Түрэг: Засвар хоорондын ялгаа

Түрэгүүд нь гарал үүслийн холбоогүй, өөр өөр арьстанд хамаарагддаг олон ард түмнүүдээс бүрддэг ба түрэг хэл эдгээр ард түмнийг холбодог.<ref name="drevnie">[http://gumilevica.kulichki.net/OT/index.html Гумилев Л.Н. Древние тюрки. — М., 1993. — С. 4.]</ref> Түрэгүүдийн нилээд хэсэг нь уулаасаа түрэг бус гаралтай, түрэгжсэн хүмүүс ба үлдсэн хэсэг нь өөр ард түмнүүдтэй ихээхэн холилдсон учир хэл, [[ген]], [[антропологи]]йн хувьд цэвэр түрэг угсаатан байхгүй.<ref>Джаббаров И. Видный исследователь этноса и этнических процессов // Вестник Академии наук Республики Башкортостан. — 1998. Т. 3. № 4. — С. 13.</ref> Монголчууд монголоид төрхтний төв азийн арьстны бүлэгт хамаарагддаг. Харин эртний түрэгүүд монголоид төрхтний уралын бүлэгт хамаарагдаж байсан байж болох бөгөөд Уралын нуруу, Баруун Сибирь, хойд Казахстан, [[Саяны нуруу]] хавьд уралын арьстны төрхтэй хүмүүс, тухайлбал [[:en:Finno-Ugric peoples|фин-угор]]ууд, [[Samoeyds:en:Samoeydic peoples|самоди]]чууд амьдарч байв.<ref>Юсупов Р.М. Краниология этнотерриториальных групп башкир // Антропология башкир. — СПб., 2011. — С. 158</ref> [[Лев Гумилёв]] [[Баруун Түрэгийн хаант улс]]ыг үндэслэгч нь Алтайн БНУ-н хойд хэсгээр байсан [[:en:Ugric peoples|угорчууд]] бөгөөд Истеми хааны нэр угор гаралтай гэсэн таамаг дэвшүүлжээ.<ref>Гумилев Л.Н. Древние тюрки. — С. 34.</ref>

одоогоос хэдэн мянган жилийн өмнө түрэгүүд Уралын нуруу, Ижил хавьд байсан гэх хангалттай нотолгоо олоогүй бөгөөд харин Уралын нуруунаас нилээн зүүн тийш, Казахстанаас хойш байсан бололтой. Дэлхийн эрдэмтэд тэр үед [[Алтайн хязгаар]], [[Алтайн Бүгд Найрамдах Улс]], [[Бүгд Найрамдах Тува Улс|Тува улс]] [[ШиньжаанШиньжян]], [[Дундад Ази]], Монголын баруун хэсгээр европ гаралтай [[скиф]], [[:en:Yuezhi|юэжи]], [[:en:Tocharians|тохар]]чууд байсан учир эдгээр нутгуудад түрэгүүд одоогоос хэдэн мянган жилийн өмнө байгаагүй гэж үздэг.

Түрэгүүд манай эриний 1-р мянган жилийн дундаас 7-8-р зуун хүртэлхи хугацаанд [[:en:Ural Mountains|Урал]], [[Ижил]] мөрний орчмын нутагт зөвхөн цөөн тооны хэсэг бүлгээрээ очсон байж болохыг археологийн судалгаа харуулж байна.<ref name="Antonov"/>

Зарим түрэг судлаачид болон бусад эрдэмтэд түрэгүүд Алтай хэлний язгуурын ард түмнүүдтэй анхнаасаа холбоогүй, [[:en:Caucasian race|европоид]] төрхтэй байсан түрэгүүд [[Кавказ]]ын нуруу, [[Баруун Ази]]ас нүүн ирж [[Төв Ази]]йн монголоид төрхтнүүдтэй холилдсоноор монголоид, европеоид завсрын төрхтэй угсаатан болсон, монгол, тунгус ард түмнүүдтэй удаан хугацаанд хил залган суусаны нөлөөгөөр Алтай хэлний язгуурын хэлтэй болсон гэсэн таамаг дэвшүүлдэг ч төдийлөн дэмжлэг хүлээдэггүй. Түрэгүүдийн нүүдэл, байлдан дагууллын үед өөр гаралтай, европоид төрхтэй Кавказ, [[:en:Anatolia|Анатолийн хойг]], Дундад Азийн олон ард түмэн түрэгжсэн байдаг учир европоид төрхтэй эдгээр түрэгүүд гарал үүслээ түрэгтэй холбох, бусад түрэгүүдээс арьстны ялгаатай байдлаа тайлбарлах үүднээс иймэрхүү таамаг дэвшүүлдэг бололтой. Түрэг судлаач Гахраман Гумбатов түрэг, монгол хэл болон [[:en:Mesopotamia|Хоёр мөрөн]]д байсан [[:en:Shumerians|шумер]]чуудын хэлэнд ижил төстэй зарим үг байдагт үндэслэн монгол, түрэг, тунгус зэрэг Алтай хэлний язгуурын ард түмнүүд эрт цагт Баруун Ази, [[Дундад Ази]]д байсан, эртний түрэгүүдийн голлох генийн гаплогрупп нь европчуудад байдаг R1a1 байсан гэх таамаг дэвшүүлжээ.<ref name="Гумбатов">[http://www.proza.ru/2014/04/15/1939 Гахраман Гумбатов Генетика против алтайской теории]</ref> Шумер хэлэнд бурхан гэхийг "дингир", монгол хэлэнд "тэнгэр", түрэг хэлэнд тенгри гэдэг.<ref name="Гумбатов"/>

Оросын судлаач Л.Дмитриев түрэг хэлэн дэхь ургамлын холбогдолтой нэрсийг судлаад түрэгүүд өмнөд [[:en:Caucasus|Кавказ]]аас ирсэн гэж дүгнэжээ.<ref name="Дмитриев">[http://e-center.asia/ru/news/view?id=1834 Дмитриев Л.В - Путь пратюрков с запада на восток по данным лингвистики]</ref>

Хүннү улс байгуулагдсанаар Ордос хавиар байсан хүннү нар Монголын баруун хэсэг, Алтайн БНУ, Тува хүртэл тархан суурьшиж тэнд байсан индо-ари аймгуудыг захиргаандаа оруулсанаар индо-аричуудын зарим нь хүннүд уусчээ. Хүннү улс МЭӨ 177 онд [[Ганьсу]] муж дахь [[:en:Yuezhi|юэжи]]гийн нутагт цөмрөн орж эзлэхэд ихэнх юэжи баруун тийш [[Тэнгэр уул]], [[Или мөрөн]] рүү дүрвэж тэнд байсан скифүүдийг довтлон тэнд суурьшжээ. Зарим юэжи нар [[Цинхай]] муж дахь [[Хөх нуур]]ын баруун талд очин бага юэжи гэж нэрлэгдэх болсон бөгөөд тэндээ аажимаар уусан алга болжээ.

МЭӨ 155 онд хүннү болон индо-ари угсааны [[:en:Wusun|усунь]] аймаг хамтран юэжид дахин хүчтэй цохилт өгсөнөөр тэд баруун урагш [[Афганистан]] руу нүүн очиж тэнд байсан [[:en:Greco-Bactrian Kingdom|грек-бактрийн]] угсааныханд цохилт өгч [[:en:Kushan Empire|Кушаний улс]]ыг (30–375 он) байгуулжээ. Усуньчууд Ганьсуд юэжитэй хөрш амьдарч байсан ч тэдэнтэй зөрчилдсөний улмаас МЭӨ 160 онд Казахстаны зүүн өмнөд нутаг буюу [[Долоон ус]]анд очиж суурьшсан байна. Тэр үед Долоон усанд скифүүд амьдарч байв. Ийнхүү хүннүчүүдийн удаа дараагийн байлдан дагуулал, хүчтэй цохилтуудын үр дүнд Монголын баруун өмнөд, баруун, баруун хойд талаар байсан европ аймгууд ихээхэн суларч зарим хэсэг нь хүннүтэй холилдон уусч нилээд хэсэг нь баруун тийш нүүсэнээр Баруун Сибирьт байсан түрэгүүд урагш нүүж нүүсэнхөрш аймгуудынзэргэлдээх үндэстнүүдийн нутагт орж иржээирэн тэднийг уусган аажимаар газар нутгаа тэлж эхэлжээ. Мөн эрт үед түрэгүүд [[дөрвөлжин булш]]ны соёлын хүмүүсийн баруун хэсгийг нь уусгасан гэж зарим эрдэмтэд үздэг бөгөөд судлаач Рахметолла Байтасов дөрвөлжин булшны хүмүүс түрэг хэлэнд нөлөөлсөн байж болох юм гэж үзжээ.<ref>[http://scienceproblems.ru/attachments/article/101/%D0%96%D1%83%D1%80%D0%BD%D0%B0%D0%BB%20%D0%9F%D1%80%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B5%D0%BC%D1%8B%20%D1%81%D0%BE%D0%B2%D1%80%D0%B5%D0%BC%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D0%BE%D0%B9%20%D0%BD%D0%B0%D1%83%D0%BA%D0%B8%20%D0%B8%20%D0%BE%D0%B1%D1%80%D0%B0%D0%B7%D0%BE%D0%B2%D0%B0%D0%BD%D0%B8%D1%8F%201(19)2014.pdf Рахметолла Байтасов "Корреляция языковых семей и Y-гаплогрупп"]</ref>

Хэл судлалын эрдэмтэд монгол хэл эрт үед түрэг хэлэнд нөлөөлсөн бол түрэг хэл түүнээс арай хожуу үед монгол хэлэнд нөлөөлсөн гэж үздэг.

МЭ 3-р зуунд Ганьсу орчим түрэгүүдийн зарим нь нүүн ирж тэндхийн иран болон тохар хэлт аймгуудыг уусгасан ба тэднийг хятад сурвалжид "холимог гаралтай ху нар" буюу "холимог гаралтай нүүдэлчид" гэж нэрлэжээ.<ref name="Худяков">[http://www.kyrgyz.ru/?page=263 Ю. С. Худяков Иранско-тюркский культурный симбиоз в Центральной Азии]</ref> 5-р зуунд Ашина овгийнхон одоогийн [[Турфан хот]]ын орчим байсан [[:en:Gaochang|Гаочан]]д нүүн очсон ба тэнд европ аймгууд байв. Ашиначууд Нирун улсын захиргаанд байв.

Казахстаны нутагт усуньчууд 2000 жилийн өмнө, түрэгүүд 6-8-р зуунд, [[араб]]ууд 8-9-р зуунд, [[:en:Oghuz Turks|огуз]]ууд 10-11-р зуунд, монголчууд 13-14 зуунд нүүн очиж байсан ба нүүн очсон ард түмнүүд казах хэл, ген, угсаатны бүтцэд өөр өөрийн нөлөөг үлдээжээ.<ref name="Кольер"/>.

Дундад Азид байсан скифүүдийг [[:en:Saka|сакууд]] гэдэг ба тэд зүүн иран угсааны аймаг юм.<ref name="Абдакимов">[http://www.kazakhistory.ru/post23.php Абдижапар Абдакимов «Саки, усуни, кангюй, гунны»]</ref><ref>Абдижапар Абдакимов «История Казахстана: с древнейших времен до наших дней»</ref> Одоогоос 2000 жилийн өмнө Казахстанд тура, даха, сака, сакатиграхауда, [[:en:массагет]], [[савромат]], дериват, [[:en:Sarmatians|сармат]], [[:en:Alans|алан]], [[аорс]], [[исседон]], [[усунь]] зэрэг олон тооны европ аймгууд амьдарч байв.<ref name="Абдакимов"/>

Зөвлөлтийн түрэг судлаач эрдэмтэн В.Бартольд 6-р зууны үед олон тооны түрэгүүд хойд [[ШиньжаанШиньжян]]д суурьшсан байсан гэж бичжээ.<ref>[http://www.historicus.ru/720/ Древние тюрки в центральной Азии, исследования советских тюркологов 1917—1930]</ref> Гэвч хойд Шиньжаанп европ аймгууд байсаар байв. 8-р зуунд түрэгийн [[:en:харлуг]] аймаг [[Долоон ус]], [[Зүүнгар]]т дүрвэн очиж баруун түрэгийн овог аймгуудын дунд тэргүүлэх байр суурийг эзэлжээ.<ref>[http://gumilevica.kulichki.net/HE2/he2207.htm Л.Гумилев УСТАНОВЛЕНИЕ ФЕОДАЛЬНЫХ ОТНОШЕНИЙ НА ВОСТОКЕ УЙГУРСКИЙ КАГАНАТ]</ref>

Хүннү улсын үед Монголын баруун хойд талаар байсан [[:en:Dingling|Динлин]] аймгийг зарим эрдэмтэд түрэг гэж үздэг бол зарим эрдэмтэд гарал угсаа тодорхойгүй гэж үздэг. Динлин нар анх Енисейгээс баруун зүгт байсан бололтой бөгөөд аажимаар зүүн тийш нүүж Монголын баруун хойгуур суусан байна. Сяньби улсын үед зарим нь Монголын баруун хэсгээр нүүн орж ирж сяньбид ууссан бол зарим нь Хятадын гүнд очиж Вэй улсыг байгуулжээ. [[:en:Wei (Dingling)|Динлиний Вэй улс]], хятадын [[:en:Wei dynasty|Вэй улс]], Тоба Вэй улсууд нь ижил нэртэй өөр угсааны улсууд юм. Динлинээс [[:en:Goache|гаочэ]] буюу [[:en:Tiele people|теле]] аймаг үүссэн нь тал тал тийш нүүн очиж суусан ба Нирун улсын үед Монголын баруун хэсэг, хойд Шиньжаанд гаочэ нар байв.Зарим гаочэ нар нируны захиргаанаас гарахаар Казахстаны зүүн хэсэгт очин хүннүгийн [[Юэбань]] улсыг бут цохин өөрийн улсыг 490 онд байгуулсан ч өмнөд хэсэг нь 496 онд, хойд хэсэг нь 540 Нирунд эзлэгджээ. Гаоче, теле аймгуудыг уйгарын өвөг гэж үздэг. Уйгур улс 840 онд унасны дараа киргизийн цэрэгт хөөгдсөн уйгурууд Шиньжаан, баруун [[Ганьсу]]д нүүн ирж Ганьжоугийн уйгарын улс, Идигүдийн улс гэсэн 2 улс байгуулжээ. Ганьжоугийн уйгарын улс хожим Тангуд улсад эзлэгдсэн ба тэдний хойчис нь [[шар югур]] гэдэг. 13-р зуунд Идигүдийн улс Чингис хаанд дагаар оржээ. Нүүн ирсэн уйгарчууд тэнд байсан иран болон тохар хэлт европ аймгуудыг өөртөө бүрмөсөн уусгасанаар Монголд байсанаасаа илүү европеоид төрхтэй болсон байна.

өмнөд Урал дахь археологийн дурсгалуудаас эрс ялгарч байгааг тэмдэглэжээ. Иймээс МЭ 1-р мянганы эхэн хагас болон дунд үеийн Урал, Ижил хавийн археологийн дурсгалууд түрэгүүдтэй холбоотой гэж батлахад бэрх юм.<ref>Кузеев Р. Г. Проблемы этнической истории народов Среднего Поволжья и Южного Урала с середины второй половины I тысячелетия н. э. до XVI в.: препринт доклада. — Уфа, 1987. — С. 8.</ref> Иймд Түрэгийн хаант улсаас өмнө Уралын нуруунд түрэгүүд амьдарч байгаагүй бөгөөд тэнд түрэгүүд бөөнөөрөө очин суурьшсан нь арай хожуу үед холбогдох юм.<ref name="Гарустович">Гарустович Г. Н., Иванов В. А. Ареал расселения угров на [[Южний Урал|Южном Урале]] и в Приуралье во второй половине I — начале II тыс. н. э. // Проблемы этногенеза финно-угорских народов Приуралья. — Ижевск, 1992. — С. 23.</ref>

<ref name="kipchak">[http://e-lib.gasu.ru/da/archive/2004/12/17.html Худяков Ю. О ПРОИСХОЖДЕНИИ КУЛЬТУРЫ СРЕДНЕВЕКОВЫХ КЫПЧАКОВ]</ref><ref>Савинов Д.Г., 1979 он, 54 т.; Савинов Д.Г., 1984 он, 17 т.)</ref> МЭӨ 3-р зууны эхэнд кюйше нар динлин, гяньгунтай ([[Енисейн киргиз]]) хамт Модунь шаньюйд эзлэгджээ. [[Баруун Түрэгийн хаант улс]]ын бүрэлдэхүүнд цюйше аймаг байсан ба кипчакууд анх [[Обь]] мөрний эх буюу [[Алтайн хязгаар]] хавьд байв.<ref>Савинов Д.Г., 1979 он, 54-55 тал</ref> Кипчакууд 7-р зуунд Казахстаны зүүн талд [[Эрчис]]ийн эхэнд нүүн очжээ.<ref name="kipchaki">[http://www.krugosvet.ru/enc/istoriya/KIPCHAKI.html Кипчаки]</ref><ref name=EUA>[http://rus.neicon.ru:8080/xmlui/bitstream/handle/123456789/5811/1_12_02_18.pdf?sequence=1 Евстигнеев Ю. А. Куманы/куны кто они? Terra Humana]</ref> 10-р зууний үе гэхэд тэд Казахстаны баруун хойд хэсэг хүртэл тархсан байсан ба өмнөд талд нь [[:en:огуз]]ууд хойд талд нь [[:en:хазар]]ууд, зүүн талд [[:en:Kimaks|кимак]] түрэгүүд байв.<ref name="kipchaki"/> Казахстаны баруун хэсэгт хүсрэн кипчакууд баруун тийш дахин нүүж [[:en:Pechenegs|печенег]]үүдийг захиргаандаа оруулжээ. Огуз, хазар, кимак, кипчак, печенег зэрэг түрэг аймгууд Түрэгийн хаант улсын байлдан дагууллын үед баруун тийш тархан суужээ. 11-р зууны үед кипчакийн захиргаанд [[Долоон ус]], зүүн хойд Казахстанаас бусад Казахстаны нутаг багтаж байв. Тэр үед зүүн хойд Казахстанд найманчууд байв. 12-р зууны эх гэхэд кипчакууд [[Дунай]] мөрний эх хүртэл тархсан байжээ.

882 оны үед печенегүүд [[Крым]]д хүрч<ref>[http://area.crimea.ua/books/istoriya_kryma/glava_6_pe4enegi_v_krymu_knyaj/ История Крыма. Глава 6. ПЕЧЕНЕГИ В КРЫМУ. КНЯЖЕСТВА ТМУТАРАКАНЬ И ФЕОДОРО. ПОЛОВЦЫ В КРЫМУ]</ref> 875 онд [[Киевийн Русь]] улстай байлджээ. [[:en:Khazar Khaganate|Хазарын хаант улс]] унасны дараа Киевийн Русь улсаа урагш, Кавказаас хойш, Ижилээс баруун тийш [[Унгар]] хүртэл нутаг тэдний хяналтанд оржээ.<ref>[http://miku.org.ua/ru/yvelirnoe_iskusstvo/kievskaja_rus/pechenegi.html ПЕЧЕНЕГИ (Х-ХІ вв.)]</ref>

Аялагч, хэл шинжлэлийн эрдэмтэн Матиас Кастрен МЭ 1-2-р мянганы үед [[Саяны нурууСаян]]нды нуруунд байсан [[самоди]]чууд түрэгүүдийн нүүдэлд шахагдан хойд зүгт нүүж одоогийн [[:en:Nenets people|ненец]], [[нганасан]], [[:en:Selkups|селькуп]]чуудыг үүсгэсэн гэж үзжээ.

олон тооны мэдээ хадгалагджээ.<ref>[http://www.vehi.net/istoriya/armenia/khorenaci/index.html MOBCEC XОPEHAЦИ «История Армении»]</ref><ref name="turkey-info">[http://turkey-info.ru/turkey_articles/history/turks_in_asia Проникновение тюрков в Малую Азию]</ref><ref name="turkishfirst.ru">[http://www.turkishfirst.ru/stories/pervonachalnoye-proniknoveniye-turok-aziya.html Первоначальное проникновение тюрок в Малую Азию]</ref> Түрэгүүд тийшээ зөвхөн зүүн талаас нь төдийгүй өөр бусад чиглэлээр, тухайлбал Хар тэнгис, Кавказ, Ираны талаас нэвтэрч орсон байна.<ref name="turkey-info"/> Тэд хориод жилийн дотор [[:en:Anatolia|Анатоли]]йн хойгийн нилээд хэсэгт суурьшжээ.<ref name="turkey-info"/> Арабуудын дараад нь түрэгүүдийн Анатолид хийсэн олон довтолгооноос болж Төв, Зүүн Анатолийн олон тооны хот суурин сүйрэн газар нутаг нь эзгүйрэн хоосорсон нь түрэгүүдийн нүүдлийг улам хялбар болгосон байна.<ref name="turkey-info"/>

[[Файл:Indo-Iranian origins.png|thumb|300px|[[ИндоаричуудИндо-аричууд]]ын [[археологийн соёл]]ууд. [[Андроновын соёл]] - улаан]]

[[:en:Turksih people|Туркуудад]] монголжуу төрхтний ген 10 орчим хувьтай байх бөгөөд тэд [[Анатолийн хойг]]ийн эртний европ ([[грек]], [[:en:Hittites|хетт]], [[:en:Luvians|лувий]] г.м) болон ази үндэстнүүд, кавказынхан, баруун иранчууд, Туркд алба хаахаар ирсэн хөлсний [[:en:Celtic peoples|кельт]], [[славян]] цэргүүдээс бүрдсэн европ төрхтэй үндэстэн юм.<ref>[[:en:Genetic history of the Turkish people|Genetic history of the Turkish people]]</ref> Туркууд бараандуу арьстай [[араб]]уудаас цайвар арьсаараа ялгарах ба олон үндэстнээс бүрдсэн учир яг тийм үндэстэнтэй адил гэж хэлэх аргагүй байдаг. Тэд кавказийнхантай төдийлөн төсгүй харин [[курд]], [[перс]] зэрэг баруун иран угсаатнууд тэдэнтэй хамгийн төстэй юм.