Енисейн киргиз: Засвар хоорондын ялгаа
Content deleted Content added
No edit summary |
No edit summary |
||
Мөр 1:
Төв Азийн эртний ард түмнүүдийн нэг Киргиз түмнийг анх Сибирийн төв хэсэг, Енисей мөрний дээд хөндий Минусын хотгорт оршин байсан гэдэг ба магадгүй тэд Саяны уулсаас өмнөш нутаглан байсан байх магадтай юм. (Хяргас нуур, Хиргисүүр) МЭӨ 201 оноос хятад сурвалжид Хүн нарт эзлэгдсэн аймгуудын дотор Гэгүн буюу Гянгүн гэх нэр гарах бөгөөд тэднийг Киргизүүдийн өвөг хэмээдэг. Тэд Тэлэ аймгийн холбоонд (Тогуз- огуз буюу 9 аймагт Уйгар, Сыр-Тардуш, Басмыл, Огуз, Хазар, Аланчууд, Киргиз, Тува, Якут ордог байжээ) байж Төв Азид үүсч, задарч байсан гүрнүүдийн бүрэлдэхүүнд орох болон тэмцэх зэргээр оршин байжээ. МЭӨ 2-р зуунаасөмнө Хакас-Минусын хотгорт Индо-Евро буюу Перс угсааны Динлинчүүд байсан гэдэг ба Хүн нар тэднийг МЭӨ 1-р зуунд эзлэн 150 жил ноёрхсон бөгөөд энэ үед алтай язгуурын хэлт, [[Монголорхог төрх]]т Гянгүнчүүд Хүн нарт шахагдан тус бүс нутагт шилжин шаргал үст, цэнхэр нүдэт Динлинчүүдтэй генетикийн болон соёлын солилцоонд орсон үеэс Гян буюу Кем-Енисей мөрний хөндий Хакас-Минусын хотгор Гянгүн нарын нутаглах үндсэн төв болсон байна. Тэд Динлинчүүдээс гадна Угор, Самоед болон Кет хэлтнүүдтэй ч нэлээн холилдсон бололтой. Үүний нотолгоо нь Таштыкын соёлын дурсгал, олдворуудаас харагдах бөгөөд 7-12-р зууны Хятад болон Муслим сурвалжид тэднийг улаан үстэй ногоон нүдтэй хүмүүс гэж тэмдэглэн үлдээсэн байдаг. Мөн орчин үеийн генетик ДНХ-ийн судалгаа ч үүнийг давхар нотлох бөгөөд одоогийн Киргизүүд нь тэр үеийн Сибирийн оршин суугчдын удам гэдгийг баталдаг. ДНХ-ийн судалгаагаар одоогийн Киргиз эрчүүдийн 63% нь Өвөг Индо-Европ хэлтний ген гэгддэг Y-ДНА-ийн R1а1 хаплогрупптэй байдаг байна. (Тажикуудын 64%, Украинуудын 54%, Польшуудын 56%, Айсландчуудын 25% нь ийм гентэй)
Хүн нарын ноёрхолын дараа Киргизүүд хэсэг тусгаар байгаад Нирун буюу Рураны мэдэлд байгаад хожим Хөх Түрэгийн бүрэлдэхүүнд орсон байна. Уйгарын хаант улсад 758 онд эзлэгдэн 80 орчим жил болжээ.
Хүн нарын ноёрхолын дараа Киргизүүд хэсэг тусгаар байгаад Нирун буюу Рураны мэдэлд байгаад хожим Хөх Түрэгийн бүрэлдэхүүнд орсон байна. Уйгарын хаант улсад 758 онд эзлэгдэн 80 орчим жил болжээ. Киргизүүд 818 онд Ажо хааны удирдлагаар Уйгарын эсрэг босон Харлугууд болон Төвдтэй холбоо тогтоон 20 гаран жил амжилттай тэмцсээр 840 онд, Уйгарын дотоодын хямралыг ашиглан нийслэл Ордбалгадыг түйвээж, Уйгарын хаант улсыг мөхөөжээ. Уйгаруудыг нэхэн хөөж байлдан эзлэх аяны дүнд тэд Хар мөрнөөс Тэнгэр уул хүртэлх газар нутгийг эзлэн авчээ. Гэвч тэд энэ нутагт төдий л удаан ноёрхоогүй бөгөөд Киргизүүд улс төрийн төвөө “Жэти-су”-д шилжүүлсэн ба ингэснээр тэд Тэнгэр уулын Киргизүүдийн суурийг тавьжээ хэмээн үздэг. Тэдний явсан шалтгаан болон цаг хугацааны талаар эрдэмтэд нэгдсэн ойлголтонд хүрч чадаагүй байна. Зарим судлаач Хятан нарт шахагдан баруунш хөдөлсөн гэдэг бол зарим нь цаг агаар, уур амьсгалын хүчин зүйлийн улмаас өөрсдөө баруун тийш нүүсэн гэдэг. Учир нь Киргизүүдийн аж ахуйд мал сүргээс гадна газар тариалан чухал байр эзэлж байсан бөгөөд Монголын өндөрлөг, газар тариаланд тохиромж муутай байсан гэж үздэг. Ямартай ч 10-р зуунд Хятаны Елюй Амбагян баруун зүг давшихад Киргисүүд байгаагүй хэмээн тэмдэглэгдсэн ба Монголчуудын дунд “Киргис хаан гэж байгаад булш, оршуулгаа цогцлоон үйлдэж, чулуун хөрөг дүрсээ бүтээгээд нүүгээд явчихсан юм гэнэ лээ” хэмээх аман домог байдаг.▼
Хэдийгээр тэд Тэнгэр уул хүрч суурьшсан ч уугуул нутаг Хэм Хэмчиг буюу Енисей мөрний хөндийд нэгэн хэсэг нь байсаар байсан ба 1207 онд Чингис хааны ууган хүү Жочи тэднийг дагуулснаар Монголын харъяанд орсон байна. Энэ тухай Монголын нууц товчоонд “Туулай жил Жочийг баруун гарын цэргүүдээр ойн иргэнд морилуулав. Буха газарчилж одов. Ойрадын Хутуга бэхи, түмэн Ойрадын урьд элсэн орж ирэв. Ирээд Жочийг удирдаж, түмэн Ойраддаа газарчилж, Шигшиг-д оруулав. Жочи Ойрад, Буриад, Баргуд, Урсуд, Хабханас, Ханхас, Туба тэргүүтнийг оруулаад, түмэн Хиргисүүдэд хүрвээс, Хиргисүүдийн ноёд Йэди-Инал, Алди-Эр, Өрэбэк-Дигин Хиргисүүдийн ноёд элсэн орж, цагаан шонхрууд, цагаан агтас, хар булгад аваад ирж, Жочид уулзав” хэмээжээ. Энэ түмэн хиргисийн хойчис 300 мянган Енисейн Киргисүүд одоо Тувад байгаа билээ. Енисейн Киргизүүд болон Тэнгэр уулын Киргизүүдийн ялган салгах аргагүй бөгөөд магадгүй тэд Енисейн эхээс Тэнгэр уул хүртэл ч тархан байсан байхыг үгүй гэх газаргүй бөгөөд сүүлийн үед эрдэмтэд судлаачдын дийлэнхи нь одоогийн Киргизийн Бүгд Найрамдах Улс буюу Тэнгэр уулын Киргизүүдийг эртний Скиф буюу Сака, Үсүн, Динлин, Хүн нарын овог аймгуудын нэгдэл, хойчис хэмээх дүгнэлтэнд хүрч байна. Одоогийн Киргизстаны нутаг дэвсгэрээс 200-300 мянган жилийн өмнө хүн байсан ул мөр олдсон бөгөөд МЭӨ 2000 оны үеийн соёл иргэншлийн талаар анх Хятадын сурвалжид гарах ба одоогийн Киргизүүд бол тэндхийн уугуул оршин суугчид болон Енисейн Киргизүүдийн удам угсаа гэж үзэх нь үнэнээс нэг их хол зөрөхгүй болов уу хэмээн бодно.▼
▲
{{Infobox former country
|native_name=
|conventional_long_name =Киргизийн хаант улс
|common_name = Киргизийн хаант улс
|continent = Ази
|region = Төв Ази
|country =
|era =
|status = [[хаант улс]]
|government_type = Хаант засаг
|year_start = 840
|year_end = 924
|event_start =
|date_start =
|date_event1 =
|event1 =
|date_event2 =
|event2 =
|date_event3 =
|event3 =
|p1 =
|flag_p2 =
|p2 =
|s1 =
|flag_s1 =
|s2 =
|flag_s2 =
|s3 =
|flag_s3 =
|s4 =
|flag_s4 =
|image_flag =
|flag=
|flag_type =
|image_coat =
|image_map =
|image_map_caption =
|capital =
|national_motto =
|national_anthem =
|common_languages =
|religion = [[Бөө мөргөл|Бөө]]
|currency =
|title_leader =
|leader1 =
|legislature =
|stat_area1 =
|stat_year1 =
|today =
}}
[[File:Kirgiz.jpg|thumb|160px]]
Уйгурын хаант улсыг мөхөөж Монгол нутагт ноёрхлоо тогтоосон хиргис нарын өвөг дээдсийн нэрийг Нанхиадын олон үеийн түүх сударт Гэгүнь, Гянгүнь, Гюйвү, Хягас гэх зэргээр дуудлага хувирган тэмдэглэжээ.Гэнгүнь нарыг Хүннү улсын Модунь шаньюй МЭӨ 209 оны үед байлдан эзэлж байжээ. Энэ үед тэд өмнөд Сибирийн Енисей мөрөн, Абакан гол хавиар нутаглаж байв. МЭ 758 онд Уйгурын эрхшээлд орж 80 гаруй жил болоод 20-иод жил Уйгурын ноёрхолыг эсэргүүцэн тэмцэж улмаар 840 онд Уйгур улсын төрийг мөхөөжээ.
===Төрийн бүтэц===
Хиргис улсын төрийг хаан толгойлж байсан ба түүний дор дараалсан зэрэг дэв бүхий түшмэлүүд байжээ. Түшмээлүүдийн тэргүүнд сайд долоо, ерөнхий дарга гурав, захирагч арав байв. Эд ихэвчлэн төр, цэргийн хэргийг эрхэлдэг байсан байна. Хиргис улсад хууль дүрэм чанд нарийн байсан байна. Мөн хэрэг шийтгэл явуулдаг арав таван түшмэл байжээ. Дайнд орохын өмнө үймээн гаргагчид, элч зарлагын үүргийг үл гүйцэтгэгчид, хаанд буруу зөвлөгсөд, хулгай хийгсдийг цаазаар авдаг байжээ.
===Нийгэм===
Киргизийн нийгмийн давхраажилт нь түрэгчүүдийн нэгэн адил Эл хэмээх язгууртны бүлэг Хар бүдүн хэмээх жирийн ард гэсэн үндсэн хоёр хэсэгт хуваагдаж байв. Язгууртан бүлэгт хуучин овгийн ахлагч нарын өмөг түшэг болсон цэрэг багтаж байжээ. Язгууртан нар гэр орныхоо аж ахуйн ажилд олзны хүн боолыг ашиглаж эхнэр хүүхдээ хүнд ажилаас чөлөөлдөг байжээ. Язгууртанууд хувь эзэмшил газар нутгийг захирч тэнд оршин суугчдаас алба татвар авдаг байв. Мөн Хар бүдүн нар нь нүүдлийн ба хагас суурьшмал байдалтай аж төрдөг байжээ.
===Соёл===
Хиргис нарын гол амин зуулга нь нүүдлийн мал аж ахуй, мөн газар тариалан эрхэлж байсан. Эрэгтэйчүүд нь ээмэг зүүдэг, бардам , эр зоригтойгоо харуулах гэж арьсаа хээлдэг. Эмэгтэйчүүд нь нөхөрт гарахаараа хүзүүгээ хээлдэг. Хиргисүүд төмөр, алт, мөнгө, зэс тугалга зэргээр гэр ахуйн олон төрлийн хэрэгцээт зүйл болон гоёл чимэглэл урладаг байжээ. Дархчуудийн хээлж, угалзалж, сав суулга, эмээл хазаар, худрага, сэлэм, бүс зэрэг соёлын дурсгалт зүйлс манай түүх соёлын музейд бий. Хиргис нар үслэг ангийн арьс, бугийн цусан ба ясан эвэр хус модыг Дундад Ази, Хятадад гарган худалдаж торго, элдэв бөс бараа, анжис, гоёл чимэглэлийн зүйлс цай, чий, будагтай сав суулга зэргийг худалдан авдаг байв.
Хиргисүүд тал газар цугларч бөө бөөлүүлж , лус савдаг тахьдаг байжээ. Мөн нас барагсдаа юмаар ороож гашуудал үйлдээд шатааж чандрыг нь жил өнгөрсний дараа оршуулдаг байжээ.
Хиргисийн үеийн дурсгалууд Монгол, өмнөд Сибирийн нутгаас олддог байна. Мөн сар улирал, арван хоёр жилийн хуваарь бүхий цаг тооны бичиг хэрэглэдэг байжээ. Хиргисүүд МЭ 923 онд Хятан нарт цохигдон Памирын нуруу руу шахагджээ.
==Киргизийн хаант улсын дараах үе==
▲
Киргизүүд 13-р зуунаас Монголчуудын тэлэлтэнд автан Алтан орд ба Цагаадайн улсын бүрэлдэхүүнд, хожим Ойрадын мэдэлд байгаад 1510 онд биеэ даасан гэж үздэг. Киргиз аймгууд 17-р зуунаас Халимагуудын довтолгоонд өртөн, Зүүн гар хүчирхэгжин гарч ирснээр Ойрдын мэдэлд орж, 18-р зууны дунд үес Манжууд Зүүн гарыг эзэлснээр Манжийн захиргаанд оржээ. Манжуудын хүч, хяналт суларсан 19-р зууны эхээр Кокандын ханлигт (Таранч, Сартууд буюу Тажик ба Узбекүүдээс бүрдсэн, доголон Төмөрийн хойчисын байгуулсан улс бөгөөд1709-1876 онуудад оршин байжээ) автжээ. 1876 онд тус бүс нутгийг хаант Орос өөртөө нэгтгэсэнээс үүдэн олон бослого тэмцэл гарч, олон олон Киргизүүд Памир болон Афганд дүрвэн гарчээ. 1916 оны Төв Азийн бослого дарагдснаар мөн олон Киргизүүд Хятадад дүрвэн гарчээ. Одоо Хятадад 145 мянган Киргизүүд Кизил Киргиз Автоном Мужид голлон оршин сууж байна.
Line 14 ⟶ 84:
==Мөн үзэх==
*[[Түрэг]]
▲*[[Киргизийн хаант улс]]
[[Ангилал:Кыргызстан]]
| |||