Туркменистан: Засвар хоорондын ялгаа
Content deleted Content added
бNo edit summary |
|||
Мөр 65:
|тэмдэглэл =
}}
'''
Дэлхийд 53 дугаар байрын том 491 мянган км² газар нутагтай. Дотор нь таван муж, нэг нийслэл болгон хуваадаг.
Туркмен орны нутагт улс төвлөдөггүй байсан ба голдуу [[иран угсаатан|иран]], [[түрэг угсаатан|түрэг]] гэх мэт угсаатны байгуулсан улсад хамаардаг байв. [[Мерв]] зэрэг хот сүндэрлэж, [[Торгоны зам]] дайран өнгөрдөг байлаа. 1881 онд [[Оросын эзэнт гүрэн]] тус нутгийг эзэн мэдэх болж, 1924 онд [[Зөвлөлт Холбоот Улс]]ын бүрэлдэхүүнд [[Зөвлөлт Туркмен|ЗСБН Туркмен]] үүсэн байгуулагдаж, орчин цагийн хил нь тогтсон юм. 1991 онд ЗХУ бутрахад Туркмен улс тусгаар тогтнож 1992 онд [[НҮБ]]-ын гишүүн [[бүрэн эрхт улс]] болжээ.
Туркмен улс ерөнхийлөгчийн эрх давуу [[бүгд найрамдах улс|бүгд найрамдах]] засагтай бөгөөд 2006 он хүртэл [[Сапармурат Ниязов]], одоо [[Гурбангулы Бердымухаммедов]] ерөнхийлөгч, төр засгийн тэргүүнээр ажиллаж байна. Хэвлэлийн эрх чөлөө, хүний олон зүйл эрхийг хорьдогоороо Туркмен хэдийнээ танигдсан. Олон улсын эвслээс ангид "төвийг сахих" бодлоготой.
5.2 сая иргэний 90 хувь [[ислам]] шашинтан, 78 хувь [[туркмен үндэстэн]] байдаг. Нийслэл [[Ашхабад]] 900 мянган хүнтэй.
Туркмен улс хөгжиж байгаа. 2012 оноор жишээлэхэд ДНБ 11% өссөн. [[Шатдаг хий]], [[газрын тос]] ихээр олборлодог.
[[Тамын үүд|«Тамын үүд»]] хэмээх түймэр унтардаггүй том нүх газарт үүссэн байдаг нь аялагч жуулчдын анхаарлыг татдаг.
== Нэр ==
Түркмен улсын нэрийг [[түркмен хэл|түркменээр]] ''Türkmenistan'' гэж бичдэг. ''Türkmenistan'' нь ''türk''+''men''+''stan'' гурван үеээс бүтнэ. «[[Түркмен үндэстэн|Түркмен]] [[улс]] [[орон]]» гэсэн утгатай. Эхний ''türk'' нь монголоор «[[Түрэг|{{MongolUnicode|ᠲᠦᠷᠦᠭ|h}}]]», «[[түрэг]]» гэж бичдэг үгний нэгэн [[түрэг хэлний бүлэг|түрэг]] хувилбар нь мөн. Хоёрдугаар ''men''-ийг эрдэмтэд «-д хамаарах», «-рхүү» гэсэн утгатай ''-myn'' ,''-men'' гэх [[Согд хэл|согд]] залгаас гэж таадаг. Гуравдугаар ''stan'' нь «орон», «-ын газар», «улс» буюу ''[[-стан]]'' гэх [[перс хэл|перс]] дагавар юм. Монголд англи ''Turkmenistan'', орос ''Туркменистан'' хоёроос улбаалаад '''Туркменистан''' гэж бичих нь давамгайлж байгаа юм. Мөн орос ''Туркмения''-аас болж '''Туркмен''' гэж бичих нь байдаг. Дамдинсүрэнгийн толийг баривал '''Түркмен''', түркменээс нь галиглавал '''Түркменистан''', «-стан»-ыг нь «улс»-аар солиод '''Түркмен улс''', зүгээр л '''Түркмен''' гэж монголчилж болно. Азербайжанаар ''Türkmənistan'', хасагаар ''Түрікменстан'', хиргисээр ''Түркмөнстан'', сахагаар ''Түркменистаан'', оросоор ''Туркме́ния'', ''Туркмениста́н'' гэж үсэг, өргөлтийг нь өөрийн хэл бичигтэй тааруулснаас үлгэрлэвэл кирилл монголоор Түрэгмэнстаан, Түрэгмээн улс гээд бүр монголчлож ч болохоор байдаг.
== Газар зүй ==▼
[[Зураг:Turkmenistan Topography.png|thumb|left|Байр зүйн зураг]]▼
Түркмен бол [[Төв Ази]], тэр тусмаа [[Дундад Ази]]д 488,100 км<sup>2</sup> талбай эзлэн оршиж байгаа [[далайд гарцгүй улс|далайд гарцгүй]] орон юм. Нутаг дэвсгэр нь [[Хойд өргөрөг|х.ө. 35°]] – [[хойд өргөрөг|43°]], [[зүүн уртраг|з.у. 52°]] – [[зүүн уртраг|67°]] дотор бүхлээрээ багтана. Дэлхийн улс орнуудаас газар нутгийн хэмжээгээр [[Улс орнуудын газар нутгийн хэмжээ|52-р том]] (Испанийн ард, Камеруны урд) нь юм гэнэ. Баруун талаараа [[Каспийн тэнгис]]тэй 1,786 км, хойд талаараа [[Казахстан]]тай 379 км, зүүн хойд талаараа [[Узбекистан]]тай 1621 км, зүүн урдуураа [[Афганистан]]тай 744 км, баруун урдуураа [[Иран]]тай 992 км урт газраар хиллэдэг. Өрнөдөөсөө дорнод хүртлээ 1100 км, умардаасаа өмнөд хүртлээ 650 км энтэй. Түркмений газар нутаг дунджаар д.т.д 100-220 метр өндөрт тогтсон, ер нь нилэнхүйдээ нам доор газар. Үүнээс Каспийн тэнгисийн ойрх өрнө тал нь [[Тураны нам доор газар]] гэж хэлэгдэнэ. Мөн нутгийн дийлэнх хэсэг нь цөл, [[Кара-Күмийн цөл]]д хамаарна. Ирантай хиллэх зурвасаар намхан уулстай, Узбекистантай хиллэх дорнод захын цэг буюу [[Айрабаба уул]] (3,139 м) хамгийн өндөр цэг нь болдог. Хамгийн нам доор нь [[Сарыгамыш нуур]]ын мандал. Томоохон голуудаас нэрлэвэл [[Амударья]], [[Мургаб гол|Мургаб]], [[Тэжэн гол|Тэжэн]] гурав.▼
== Түүх ==
Line 77 ⟶ 93:
[[Image:Turkmen man with camel.jpg|thumb|Түркмен хувцастай Түркмен эр<br/>(1905-1915 оны хооронд авсан зураг)|left]]
Монголчуудын ноёрхлын дараа Түркмен овог аймгууд шинээр нэр төрлөө олж, өнөөгийн шинжийн суурь тавигджээ. 16-р зууны үед аймгийн холбоод нь хэд хэд бутарчээ. Тариачин узбек улсын (Бухарын, Хивын) бүрэлдэхүүнд байгаа гэдэг нэртэй боловч Түркменчүүд өөрсдийгөө эзэн мэдэж, малаа маллан амьдарсаар байлаа. Узбекийг дийлж давсан Оросын цэргүүд 19-р зууны төгсгөлд Түркмений нутагт тулсан.<ref name=cs/> Өмнөдийн [[Гөктепе]] («хөх дов») цайзыг Оросууд 1880-1881 оны өвөл эзлэн авснаар уудам Түркмен нутаг Оросын эзэмшлийн [[Закаспи муж]]ийн (Москвагаас харсан «[[Каспи]]йн чанад муж» гэсэн утга) бүрэлдэхүүнд орж засагдах болжээ. [[1921]] оноос өнөөгийн хил хязгаар зурагдаж, [[Зөвлөлт Холбоот Улс|Зөвлөлтийн]] түр цагийн [[Зөвлөлт Социалист Бүгд Найрамдах Автономит Туркестан Улс]]ын [[Түркмен муж]] гэгдэж байгаад [[1925]] оны [[5 сарын 25]]-наас [[Зөвлөлт Социалист Бүгд Найрамдах Түркмен Улс]] (ЗСБНТүрУ) болжээ. Зөвлөлт Түркмений он жилүүд бусадтай адил жишгээр өнгөрсөн. Шашин шүтлэг хориглогдож лалын сүм хийд хаагдах, Орос хэл давамгайлах, Москвад эрх мэдэл төвлөх, Оросууд олноор нүүн ирэх гэх мэт нутгийнханд таагүй, харин аж үйлдвэржих, үйлдвэр уурхай, хот тосгод олноор баригдах гэх мэт нутгийнханд ээлтэй зүйлс хосолж байв. Эцэстээ ЗХУ-ыг бутрахад [[1990]] онд [[тусгаар тогтнол|тусгаар тогтнолоо]] зарлан тунхаглаж, [[1991]] онд тусгаар тогтносон [[бүрэн эрхт улс|бүрэн эрхт]] Түркмен улс (Түркменистан) мэндэлжээ.
▲== Газар зүй ==
▲[[Зураг:Turkmenistan Topography.png|thumb|Байр зүйн зураг]]
▲Түркмен бол [[Төв Ази]], тэр тусмаа [[Дундад Ази]]д 488,100 км<sup>2</sup> талбай эзлэн оршиж байгаа [[далайд гарцгүй улс|далайд гарцгүй]] орон юм. Нутаг дэвсгэр нь [[Хойд өргөрөг|х.ө. 35°]] – [[хойд өргөрөг|43°]], [[зүүн уртраг|з.у. 52°]] – [[зүүн уртраг|67°]] дотор бүхлээрээ багтана. Дэлхийн улс орнуудаас газар нутгийн хэмжээгээр [[Улс орнуудын газар нутгийн хэмжээ|52-р том]] (Испанийн ард, Камеруны урд) нь юм гэнэ. Баруун талаараа [[Каспийн тэнгис]]тэй 1,786 км, хойд талаараа [[Казахстан]]тай 379 км, зүүн хойд талаараа [[Узбекистан]]тай 1621 км, зүүн урдуураа [[Афганистан]]тай 744 км, баруун урдуураа [[Иран]]тай 992 км урт газраар хиллэдэг. Өрнөдөөсөө дорнод хүртлээ 1100 км, умардаасаа өмнөд хүртлээ 650 км энтэй. Түркмений газар нутаг дунджаар д.т.д 100-220 метр өндөрт тогтсон, ер нь нилэнхүйдээ нам доор газар. Үүнээс Каспийн тэнгисийн ойрх өрнө тал нь [[Тураны нам доор газар]] гэж хэлэгдэнэ. Мөн нутгийн дийлэнх хэсэг нь цөл, [[Кара-Күмийн цөл]]д хамаарна. Ирантай хиллэх зурвасаар намхан уулстай, Узбекистантай хиллэх дорнод захын цэг буюу [[Айрабаба уул]] (3,139 м) хамгийн өндөр цэг нь болдог. Хамгийн нам доор нь [[Сарыгамыш нуур]]ын мандал. Томоохон голуудаас нэрлэвэл [[Амударья]], [[Мургаб гол|Мургаб]], [[Тэжэн гол|Тэжэн]] гурав.
== Хүн ам зүй ==
| |||