|
|кирилл_халимаг =
}}
Ç¿ð÷èä óãñààíû Àëòàí óëñ (1115-1234)-ûã ñóðâàëæ áè÷èãò õÿòàäààð Öçèíü óëñ ãýõ áà Àëòàí óëñûí íóòàã íü ºìí¿¿ðýý Øàð ìºðºí, ç¿¿íýýðýý Ñóíãàðè ìºðºí, áàðóóí òàëààðàà Õÿíãàí íóðóóíä òóëæ, óìàðä õèë íü ìîíãîëûí èõ ãîâüòîé çàõ íèéëæ áàéâ. Ç¿ð÷èä áóþó ìàíæ íàð íýã õýñýãòýý ò¿ðýã, ìîíãîëûí çàõèðãààíä îðæ áàéñàí óäààòàé áèëýý. Õàðèí òýä X çóóíààñ Êèäàí ã¿ðíèé õàðúÿàíä îðæýý. Ç¿ð÷èä àéìãèéí äîòîð íýãýí ýðýëõýã çîõèîí áàéãóóëàã÷ Àãóäà íýðò áààòàð òºðæ ãàð÷ýý. Èíãýýä Àãóäà Ç¿ð÷èä àéìãóóäàà ñýì íýãòãýí Êèäàíû ýñðýã òýìöýëä çîðèãëîí áîñ÷ ¿ðãýëæëýí òýìöñýýð 1114 îíä Êèäàíû òºðèéã ¿íäñýíä íü ò¿ëõýí óíàãàæ Ç¿ð÷èä óãñààíû Àëòàí óëñûã áàéãóóëæ 1115 îíä ººðèé㺺 ýçýí õààíä ºðãºìæèëæýý. Ìîíãîë õýëòýí êèäàí÷óóä ìîíãîëûí ò¿¿õòýé ñàëøã¿é õîëáîîòîé áºãººä òýä õÿòàäûí óìàðä õýñýãò õî¸ð çóó ãàðóé (218) æèë óëñ áàéãóóëæ ÿâñàí ò¿¿õòýé áèëýý. Êèäàí÷óóä óëñàà Ëÿî áóþó Òºìºð óëñ ãýæ íýðëýæ áàéæýý. ªºðººð õýëáýë õýíä, ÷ ÿëàãäàõã¿é õ¿÷òýé òºìºð øèã áàò áýõ óëñ ãýñýí óòãàòàé àæ. Àãóäà óëñûíõàà íýðèéã Àëòàí (Àëò) ãýæ íýðëýñíèé ó÷èð ãýâýë òºìºð çýâýðäýã ó÷èð òèéì íýðòýé òºð áàñ àìàðõàí çýâýðíý1. Èéìýýñ ÷ Êèäàíû òºìºð òºð àìàðõàí çýâýð÷ íóðàâ. Àëò áîë õýçýýä ÷ çýâðýõã¿é, ºí㺠õóâèðàõã¿é ó÷èð ìèíèé òºð óëñ õýçýý ÷ çýâðýõã¿é øàð ºíãºòýé õýâýýð áàéõ áîëíî. Èéìýýñ áè òºð óëñàà òèéíõ¿¿ íýðëýñýí ãýæ Àãóäà õýëæ áàéæýý. Àãóäà Ç¿ð÷èä íóòàãòàà åñºí æèë õààí÷èëæ áàéãààä íèéñëýë õîòîî Óìàðä õÿòàäûí ßíüæèí õîòîîð õèéæýý. 1153 îíä ßíüæèí õîòûã ×æóíäó (îäîîãèéí Áýýæèí) õîò ãýæ íýðëýæýý'''Зүрчид''', '''Зөрчид'''<ref>[http://toli.query.mn/search?q=%D0%B7%D3%A9%D1%80%D1%87%D0%B8%D0%B4 Монгол хэлний товч тайлбар толь. 280-р тал]</ref>, '''Жүрчид'''<ref>Эдгээр нь үгийн олон тооны хувирал. Ганц тооны нэрээр ''Зүрчин, Зөрчин, Жүрчин'' гэнэ.</ref> — 12-р зуунд мандаж байсан, [[Манж үндэстэн|Манж үндэстний]] өвөг дээдэс нүүдэлчин ард түмэн. Тэд [[Уссури мөрөн|Уссури]] болон [[Хар мөрөн|Хар мөрний]] орчим нутаглаж байжээ. Зүрчидийн байгуулсан [[Алтан улс]] (1115-1234) нь [[Сүн улс]]ыг цохин урагш нүүлгээд [[Хятан гүрэн|Хятан улс]]ыг мөхөөж 119 жил оршин тогтноод [[Их Монгол улс]]ад мөхөөгдсөн билээ.Àëòàí óëñûí õ¿÷ ñóëàð÷ îðäíû äîòîîä çºð÷èë èõñýæ öýðýã àðäûí ýçýí õààíäàà èòãýõ èòãýë ñóëàðñààð áàéæ. ßëàíãóÿà, Àëòàí óëñûí çàõèðãààíä áàéñàí êèäàí íàð ìîíãîë÷óóäòàé ¿íäýñ óãñàà, õýë ÿðèà îéð òºðºë õýìýýí ¿çýæ ìîíãîëûí òàëä îðæ Ç¿ð÷èäèéí Àëòàí óëñûí íî¸ðõëûí ýñðýã õàìòðàí òýìöýõ õ¿ñýëòýé áîëñîí áàéâ. Õÿòàäûí ªìíºä Ñ¿í óëñ ÷ ãýñýí Ç¿ð÷èäèéí Àëòàí óëñûí íî¸ðõëûã ýöýñ áîëãîæ õÿòàäûí óìàðä, ºìíºäèéã íýãòãýõ áîäëîãî áàðèìòàëæ áàéñàí áàéíà.
Àëòàí óëñûí õ¿÷ òèéíõ¿¿ äîðîéòîæ áàéñàí õýäèé áîëîâ÷ Àëòàí óëñûí ìîðèí, ÿâãàí õîñîëñîí áýëòãýë ñàéòàé äàéòàæ ñóðñàí öýðãèéí õ¿÷èéã áàñ ÷ ãýæ òèéì õºíãºíä ¿çýí áàñàìæèëæ áîëîõã¿é ãýäãèéã ×èíãèñ õààí ñàéòàð óõààð÷ äàéíû àñóóäàëä èõ áîäëîãîòîé õàíäæýý.
1211 îíû 2-ð ñàð ãýõýä ×èíãèñ õààí Àëòàí óëñòàé áàéëäàõ áýëòãýëèéã ¿íäñýíäýý á¿ðýí õàíãàñàí ãýæ ¿çýýä öýðãýý Õàëõ ãîëûí îð÷èìä ñóðãóóëèëæ, ººðºº Õýðëýíä ò¿ð ñààòàí áèåý àìðààæýý.
1212 îíû 3-ð äóãààð ñàðä ×èíãèñ õààí Õýðëýí ãîëûí õºâººí äýýð îíö Èõ õóðàëäàé õóðàëäóóëæ Ç¿ð÷èäèéí Àëòàí óëñàä äàéí çàðëàõ àñóóäëûã õýëýëö¿¿ëæýý. ×èíãèñ õààí ººðèéí áèåýð Àëòàí óëñòàé äàéòàõûí ó÷èð øàëòãààí, äàéíû áýëòãýë õàíãàãäñàí ýñýõ çýðãèéã øàëãààä äàéòàõ òºëºâëºãººãºº òàíèëöóóëæýý. Äàéí áàéëäààíû àæëûã Èõ Õóðàëäàéãààð àâ÷ õýëýëöýýä õàìòûí íóõàöòàé øèéäâýð ãàðãàäàã áàéñàí íü ýíýõ¿¿ Èõ õóðàëäàéí àæèëëàãààíààñ òîäîðõîé õàðàãääàã. ×èíãèñ õààí Èõ õóðàëäàé äýýð Àëòàí óëñûí õààäààñ ýöýã äýýäñèéíõýý ºøººã àâíà ãýäãýý º÷èæ òàíãàðàãëàñàí áàéíà. ̺í Èõ õóðàëäàé äýýð Óéãàðûí õààí Ìîíãîëä äàãààð îðæ õ¿÷èí òóñàëíà ãýñýí õ¿ñýëò áè÷ãèéã óíøèí ñîíñãîâ. Äàðàà íü ×èíãèñ õààí Ẻ ìºðãºëèéí çàí ¿éë ¸ñîîð Áóðõàí Õàëäóí óóëàíä ãàð÷ á¿ñýý òàéëàí õ¿ç¿¿íäýý ºëãºæ ñºãäºí äýýä òýíãýðò çàëáèðàí º÷èæ õýëñýí íü: “̺íõ òýíãýð èâýýò¿ãýé. Áè Îõèíáàðõàã, Àìáàãàé õààí òýðã¿¿òýí ìèíèé ºâºã äýýäñèéã Àëòàí óëñûí õààí íýí õàðãèñààð òàìëàí àëñàí áèëýý. Ýíýõ¿¿ öóñàí ºøºº àâàõûã ìºíõ òýíãýð èâýýõ àâààñ º÷¿¿õýí íàä íýãýí ìº÷èéí õ¿÷èí ñî¸ðõîõûí õàìò íºõöºãñäèéí àðèóí ñ¿íñ áîëîí ýë íàìàéã èâýýí äýìæèõ áîëîâ óó”1 ãýæýý.
Ìîíãîë÷óóä Àëòàí óëñûã á¿ðìºñºí ýçëýõäýý ãóðâàí ¿å øàòòàé äàéí õèéæýý. Íýãä¿ãýýð íü 1211-1217 îíû õîîðîíä ×èíãèñ õààí ººðèéí áèåýð äàéëñàí øèéäâýðëýõ äàéí; õî¸ðäóãààð íü 1217-1223 îíä Ìóõóëàé æàíæèí óäèðäàí õèéñýí äàéí; ãóðàâäóãààð ¿å íü 1229-1234 îíû õîîðîíä ªãýäýé, Òóëóé íàðûí óäèðäñàí ñ¿¿ë÷èéí ìºõººõ äàéí áîëíî2.
1221 îíû õàâàð ×èíãèñ õààí Ç¿÷, Öàãààäàé, ªãýäýé, Òóëóé äºðâºí õºâã¿¿íýý äàãóóëàí èõ öýðãýý àâ÷ Ç¿ð÷èäèéí Àëòàí óëñûã äàéëàõààð Õýðëýí äýõü Èõ Îðäîíîîñîî õºäºëæ èõ ãîâèéã òóóëæýý. Öýðãýý ãóðâàí æèã¿¿ð áîëãîí õóâààæ òºâ áà ç¿¿í æèã¿¿ðèéí èõ öýðãýý Äîëîîí íóóðûí ÷èãëýëýýð, áàðóóí æèã¿¿ðèéí öýðãýý ×óóëãàò õààëãûã ÷èãë¿¿ëæýý. Çýâ æàíæèí òîëãîéí ñýðãèéëýõ àíãèéí öýðãèéã óäèðäæýý. Åð íü ò¿¿õýýñ ¿çýõýä ìîíãîë÷óóä õÿòàäûã äàéëàõäàà äýýðõ ÷èãëýëèéã ãîëäóó ñîíãîí àâäàã áàéñàí íü àæèãëàãääàã. Ó÷èð íü ãýâýë àãò ìîðüäûí óñ óíäàà, ºâñíèé ñîðãîãèéã øèëæ áàñ ãàçðûí áàéäëûã áîäîëöäîã áàéæýý. ×èíãèñèéí öýðýã Öàãààí õýðýì õ¿ðòýë íèéòäýý 720 ãàðóé êì çàìûã òóóëæýý. Òýð ¿åä ×èíãèñèéí ìîðèí öýðãèéí òîî 120 000 îð÷èì õ¿íòýé áàéñàí áà ¿¿íýýñ òºâ áà ç¿¿í æèã¿¿ðèéí öýðýã 70 ìÿíãà îð÷èì, áàðóóí æèã¿¿ðèéí öýðýã 40 ìÿíãà îð÷èì õ¿íòýé áàéæýý. Áàñ 20-25 ìÿíãàí ìîðèí öýðãèéã Òýì¿ãý Îò÷èãèíààð äàðãàëóóëàí àð òàëûã äààí ñýðãèéë¿¿ëýõýýð ýõ íóòàãò íü ¿ëäýýæýý1. Òºâ áà ç¿¿í æèã¿¿ðèéí öýðãèéã åðºíõèéä íü ×èíãèñ áèåýð óäèðäàæ, öýðãèéí åðºíõèé æàíæíààð Ìóõóëàéã òîìèëæ, Õàñàð, Òóëóé íàðûã õàìò àâ÷ ÿâæýý. Áàðóóí æèã¿¿ðèéí öýðãèéã Ç¿÷è, Öàãààäàé, ªãýäýé ãóðâàí õàí õºâ¿¿íýýðýý çàõèðóóëæ, Áîîð÷îîð çºâëºõ òàâüæýý. Õî¸ð æèã¿¿ðèéí öýðýã áèå áèåýñýý 230 ìèëü çàéòàé îð÷èíã ÿìàãò òýíöâýðòýé áàðüæ ÿâàõ ¸ñòîé áàéæýý.
×èíãèñ õààíû áèåýð óäèðäñàí òºâ áà ç¿¿í æèã¿¿ðèéí öýðãèéí ãîë õ¿÷ íü Àëòàí óëñûí óìàðä õèëèéí äàãóó õýä õýäýí æèæèã áîîìòûã õÿëáàðõàí ýçëýí àâ÷ýý. Òýäãýýðèéí äîòðîîñ ñ¿ðõèé ñàéí õàìãààëñàí Óøàáó öàéçûã ýçýëñýí íü Àëòàí óëñàä òîì õîõèðîë áîëæýý. Ýíý Óøàáó öàéç ãýäýã íü ìàíæ ñóðâàëæèä ãàðäàã Øîðîî õîò áóþó Þàí ã¿ðíèé ¿åèéí äóíäàò íèéñëýë ìºí áîëîëòîé. Íóòãèéí õ¿ì¿¿ñ ò¿¿íèéã Öàãààí áàëãàñóí ãýæ íýðëýäýã àæýý. Ýíýõ¿¿ öàéçûí õàìãààëàëò ìóó õèéñýí õýðýãò Àëòàí óëñûí öýðãèéí æàíæèí Öÿí ×æàíó ãýã÷ õýðýãò õîëáîãäîí îãöîð÷ ªìíºä Ñ¿í Óëñòàé áàéëäàõàä ãàâúÿà áàéãóóëñàí Õó Øàõó ãýäýã æàíæèíã øèíýýð òîìèëæýý. Øèíý òîìèëîãäñîí Õó Øàõó æàíæèí óìàðä ç¿ãèéí õàìãèéí ÷óõàë óóëçâàð Åõóëèí (ìîíãîëîîð ¯íýãýí äàâàà) áîîìòîä õ¿÷ýý òºâëºð¿¿ëæ ò¿¿íèéã 300 000 öýðãèéí èõ õ¿÷ýýð õàìãààëàõ àæèë ÿàðàâ÷ëàí õèéæýý. ×èíãèñ õààí ÷ ¿¿íèéã ìýäýæ ¯íýãýí äàâààíû áîîìòûã ýçëýõýä õ¿÷ýý ÷èãë¿¿ëñýí àæýý. Ñàð øàõìûí øèð¿¿í òóëàëäààíû ýöýñò ×èíãèñèéí öýðýã ¯íýãýí äàâààíû áîîìòûã ýçýëæ Àëòàí óëñûí öýðýã àíõ óäàà Ìîíãîëûí öýðýãò òîì ÿëàãäàë õ¿ëýýæ Õó Øàõó æàíæèí ¿ëäýãäýë öýðãýý àâ÷ íóòãèéíõàà ã¿íä óõàð÷ýý. Ãýâ÷ ×èíãèñ õààí Àëòàí óëñûí öýðãèéí õ¿÷ äóóñààã¿é íººöëºãäñºí õýâýýð áàéãààã ìýäýýä îëîí áîîìò õîòóóäûã äàðàà äàðààãààð õÿëáàðõàí ýçýëæ ÷àäàõã¿é ãýæ ¿çýýä öýðãèéíõýý ãîë õ¿÷èéã öààøëàí áàéëäàõûã çîãñîîæ ãýäðýã òàòàæ àãò ìîðü, öýðãýý àìðààõ, õîîë õ¿íñýýð ñýëáýõýýð àìñõèéæýý.
Ç¿÷, Öàãààäàé, ªãýäýéí óäèðäñàí áàðóóí çàìûí öýðýã Îíãóä àéìãèéí íóòãààð îðæ ººðèéí õîëáîîòîí áîëãîæ Àëòàí óëñûã òàãíàõ ãàçàð÷ëàõàä õ¿÷èéã íü àøèãëàæýý. Îíãóä íàðààð äàìæóóëàí ãàçàð÷ëóóëñàí áàðóóí çàìûí öýðýã ìºäõºí çóóð Þíüíýé, Äóíøýí, Ó÷æîó, Ñ¿âýé çýðýã îëîí áîîìò õîòûã ýçëýí óëìààð Àëòàí óëñûí áàðóóí íèéñëýë ãýæ àëäàðøñàí Äàòóíä äºõºæ î÷èâ. Ãýâ÷ èõýýõýí áýõëýëò õàìãààëàëòòàé Äàòóíûã äàéðàõ öàã àðàé áîëîîã¿é ãýæ ¿çýýä ×èíãèñèéí çàðëèãààð áàðóóí æèã¿¿ðèéí öýðãèéã áàñ ò¿ð óõðààæýý.
1212 îíä ìîíãîë öýðýã Øóàíäý ÷æîó (ºíººãèéí Õýáýé ìóæèéí Øóàíõóà õîò)-ã ýçëýí àâ÷ öààøëàí áóñàä áîîìòîä òóëæ áàéëäàâ. Ìîíãîë öýðýã ýíý ìýòýýð îëîí áîîìò õîòûã ýçëýõ, îðõèõ, äàâøèõ, óõðàõ, äàõèí äàéðàõ, ýä àãóóðñ îëçëîõ çýðýã íýã èõ õ¿÷ ãàðãàõã¿é ààð ñààð äàéòñààð áàéæýý.
1212 îíû õàâàð Êèäàí óãñààíû ýðýëõýã æàíæèí Åëþé Ëþãý êèäàí öýðýãòýéãýý ìîíãîëûí òàëä îðñîí íü Àëòàí óëñàä òîì öîõèëò áîëæ õàðèí ìîíãîë öýðýã øàâàð õýðýìòýé áîîìò õîòûã áàéëäàõàä èõ õýðýã áîëæýý. 1213 îíä ×èíãèñ õààí Àëòàí óëñòàé õèéõ äàéíàà á¿õ ÷èãëýëýýð ºðãºæ¿¿ëæ, õóðäàí àìæèëò îëæýý. Ýõëýí 1213 îíû 7-ð ñàðûí 20-íààñ 8-ð ñàðûí 17 õ¿ðòýëõ áîãèíî õóãàöààíä ìîíãîë öýðýã Øóàíäý, Äýñèíü õîòûã ýçýëæ óëìààð ¯íýãýí äàâààíû áîîìòûã ýçëýõ ¿åä Øèìî Ìÿíãàí ãýäýã öýðãèéí æàíæèí ×èíãèñò óðâàí îðæ, Àëòàí óëñûí öýðãèéí õàìàã íóóöûã çàäàëñàí ãýäýã. Øèìî Ìÿíãàíû óðâàëò Àëòàí óëñûí õààíä èõ òîì öîõèëò áîëæ ò¿¿íýýñ õîéø Àëòàí óëñûí öýðãèéí äîòîð óðàâëàãà ãàðàõ áîëæýý. Àëòàí óëñûí ýñðýã ãàðñàí òàðèà÷äûí áîñëîãî, çàðèì ãàçðûí ýçíèé öýðãèéã õ¿ðòýë ×èíãèñ õààí àøèãëàí Àëòàí óëñûí õ¿÷èéã óëàì á¿ð ñóëðóóëñààð áàéæýý. Àëòàí óëñûí äèéëäýøã¿é áàò öàéç õîò ãýæ íýðëýãäýæ áàéñàí Äàòóíûã ìîíãîë öýðýã íýëýýä õ¿÷ ãàðãàí á¿ñëýí áàéëäæýý. Òóñ Öàéç õîòûã äàéðàí ýçëýõ ãîë òºëºâëºãºº áîëîâñðóóëàí äàéíûã Òóëóé áèåýð óäèðäàí ýöýñò íü ýçëýí àâ÷ýý. Äàðàà íü ìîíãîë öýðýã Öàãààí õýðìèéí ãîë íýãýí õààëãà ×àâ÷ààë áîîìòûã á¿ñëýí áàéëäàâ1. Ýíý äàéíûã Çýâ æàíæèí ãîëëîí óäèðäàæ àðãà óõààí ñèéëýí öýðãèéí èõ õîõèðîë ¿çýõã¿éãýýð ×àâ÷ààë áîîìòûã ýçëýí àâ÷ýý. Ìîíãîë öýðýã Óìàðä õÿòàäûí áóñàä íóòãààð äàéíàà ¿ðãýëæë¿¿ëýí ×æóíäó (Áýýæèí)-ã ãóðâàí óäàà á¿ñëýí áàéëäñàí áàéíà.
1214 îíû õàâàð ìîíãîë öýðýã Öàãààí õýðìèéã äàâæ ×æóíäó (Áýýæèí) õîòûí îð÷èì äàõü Øàð Õýýð ãýäýã ãàçàð î÷èæ õîðîîëîõîä áóñàä çàìûí öýðýã ç¿ã ç¿ãýýñ èðæ íèéëæýý2. ×æóíäó õîò ÷ õ¿íä áàéäàëä îðæýý. Ýíý ¿åä õÿòàäûí óìàðä íóòàã áàðàã á¿õýëäýý á¿ð òîäðóóëáàë 862 òîì æèæèã õîò, áýõëýëò, öàéç, áîîìò, õýðìèéã ìîíãîë öýðýã ýçëýí àâ÷ýý. Àëòàí óëñûí õààí íèéñëýë õîòäîî òîãòîæ ñóóõûí àðãàã¿é áîëæ, îðäíû ýðãýëò ãàð÷ ìýäýõ ñýæèã ÷ öóõàëçàæ áàéæ. ßã èéì ¿åýð ×èíãèñ õààí Àëòàí óëñûí ýçýíä ýë÷ çàðæ õýë¿¿ëñýí íü: “Àëòàí óëñûí ýçýí ÷è õàðààò áîëæ àëáà ºðãº. Õààí öîëîî áóóðóóëæ âàí áîëãî”3 ãýæýý. Õýðýâ ìèíèé òàâüñàí øààðäëàãûã áèåë¿¿ëáýë áè èõ öýðãýý àâ÷ Öàãààí õýðìèéí àðä óõðàí ãàðíà ãýäýã áîëçîë òàâüæýý. Àëòàí óëñûí ýçýí õààí ×èíãèñèéí ýë÷, çàõèàã õ¿ëýýí àâ÷ ×æóíäó äàõü îðäîíäîî á¿õ èõýñ äýýäýñ, ò¿øìýä, æàíæèí íàðàà öóãëóóëàí õýäýí ºäºð õýëýëöæýý. Àëòàí óëñûí ýçýí õààíû õàðèó õ¿ëýýæ áàéõ õóãàöààíä ×èíãèñ õààí Ñýöýäèéí çºâëºëèéí íóóö õóðàëäààí õóðàëäóóëæ1 Àëòàí óëñûã áàéëäñàí ãóðâàí æèëèéí äàéíû ä¿íã õýëýëö¿¿ëæ, àìæèëò, õîõèðëîî èëýí äàëàíã¿é ÿðèëöæýý. Ñýöýäèéí çºâëºãººíä îðîëöñîí ñàéä, æàíæèí íàðûí õýëñýí ¿ã, ãàðãàñàí ñàíàëûã ×èíãèñ èõ àíõààðàëòàé ñîíñ÷ýý. Ǻâëºãººíä îðîëöîã÷äûí èõýíõ íü Àëòàí óëñûã ¿ðãýëæëýí áàéëäúÿ ãýäýã ñàíàë ãàðãàæýý. ×èíãèñ õààí õýñýã äóóã¿é áîäîæ ñóóñíàà ìèíèé äîòíûí òóñëàã÷, ¿íýí÷ýýð õàìòðàí ç¿òãýã÷ òà íàðûí ¿íýòýé ñàíàëûã õ¿íäýòãýæ áàéíà. Ãýõäýý Àëòàí óëñûí õààí ýâèéí õýëýëöýýð áàéãóóëàõûã çºâøººðâºë áèä èõ öýðãýý á¿ðýí á¿òýí àâ÷ íóòàã áóöàõ íü çºâ ãýæ õýëæýý. Ǻâëºãººíä îðîëöîãñîä äàëàé èõ õààí òàíûõààð áîëòóãàé õýìýýí íýãýí çýðýã õ¿íäýòãýë ¿ç¿¿ëæýý. Èíãýæ áàéòàë Àëòàí óëñûí õààíû õàðèó ýë÷ õ¿ðýëöýí èðýâ. Àëòàí óëñûí ýçýí õààí ýë÷ýýð áè÷èã ºã÷ õýë¿¿ëñýí íü: “Ýâèéí ãýðýý áàéãóóëúÿ. Äàéíàà çîãñîî¸. ªºðèéí ã¿íæèéã àëò ìºíãº, õîðãîé òîðãî áîëîí 500 îõèä õºâã¿¿ä, 300 ñàéí àãò ìîðèíû õàìò ºðãºë áàðüö áîëãîí õ¿ðã¿¿ëýâ”2 ãýæýý. ×èíãèñ õààí ¿íýìøèí õàðèó ýë÷ çàðæ: “×èíèé óëñûí Õýáýé, Øàíüäóí ìóæ ìèíèéõ áîëîâ. ̺íõ òýíãýð ÷àìàéã èâýýñýíã¿é. ×è ãàãö ×æóíäó õîòîî ñàõèí ¿ëäýõ áîëîâ. Õýðýâ áè ÷àìàéã óëàì õ¿÷òýé øàõâàë òýð öàãò ÷è þó áîëîõ âý. Áè öýðãýý àâ÷ áóöàõààð øèéäýâ. ×è ìèíèé öýðãèéã õ¿íñ õîîëîîð õàíãàæ ìèíèé öýðãèéí äàðãà íàðûã òàéòãàðóóëàõ õýðýãòýé”3 ãýæ õýë¿¿ëýýä öýðãýý óõðààí Öàãààí õýðýìýýñ õîéø ÿâæýý. Ãýòýë Àëòàí óëñûí ýçýí õààí íèéñëýë ×æóíäó õîòûí áàéäàë íýí õ¿íäýð÷ õîéøèä îðøèí òîãòîæ ÷àäàõã¿éã ìýäýæ íèéñëýë õîòîî îðõèí ºìíº ç¿ã ÿâæ Íàíüæèí õîòîîð íèéñëýëýí ñóóæýý. Áàñ ìîíãîëòîé áàéëäàõ öýðãèéí õ¿÷ýý íóóöààð ãîë òîì õîòðóó òàòàæ, õîòûí áýõëýëòèéã ÷àíãàòãàõ òóøààë ãàðãàæýý.
×èíãèñ õààí Çàãàñàí íóóðò çóñàæ áàéòàë Àëòàí óëñûí õààí íèéñëýëýý í¿¿ëãýæ ìîíãîëòîé äàõèí áàéëäàõààð çýõýæ áàéíà ãýñýí ìýäýý àâ÷ýý. ×èíãèñ õààí áàéäëûã ìýäýæ õèëýãíýí õýëñýí íü: “Ýâèéí ãýðýý áàéãóóëñààð àòàë ººð ñýòãýë ºâºðòëºí, íèéñëýëýý í¿¿ëãýäýã íü þóí ó÷èð áèëýý”4 ãýæýý. Èíãýýä þóíû ºìíº ×æóíäó õîòûã á¿ðìºñºí ýçýëæ, Àëòàí óëñûí ýçýí õààíû àðààñ ÿë àñóóñàí ÿàðàëòàé ýë÷ äàâõèóë ãýæ çàðëèã áîëãîæýý. ×èíãèñ õààíû çàðëèãèéã ¸ñ÷ëîí õ¿ëýýí àâñàí ìîíãîë öýðãèéí æàíæèí íàð ÿëàíãóÿà, Øèìî Ìÿíãàí æàíæèí 500 øèëäýã ìîðèí öýðýã àâ÷ ×æóíäóãèéí àìàðõàí íýâòýð÷ áîëîõ òàëààñ íü ãýíýò äàéðàí îðæ õîòûã ýçëýâ. Øèìî Ìÿíãàí ×æóíäó õîòûí õàìãààëàëòûã íýí ñàéí òîîöîí ìýääýã áàéæýý.
Õýäèéãýýð Àëòàí óëñûí á¿ðìºñºí ýçýëæ äóóñààã¿é ÷ ãýñýí ò¿ð¿¿íä ãàðãàñàí øèéäâýðèéíõýý äàãóó öýðãýý àâ÷ ýõ íóòàãòàà áóöàõààð á¿ðýí øèéäýæ 1215 îíû íàìàð ×èíãèñ õààí ýõ íóòãèéí ç¿ã õ¿ëãèéí æîëîîã çàëñàí àæýý. Èíãýõäýý ×èíãèñ õààí Óìàðä õÿòàäûã ýöýñëýí ã¿éöýä áàéëäàæ, ýçýëñýí õÿòàä íóòãèéã ñàéòàð çàõèðàí áàðèìòëàõ îíö ýðõèéã òºðèéí ñàéä, õ¿ëýã áààòàð Ìóõóëàéä îëãîæýý. Õàðèí ýíä íýãýí òýìäýãë¿¿øòýé ç¿éë ãýâýë Àëòàí óëñûí íèéñëýë ×æóíäóã ýçëýí àâàõ ¿åýð íýð íü òîäîðñîí Åëþé ×óöàé íýðò íýãýí ýðäýìòýí ò¿øìýëèéã ×èíãèñ õààí äóóäàí èð¿¿ëæ óóëçààä, ò¿¿íèé ýçýíäýý ¿íýí÷ ÷àíàð, èõ ýðäýì ìýäëýãèéã íü òîîæ ¿çýýä ººðèéí çºâëºõ ýðäýìòíýýð àâ÷ àæèëëóóëñàí ÿâäàë þì.
×èíãèñ õààí Àëòàí óëñûã 5-í æèë ãàðóé õóãàöààòàé äàéëæ íèéñëýë ×æóíäóã ýçýëæ, óëñûíõ íü õ¿÷èéã èõýä ñóëðóóëàí íóòàã äýâñãýðèéí òàë õóâü øàõàìûã ýçëýí àâñàí áîëîâ÷ á¿ðìºñºí ýçýëæ ÷àäàëã¿é 1215 îíû ýöñýýð öýðãýý àâ÷ óëñäàà áóöæýý. Èõ Ìîíãîë Óëñûí çàõ õÿçãààðò áîñëîãî õºäºë㺺í ãàð÷, óëñûí äîòîîäîä øèéäâýðëýõ àñóóäàë öººíã¿é áèé áîëæýý. Òóõàéëáàë, 1215 îíû õàâàð Õîðü ò¿ìýäèéí áîñëîãî ãàð÷ äàðàãäàõã¿é íýëýýä óðøèã òàðüñàí áàéíà. Ýíý íü ×èíãèñ õààíû íóòàã áóöàõ áàñ íýã øàëòãààí áîëñîí áàéíà. ×èíãèñ õààí 1216 îíû õàâàð íóòàã áóöàæ èðñýí ãýäýã áºãººä òýðýýð Àëòàí óëñûã äàéëñàí íü Àëòàí óëñûí ýðõøýýëýýñ àíãèæèð÷ òóñãààð òîãòíîëîî õàìãààëàõ çîðèëãîòîé áàéñàí ó÷èð ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé äýìæëýãèéã õ¿ëýýæ áàéæýý. Ãýõäýý áèä òýðõ¿¿ äàéíûã õÿòàäûí àðä ò¿ìíèéã äýýðýìäýí äàðàíãóéëñàí ò¿ðýìãèé äàéí áàéñàí ãýäãèéã ¿ã¿éñãýæ áîëîõã¿é. Àëòàí óëñûã äàéëæ òèéíõ¿¿ ÿëàëò áàéãóóëñàí íü äýëõèéí çàðèì óëñ îðîí ÿëàíãóÿà Õîðåçì óëñûã èõýä öî÷îîâ. ×èíãèñ õààí Àëòàí óëñûã á¿ðìºñºí ñºíººæ, Ç¿ð÷èä íàðààñ ºøººãºº ã¿éöýä àâíà ãýäãýý õýçýý ÷ ìàðòàõã¿é ÿâñààð äàõèí Àëòàí óëñûã äàéëæ ÷àäàõã¿é íàñ áàðñàí áèëýý. ×èíãèñèéí ¿éë õýðãèéã ò¿¿íèé õ¿¿ ªãýäýé çàëãàìæëàí ã¿éöýòãýâ.
==Зүүлт, тайлбар==
|
