Цэндийн Дамдинсүрэн: Засвар хоорондын ялгаа

Content deleted Content added
No edit summary
No edit summary
Мөр 24:
| вэбсайт =
}}
'''Цэндийн Дамдинсүрэн''' - БНМАУ-ын анхны [[Ардын Уран Зохиолч]] болон [[Төрийн шагнал|Маршал Чойбалсангийн нэрэмжит 3 удаагийн шагнал]]т, анхны [[ШУА-ийнАрдын жинхэнэУран гишүүн|Зохиолч]], [[ШУА-ийн жинхэнэ гишүүн]], [[XX зууны манлай]] соён гэгээрүүлэгч, орчин цагийн Монгол хэлний дүрмийг үндэслэгч эрдэмтэн, орчуулагч, зохиолч.
 
Зарим нь өөрийнхөө төлөө хийж бүтээсэн зүйлтэй байхад зарим нь бусдын эрх ашиг, эх орон, ард түмнийхээ төлөө энэ биеэ зориулсан нь бий. Ийм олон олон алдартны нэг нь Цэндийн Дамдинсүрэн билээ. Сургуульд орсон цагаасаа л бид энэ их хүний дүрмийг нь зохиосон шинэ үсгээр нүдээ нээн, “Цагаан цасан малгайтай…” хэмээн цээжилж, арай дунд ангиасаа “Буурал ээж минь”, “Зугаацахаар морьсон нь…”, “Цэцэн хурга”, “Гологдсон хүүхэн”, “Хоёр цагаан юм” гээд үргэлжлүүлэн уншдаг.
Тэрээр одоогийн [[Дорнод]] аймгийн [[Матад сум]]анд [[1908]] онд төрсөн. [[1938]] онд [[Ленинградын дорно дахины дээд сургууль]], [[1950]] онд тус сургуулийн аспирантурыг дүүргэжээ. [[1957]] онд [[профессор]] цол, [[1961]] онд [[Монгол Улс]]ын [[ШУА-ийн жинхэнэ гишүүн|ШУА-ийн жинхэнэ гишүүнээр]] сонгогдож, [[1971]] онд [[хэлбичгийн ухааны доктор|хэлбичгийн ухааны докторын]] зэрэг хүртжээ. "[[Буурал ээж минь]]", "[[Гологдсон хүүхэн]]", "[[Хачин хурим]]" зэрэг ном, түүвэр хэвлүүлжээ. [[1946]], [[1947]], [[1951]] онд Монгол Улсын [[төрийн шагнал]], [[1986]] онд Монгол Улсын [[Ардын Уран Зохиолч]] цол хүртжээ.
 
==Намтар==
Залуу насандаа улс төрийн идэвхтэн байж Монголын Хувьсгалт Залуучуудын Эвлэлд ажиллаж байгаад, [[1926]] оноос эхлэн [[Намын Төв Хороо]]нд томилогдон Төв Хорооны хэвлэлийн эрхлэгчээр ажиллаж байсан. Дараагаар нь [[Эвлэлийн Төв Хороо]]ны гишүүн болж баривчилгаанд оролцож байв. [[1932]] онд [[МАХН]]-ын гишүүнээр элссэн бөгөөд [[1933]] онд [[Ленинград]] руу суралцахаар явжээ. [[1938]] онд эх орондоо буцаж ирээд,[[БНМАУ]]-н ирээдүйн ерөнхий сайд болон удирдагч [[Юмжаагийн Цэдэнбалын]] хамтран зүтгэгч болов. Ц.Дамдинсүрэнг улс төрийн шахалтаар шоронд хорин, цаазаар авах ял тулгасны улмаас хуучин монгол бичгийг шинэ кирилл бичигт хөрвүүлэх ажилд гар бие оролцож байжээ. Хожим тэрбээр хуучин монгол бичгээс татгалзсан нь түүний амьдралдаа хийсэн том алдаа хэмээн дурссан байна. [[1942]] - [[1946]] онд "[[Үнэн]]" сонины редактороор ажиллаж байсан. [[1953]] - [[1955]] онд [[Зохиолчдын Эвлэлийн Хороо]]-ны гишүүн, [[1959]] онд [[ШУА]]-н гишүүнээр сонгогдсон.
Өвөөгийнхөө санал болгосны дагуу Матад хошууны намын үүрт элссэн нь дараа дараагийн олон ажлын эх суурийг тавьжээ. Намын байгууллагад ажиллаж байсан тэрээр
* 1926 оноос Залуучуудын эвлэлийн Төв хороонд хэлтсийн дарга болж “Үнэн” сонины хоёр эрхлэгчийн нэгээр ажиллаж эхэлжээ.
* Дараа нь үйлдвэрчний төв зөвлөлийн даргаар сонгогджээ. Энэ үедээ Улаанбаатарын 21 пүүсийн 240 гаруй ажилчин мөлжигч данжаад нараа эсэргүүцэн ажил хаясныг голлон зохион байгуулж амжилтанд хүргэснийг Оросын нэгэн сонинд бичсэн байдаг аж. Тухайн үед феодалын хөрөнгө хураах ажил ид өрнөж байсан бөгөөд энэхүү комиссын нарийн бичгийн ажил түүнд тохогдож байжээ. Харин 1930-аад оны үед ажлаасаа халагдсан байна. Олон ч газрыг толгойлж удирдаж байсан Ц.Дамдинсүрэн мөн олон ч газрын хаалгыг “гаднаас нь хааж” явжээ. Өөрөөр хэлбэл тэрбээр таван удаа ажлаасаа халагдаж байсан аж.
 
* 1932 онд Улаанбаатарт ирж, Хэл зохиолын хүрээлэнд судлаач болж мөн Зохиолчдын бүлгэмийн нарийн бичгийн даргаар давхар ажиллажээ.
1933 онд, 25 насандаа “Хоёр настай Ро” Монголын уран зохиолын алтан санд орсон шүлгээ одоогоос яг 72 жилийн өмнө,
* 1929 онд Зохиолчдын бүлгэмийг анх байгуулалцаж байсан тэрбээр тэр ондоо “Гологдсон хүүхэн” туужаа бичжээ. Уг зохиол Монголын утга зохиолын түүхэнд маш том ололт авчирсан гэж судлаачид дүгнэдэг.
1934 онд, 26 насандаа “Буурал Ижий Минь” эрхэмсэг шүлгээ,
* Зохиолчдын бүлгэмийн даргаар ажиллаж байхдаа Д.Нацагдоржийн хэвлэгдэж байгаагүй “Миний нутаг” шүлэгт нь 500 төгрөгийн шагнал олгон, бүлгэмийнхээ хөрөнгө болгож байсан түүхтэй.
1936 онд, 28 насандаа “Зугаацахаар мордсон нь” гайхамшигт шүлэг, найраглалаа,
* 1933-1938 онд [[Ленинградын дорно дахины дээд сургууль]],
1937 онд, 29 насандаа А.С.Пушкин шүлгээ тэрэлж, Пушкиний шүлгээс орчуулж,
* 1938 он амьдралынх нь хар жил, эх орондоо буцаж ирээд, арваннэгдүгээр сард Дотоод яаманд баригдан, жил гаруй хоригдоод, цагаадан суллагдсан гэдэг. [[БНМАУ]]-ын ирээдүйн ерөнхий сайд болон удирдагч [[Юмжаагийн Цэдэнбалын]] хамтран зүтгэгч болов. Ц.Дамдинсүрэнг улс төрийн шахалтаар шоронд хорин, цаазаар авах ял тулгасны улмаас хуучин монгол бичгийг шинэ кирилл бичигт хөрвүүлэх ажилд гар бие оролцож байжээ. Хожим тэрбээр хуучин монгол бичгээс татгалзсан нь түүний амьдралдаа хийсэн том алдаа хэмээн дурссан байна.
1938 онд, 30 насандаа “Наалинхай хоёр нүд чинь” шүлгээ бичин үлдээжээ.
* [[1942]] - [[1946]] онд "[[Үнэн]]" сонины редактороор ажиллаж байсан.
Дамдинсүрэн анхны зохиолуудаа "Рашааны дусал" зэрэг Энэтхэг үлгэрээс сэдэвлэн сургаалын маягаар бичсэн бол "Гологдсон хүүхэн" туужаа шинэ Монголын амьдралыг дүрслэн бичжээ. 1941 онд үндэсний утга зохиолын дурсгалт бичиг "Монголын нууц товчоо"-г эртний Монгол хэлнээс орчин цагийн Монгол хэлнээ хөрвүүлэн буулгаж дуусгаад 1947 онд хэвлүүлжээ. 1955 онд "Монголын утга зохиолын ардчилсан чиглэл", 1956 онд "Монголын утга зохиолыг судалсан түүх", 1959 онд "Соёлын өвийг хамгаалья", 1958 онд "Монголын эртний уран зохиолын товч өгүүлэл", 1959 онд "Монголын уран зохиолын судлалын зарим асуудал" зэрэг утга зохиолын нийтлэг асуудлыг судалсан эрдэм шинжилгээний өгүүллийг бичсэний дээр, 1956 онд "Хоёр загалын тууж", "Чингис хааны 9 өрлөгтэй өнчин хөвгүүний сэцэлсэн шаштир", "Убаши хунтайжийн тууж", 1957 онд "Хуульч Сандагийн зохиолуудын тухай", 1958 онд "Оюунтүлхүүрийн тайлбар", "Мандухай сэцэний домог" зэрэг судалгаа шинжилгээний өгүүллүүдийг бичжээ. Ц.Дамдинсүрэн Монголын уран зохиолын тоймын нэгдүгээр дэвтэрийг зохиосон нь 1956 онд Улаанбаатарт, 1957 онд Хөх хотод хэвлэгдсэн байна. Ц.Дамдинсүрэн Орос, Герман, Англи, Манж, Төвд хэлний боловсролтой байсан нь гадаад, дотоодын утга зохиол хийгээд онол түүхийн аль ч талаас нь судлах бололцоог олгосон байна. Ц.Дамдинсүрэнгийн "Зугаацахаар мордсон нь" хэмээх 6 мөчлөг бүхий шүлэг нь түүний яруу найргийн гол бүтээл нь юм. Ц.Дамдинсүрэн 1927-1929, 1940-1946 онд "Үнэн" сонинд ажиллаж үүний зэрэгцээгээр өгүүлэл найруулал нийтлэл тэмдэглэл, шог өгүүллэг зэрэг сэтгүүл зүйн бараг бүх төрлүүдээр бүтээлээ туурвисан байдаг. 1951 онд БНМАУ -ын төрийн дууллын шүлгээрээ Чойбалсангийн нэрэмжит шагнал авч байжээ.
* [[1950]] онд [[Ленинградын дорно дахины дээд сургууль]]ийн аспирантурыг дүүргэжээ.
* 1969 онд 50 мянган үгтэй орос-монгол толь бичиг зохион, он тооллын хүснэгт хавсаргасан учир Төв хорооноос буруутгагдан, шүүхийн тогтоолоор 5600 төгрөг төлөх болжээ. Энэ мэт зэмлэл, буруутгал түүний амьдралд бишгүй олон тохиолдож байв.
 
Зохиолчийн амьдралын нэгээхэн хэсэг нь Монголын эртний уран зохиолын судлалд зориулагдсан. Шоронгоос суллагдсаныхаа дараа тэрбээр “Гэсэрийн туужийн түүхэн үндэс”, “Субашид”, “Монголын уран зохиолын дээж”, “Зуунбилэг”, “Рашааны дусал”, “Саран хөхөө” зэрэг эртний уран зохиолын нэлээд ном хэвлүүлжээ. Төвд бичиг сайн мэддэг хүнийг Хэл зохиолын хүрээлэнд авч ажиллуулсныг буруутган Төв хорооноос комисс томилогдон шалгасан гэдэг. Шалгалтын дараа түүнийг донгодон улмаар ажлаас нь халсан байна.
 
Эртний Монголын уран зохиолыг судалж, энэ талын олон судалгааны бүтээл гарган ном зохиол хэвлүүлсэн түүнийг үндсэрхэг үзэлтэн хэмээн олонтаа хавчин гадуурхаж байжээ.
 
Цэндийн Дамдинсүрэн 1986 оны зургадугаар сарын 5-нд бурхны оронд заларчээ.
 
==Уран бүтээл==
Ц.Дамдинсүрэн Орос, Герман, Англи, Манж, Төвд хэлний боловсролтой байсан нь гадаад, дотоодын утга зохиол хийгээд онол түүхийн аль ч талаас нь судлах бололцоог олгосон байна.
 
===Зохиол===
====Яруу найргийн====
* 1933 онд, 25 насандаа “Хоёр настай Ро” Монголын уран зохиолын алтан санд орсон шүлгээ одоогоос яг 72 жилийн өмнө, шүлэг
* 1934 онд, 26 насандаа “Буурал“[[Буурал Ижийээж Минь”минь]]” эрхэмсэг шүлгээ, шүлэг
* 1936 онд, 28 насандаа “Зугаацахаар мордсон нь” хэмээх 6 мөчлөг бүхий гайхамшигт шүлэг, найраглалаа,нь түүний яруу найргийн гол бүтээл нь юм
* 1938 онд, 30 насандаа “Наалинхай хоёр нүд чинь” шүлгээ бичин үлдээжээ.
====Үргэлжилсэн үгийн====
* "Рашааны дусал" зэрэг Энэтхэг үлгэрээс сэдэвлэн сургаалын маягаар бичсэн бол "[[Гологдсон хүүхэн]]" туужаа шинэ Монголын амьдралыг дүрслэн бичжээ.
* "[[Хачин хурим]]"
 
===Эрдэм шинжилгээний===
* "Монголын утга зохиолын ардчилсан чиглэл" - /1955/,
* "Монголын утга зохиолыг судалсан түүх" - /1956/,
* "Соёлын өвийг хамгаалья" - /1959/,
* "Монголын эртний уран зохиолын товч өгүүлэл" - /1958/,
* "Монголын уран зохиолын судлалын зарим асуудал" - /1959/ зэрэг утга зохиолын нийтлэг асуудлыг судалсан эрдэм шинжилгээний өгүүллийг бичсэн.
* Монголын уран зохиолын тоймын I дэвтэрийг зохиосон нь 1956 онд Улаанбаатарт, 1957 онд Хөх хотод хэвлэгдсэн байна.
 
===Монголын эртний зохиолын судалгаа шинжилгээний===
Ц.Дамдинсүрэн Халхын Лувсанпэрэнлэй, Өөлдийн Намхайжамц, Цахарын Лувсанчүлтэм, Боржигон Равжаа хийгээд Чойжи Одсэр, Шаравсэнгэ, Сономгарва, Гэлэгжамц нарын орчуулагчдын бүтээл, Ишбалжир, Агваандорж, Жамьянгарав нарын шүлэг бүтээлүүдийг нарийвлан судалжээ. Мөн Нагаржунайн "Рашааны дусал", "Таван шастир" үлгэрийн цоморлиг, "Шидэт хүүрийн үлгэр", "Субашид"-ын тайлбар зэрэг зохиолыг нягтлан үзээд, Монгол болон дорно дахины уран зохиолын харилцаа холбоо, хамаарлыг хөгжлийн түүхийг гарган тавьжээ.
* Үндэсний утга зохиолын дурсгалт бичиг "Монголын нууц товчоо"-г эртний Монгол хэлнээс орчин цагийн Монгол хэлнээ хөрвүүлэн буулгаж эхлэн /1941/, дуусгаад 1947 онд хэвлүүлжээ.
* "Хоёр загалын тууж" - /1956/,
* "Чингис хааны 9 өрлөгтэй өнчин хөвгүүний сэцэлсэн шаштир" - /1956/,
* "Убаши хунтайжийн тууж" - /1956/,
* "Хуульч Сандагийн зохиолуудын тухай" - /1957/,
* "Оюунтүлхүүрийн тайлбар" - /1958/,
* "Мандухай сэцэний домог" - /1958/ зэрэг судалгаа шинжилгээний өгүүллүүдийг бичжээ.
* “Гэсэрийн туужийн түүхэн үндэс”, “Субашид”, “Монголын уран зохиолын дээж”, “Зуунбилэг”, “Рашааны дусал”, “Саран хөхөө” зэрэг эртний уран зохиолын нэлээд ном хэвлүүлжээ.
 
===Орчуулгын===
Дэлхийн болон Орос Зөвлөлтийн олон сонгодог зохиолтой Монгол уншигчдыг танилцуулсан юм.
* А.С.Пушкиний "Олег сэцэний дуулал",
* А.С.Пушкиний "Алтан загасны үлгэр" зэрэг зохиолыг эх хэлээрээ орчуулсан нь ардын аман зохиол лугаа нийтийн хүртээл болжээ.
* Ф.Шиллер, М.Лермонтов, О.Бальзак, Ш.Петеефи, В.Маяковский нарын дэлхийн шилдэг зохиолч яруу найрагчдын шүлэг зохиолыг эх хэлнээ орчуулжээ.
 
===Бусад===
* БНМАУ-ын [[Төрийн дуулал]] - /1951/
* 1942 онд Ш.Лувсанвандантай хамтран 30 мянган үгтэй "Орос монгол толь",
* 1967-1969 онд А.Лувсандэндэвтэй хамтран 50 мянган үгтэй "Орос монгол толь" 2 дахь боть,
* Өгүүлэл, найруулал, нийтлэл, тэмдэглэл, шог өгүүллэг, зэрэг сэтгүүл зүйн бараг бүх төрлүүдээр бүтээлээ туурвисан байдаг.
 
==Хувийн амьдрал==
Зохиолч маань эхнэр Л.В.Зевинатайгаа Ленинградын их сургуульд сурч байхдаа 1936 онд танилцан гэр бүл болсон аж. Түүний дөрвөн хүү нь физикийн нарийн мэргэжилтэй бол ганц охин Дулмаа нь аавынхаа мэргэжлийг өвлөсөн. Өдгөө тэд бүгд [[ОХУ]]-д амьдарцгаадаг.
 
==Цол хэргэм==
* [[1950]] онд Хэлбичгийн ухааны [[дэд эрдэмтэн]] - сэдэв: "Гэсэрийн туужийн түүхэн үндэс"
* [[1957]] онд [[профессор]] цол,
* [[1961]] онд [[БНМАУ]]-ын [[ШУА-ийн жинхэнэ гишүүн]]ээр,
* [[1971]] онд Хэлбичгийн ухааны [[доктор]]ын зэрэг хүртжээ.
 
==Сонгуульт ажил==
* [[1932]] онд [[МАХН]]-ын гишүүн
* [[1953]] - [[1955]] онд [[Зохиолчдын Эвлэлийн Хороо]]-ны гишүүн,
 
==Гавьяа Шагнал==
* БНМАУ-ын анхны [[Төрийн шагнал|Маршал Чойбалсангийн нэрэмжит шагнал]] - [[1946]] "Зөвлөлтийн ард түмэнд зориулсан ерөөл" зохиосны төлөө
* БНМАУ-ын [[Төрийн шагнал|Маршал Чойбалсангийн нэрэмжит шагнал]] 2 дахь удаа - [[1947]] [[Монголын нууц товчоо]]г орчин цагийн хэлнээ хөрвүүлсний төлөө
* БНМАУ-ын [[Төрийн шагнал|Маршал Чойбалсангийн нэрэмжит шагнал]] 3 дахь удаа - [[1951]] БНМАУ-ын [[Төрийн дуулал]]ын үгийг зохиосны төлөө
* БНМАУ-ын анхны [[Ардын Уран Зохиолч]] цол - [[1986]]
 
{{stub}}