Туркменистан: Засвар хоорондын ялгаа
Content deleted Content added
No edit summary |
|||
Мөр 71:
== Түүх ==
Урьдын түүхэнд Түркмен оронд төвлөж мандсан улс байсангүй. Хоёр мянган жилийн тэртээ [[Ахемины улс|Ахемин]], [[Эртний Македон|Македоны]] дайчдын зам татаж өнгөрчээ. Дараа нь [[Парф улс|Парф]], [[Сасаны улс|Сасан]] гэх мэт [[Иран угсаатан|Иран угсаатны]] байгуулсан төр улсын хязгаар нутаг байв. Эцэстээ [[Түрэг|Түрэг угсаатны]] умраас өмнөш, дорноос өрнөш нүүсэн нүүдлийн замд таарч аажмаар Иран бус Түрэг угсаатны нутаг болжээ. 10-р зуунаас [[Перс]] соёлтой Түрэг угсааны [[Селжук улс|Селжук]], [[Сартуул улс|Сартуул]] улсын бүрэлдэхүүнд орж явав. 13-р зуунд [[Их Монгол Улс|Их Монгол]], [[Хүлэгийн улс|Хүлэгийн]] гэх [[монгол үндэстэн|монгол]], 14-р зуунд [[Төмөрийн улс|Төмөрийн]] гэх [[түрэг-монгол]], 16-р зуунаас [[Хивын хант улс|Хивын]], [[Бухарын хант улс|Бухарын]] гэх [[узбек]] эзэнтэй улсуудын харьяанд орж явсаар 19-р зууны сүүлчээр [[Оросын Эзэнт Улс|хаант Орос]]ын цэрэгтэй учирчээ.<ref name=cs>[http://lcweb2.loc.gov/frd/cs/profiles/Turkmenistan.pdf "Country Profile: Turkmenistan"] (PDF).
Өнөөгийн Түркмен орны үндсэн хүн ам нь [[Түркмен үндэстэн]]. Тэд [[Турк үндэстэн|Турк]], [[Азербайжан үндэстэн|Азербайжан]] бас багтдаг Түрэг угсааны өрнө салаа - [[Огуз]]т хамаардаг. «Огуз» гэдэг үг нь «аймаг» гэх түгээмэл утгатай. Огуз нь 9-р зуунд [[Каспийн тэнгис]]ээс [[Балхаш нуур]] хүртэл, ер нь [[Арал тэнгис]]ийн орчим нутаглаж байгаад баруун өмнө рүү зүглэжээ. Түрүүч нь явсаар [[Турк]]т, дагуул нь [[Азербайжан]]д, адаг нь [[Түркмен]]д суурьшсан шиг байна. 7-р зууны [[Орхоны бичиг]]т "''Sekiz-Oghuz'' («найман огуз»), ''Dokuz-Oghuz'' («есөн огуз») гэж бичжээ" хэмээн Түрэг судлалын эрдэмтэд тайлж уншдаг. Тиймээс [[Түрэг улс]]ыг мөхсний дараа Огуз («аймаг») Түргүүд [[Монгол улс|Монгол орноос]] нүүсэн байх гэж таадаг.<ref name=cs/>
Мөр 78:
Монголчуудын ноёрхлын дараа Түркмен овог аймгууд шинээр нэр төрлөө олж, өнөөгийн шинжийн суурь тавигджээ. 16-р зууны үед аймгийн холбоод нь хэд хэд бутарчээ. Тариачин узбек улсын (Бухарын, Хивын) бүрэлдэхүүнд байгаа гэдэг нэртэй боловч Түркменчүүд өөрсдийгөө эзэн мэдэж, малаа маллан амьдарсаар байлаа. Узбекийг дийлж давсан Оросын цэргүүд 19-р зууны төгсгөлд Түркмений нутагт тулсан.<ref name=cs/> Өмнөдийн [[Гөктепе]] («хөх дов») цайзыг Оросууд 1880-1881 оны өвөл эзлэн авснаар уудам Түркмен нутаг Оросын эзэмшлийн [[Закаспи муж]]ийн (Москвагаас харсан «[[Каспи]]йн чанад муж» гэсэн утга) бүрэлдэхүүнд орж засагдах болжээ. [[1921]] оноос өнөөгийн хил хязгаар зурагдаж, [[Зөвлөлт Холбоот Улс|Зөвлөлтийн]] түр цагийн [[Зөвлөлт Социалист Бүгд Найрамдах Автономит Туркестан Улс]]ын [[Түркмен муж]] гэгдэж байгаад [[1925]] оны [[5 сарын 25]]-наас [[Зөвлөлт Социалист Бүгд Найрамдах Түркмен Улс]] (ЗСБНТүрУ) болжээ. Зөвлөлт Түркмений он жилүүд бусадтай адил жишгээр өнгөрсөн. Шашин шүтлэг хориглогдож лалын сүм хийд хаагдах, Орос хэл давамгайлах, Москвад эрх мэдэл төвлөх, Оросууд олноор нүүн ирэх гэх мэт нутгийнханд таагүй, харин аж үйлдвэржих, үйлдвэр уурхай, хот тосгод олноор баригдах гэх мэт нутгийнханд ээлтэй зүйлс хосолж байв. Эцэстээ ЗХУ-ыг бутрахад [[1990]] онд [[тусгаар тогтнол|тусгаар тогтнолоо]] зарлан тунхаглаж, [[1991]] онд тусгаар тогтносон [[бүрэн эрхт улс|бүрэн эрхт]] Түркмен улс (Түркменистан) мэндэлжээ.
==
[[Зураг:Turkmenistan Topography.png|thumb|Байр зүйн зураг]]
Түркмен бол [[Төв Ази]], тэр тусмаа [[Дундад Ази]]д 488,100 км<sup>2</sup> талбай эзлэн оршиж байгаа [[далайд гарцгүй улс|далайд гарцгүй]] орон юм. Нутаг дэвсгэр нь [[Хойд өргөрөг|х.ө. 35°]] – [[хойд өргөрөг|43°]], [[зүүн уртраг|з.у. 52°]] – [[зүүн уртраг|67°]] дотор бүхлээрээ багтана. Дэлхийн улс орнуудаас газар нутгийн хэмжээгээр [[Улс орнуудын газар нутгийн хэмжээ|52-р том]] (Испанийн ард, Камеруны урд) нь юм гэнэ. Баруун талаараа [[Каспийн тэнгис]]тэй 1,786 км, хойд талаараа [[Казахстан]]тай 379 км, зүүн хойд талаараа [[Узбекистан]]тай 1621 км, зүүн урдуураа [[Афганистан]]тай 744 км, баруун урдуураа [[Иран]]тай 992 км урт газраар хиллэдэг. Өрнөдөөсөө дорнод хүртлээ 1100 км, умардаасаа өмнөд хүртлээ 650 км энтэй. Түркмений газар нутаг дунджаар д.т.д 100-220 метр өндөрт тогтсон, ер нь нилэнхүйдээ нам доор газар. Үүнээс Каспийн тэнгисийн ойрх өрнө тал нь [[Тураны нам доор газар]] гэж хэлэгдэнэ. Мөн нутгийн дийлэнх хэсэг нь цөл, [[Кара-Күмийн цөл]]д хамаарна. Ирантай хиллэх зурвасаар намхан уулстай, Узбекистантай хиллэх дорнод захын цэг буюу [[Айрабаба уул]] (3,139 м) хамгийн өндөр цэг нь болдог. Хамгийн нам доор нь [[Сарыгамыш нуур]]ын мандал. Томоохон голуудаас нэрлэвэл [[Амударья]], [[Мургаб гол|Мургаб]], [[Тэжэн гол|Тэжэн]] гурав.
== Хүн ам зүй ==
Line 221 ⟶ 140:
* [[Говурдак]] (68 мянга)
|}
== Төр улс ==
[[Зураг:PresidentialPalaceAshgabat.jpg|thumb|Ерөнхийлөгчийн ордон]]
Туркмен улс [[ерөнхийлөгч]]ийн эрх мэдэл давамгайлах [[бүгд найрамдах улс|бүгд найрамдах засагтай улс]] юм.
1991 онд тусгаар тогтнохдоо [[ЗХУ]]-ийн үеийн шинжээ ихээр хадгалсан. [[Сапармурат Ниязов]] 1985 оноос 2006 онд нас барах хүртлээ үргэлжлэн төр барьсан. Нэг хүнийг тахин шүтдэг байсныг Ниязовын цол, урианаас мэдэж болно. Нэг намын тогтолцоотой явсаар 2008 оны үндсэн хуулиараа олон намын тогтолцоо, бусад хэдэн ардчилсан заалт оруулсан ч яг мөрддөггүй.
2007 оноос [[Гурбангулы Бердымухамедов]] ерөнхийлөгч болон ажиллаж байна. Ерөнхийлөгч засгийн газрыг толгойлно.
1992 оны үндсэн хуулиар хоёр хуралтай байхаар тогтсон. 2507 гишүүнтэй Ардын зөвлөлийг нь 2008 оны үндсэн хуулиар татан буулгасан. Нөгөөх нь 125 суудалтай [[Туркмен улсын хурал|Хурал]] (''Межлис'') юм. Сүүлийн буюу 2013 оны сонгуулиар
#[[Туркмен улсын ардчилсан нам]] 47,
#Туркмен улсын мэргэжлийн холбоодын байгууллага 33,
#Туркмен улсын эмэгтэйчүүдийн холбоо 16,
#Туркмен улсын үйлдвэр худалдаа эрхлэгчдийн нам 14 суудал тус тус авчээ.
=== Орон нутаг ===
[[File:TurkmenistanNumbered.png|thumb|Таван муж: 1-Ахал, 2-Балкан, 3-Дашогуз, 4-Лебап, 5-Мары]]
Туркмен улс төрийн [[нэгдмэл улс|нэгдмэл байгууламжтай]], нутаг дэвсгэрээ эхлээд зургаа хуваадаг. [[Ашхабад]] нийслэл хот болон таван [[муж]] (''велаят''). Хоёрдугаар түвшинд мужийн харьяат [[хот]] болон [[хошуу]] (''этраб'') гэмээр нэгжээр хуваагдана. Тоолвол 57 хошуу бий.
{| class="wikitable sortable"
|- style="background:#efefef;"
! Нутгийн нэр !! Түркмен нэр !! Газар нутаг<ref name=yb2005>''Statistical Yearbook of Turkmenistan 2000-2004'', National Institute of State Statistics and Information of Turkmenistan, Ashgabat, 2005.</ref> !! Хүн ам (2005)<ref name=yb2005/>!! Төв хот
|-
! Ашхабад хот
| Aşgabat ||470 || 871,500 || [[Ашхабад]]
|-
! [[Ахал муж]]
| Ahal welaýaty || 97,160 || 939,700 || [[Анау]]
|-
! [[Балкан муж]]
| Balkan welaýaty || 139,270 || 553,500 || [[Балканабат]]
|-
! [[Дашогуз муж]]
| Daşoguz welaýaty || 73,430 ||1,370,400 || [[Дашогуз]]
|-
! [[Лебап муж]]
| Lebap welaýaty || 93,730 || 1,334,500 || [[Түркменабат]]
|-
! [[Мары муж]]
| Mary welaýaty ||87,150 || 1,480,400 || [[Мары]]
|}
[[Зураг:Independence_Day_Parade_-_Flickr_-_Kerri-Jo_(111).jpg|thumb|150px|Хүндэт харуул]]
=== Цэрэг зэвсэг ===
Туркмен улс хуурай замын, агаарын, тэнгисийн цэргийн хүчинтэй. 34000 хүн ажиллаж байна. Хүндэт харуул, дотоодын цэрэг, хилийн цэрэг бий. Зөвлөлтөд үйлдвэрлэсэн зэвсэг, техник голлодог. 700 гаруй танк, 560 их буу, 120 гаруй нисэх онгоц, нисдэг тэрэг байна.
=== Гадаад харилцаа ===
Туркменистан бол НҮБ-ийн бүрэн эрхт улс юм. Олон улсын хэрэгт төвийг сахиж алив эвсэл, холбооноос "бүрмөсөн татгалзсныг" [[НҮБ]] 1995 онд баталжээ.<ref>http://www.un.org/documents/ga/res/50/a50r080.htm</ref> 132 улстай дипломат харилцаатай.<ref>http://mfa.gov.tm/en/mfa-en/diplomacy/diplomatic-relations</ref>
=== Хүний эрхийн тээг ===
Сапармурат Ниязов ерөнхийлөгч видео тоглоом, автомашинд хөгжим сонсох, дуурь, балет, олны газар тамхи татах, эрэгтэй хүн үсээ урт ургуулахыг хориглож байв. Гурбангулы Бердымухамедов ерөнхийлөгч 2008 онд дуурь, цирк тоглох хоригийг цуцалсан. Ниязовын зохиосон шашны«Рухнама» номыг бүх нийтэд уншуулж, баримтлал болгосон. Хэвлэл мэдээлэлд тавьдаг хоригоороо дэлхийн тэргүүн эгнээнд явдаг. Ниязов бүх сэтгүүлчийг өөрөө томилдог байлаа.
Улсын иргэн гадаад улс руу явах чөлөөтэй биш. Цөөн шалтгаанаар л явж болно.
== Эдийн засаг ==
Line 241 ⟶ 214:
Туркменд амралт сувиллын чиглэлээр [[Каспийн тэнгис]]ийн эргийн [[Аваза]]д голлон очдог бол түүхийн мөрөөр [[Дашогуз]], [[Кёнеургенч]], [[Ниш]], [[Мары]] хотуудаар аялах жим татжээ.
== Зүүлт, тайлбар ==
{{commonscat|Turkmenistan}}
{{лавлах холбоос|2}}
{{Ази}}
| |||