Казахууд: Засвар хоорондын ялгаа

Content deleted Content added
Хуудсыг хоослов
103.229.123.135 (Яриа) хэрэглэгчийн 407736 засварыг цуцлах
Мөр 1:
{{Ард түмэн
|нэр_анги = Хасаг үндэстэн<br>[[Хасаг хэл бичиг|Қазақ(тар)]]
|зураг = [[Зураг:SB - Inside a Kazakh yurt.jpg|300px]]
|тайлбар = Тайлбар: 1910-аад оны эхэн үеийн нэгэн Хасаг айл
|онцлох_нэрс = орос, англи бичгээс → Казах<br>хасаг бичиг, хасаг дуудлагаас → Казак<br>монгол-түрэг үсгийн зохицлоос → Хасаг
|нутаг_орон = Дэлхий даяар — '''14 сая'''. Үүнээс:<br>{{KAZ2}} — 10,764,253 ([[2012]])<ref name="Demogr2012">[http://www.stat.kz/publishing/2012/демография/Апрель/12_2011_Б-15-10-Г.rar Агентство Республики Казахстан по статистике. Численность населения Республики Казахстан по отдельным этносам на 1 января 2012 года.]</ref>
{{CHN2}} — 1,462,588 ([[2010]])<br>
* [[Шиньжян - Уйгурын өөртөө засах орон|Шиньжянгийн]] [[Или жуу]] — 979,343<br>
{{UZB2}} — 800,000 - 1.1 сая <br>
* [[Файл:Flag of Karakalpakstan.svg|22px]] [[Хархалпак орон|Хархалпак]] — 300,000—400,000<br>
{{RUS2}} — 647,732 ([[2010]])<br>
* [[Зураг:Flag of Altai Republic 1994.svg|20px]] [[Алтай орон|Алтай]] ([[Бүгд Найрамдах Алтай Улс|БНАлтУ]]) — 69,876<br>
{{MGL2}} — 101,526 ([[2010]])<ref>[http://www.toollogo2010.mn/doc/Main%20results_20110615_to%20EZBH_for%20print.pdf Монгол улсын хүн амын 2010 оны улсын тооллогын урьдчилсан дүн]</ref><br>
{{TKM2}} — 40,000 ([[2009]])<br>
{{KGZ2}} — 32,981 ([[2012]])<ref>[http://www.stat.kg/stat.files/din.files/census/5010003.pdf Национальный статистический комитет Кыргызской Республики. Национальный состав населения. Оценка на 1 января 2012 года.]</ref>
|хэл_аялгуу = төрөлх [[Хасаг хэл]], Хасагтаа бас [[Орос хэл]], бусад<br>улсад тухайн орны албан ёсны, зонхилох хэл
|бичиг_үсэг = [[Кирилл үсэг|кирилл]] (Хасагт), [[араб үсэг|араб]] (урьдын, Хятадад), [[латин үсэг|латин]]<br>(төлөвлөгдсөн) гурван үсгийн хасаг бичиг
|шүтлэг = Сунни дэгт [[Лалын шашин]]
|хэл_угсаа = [[Түрэг угсаатан]]
|ойр_төрөл = [[Ногай ястан]], [[Хархалпак ястан]]
|дотроо = [[Их түмэн|Их]], [[Дунд түмэн|дунд]], [[Бага түмэн|бага]] гурван жуз (түмэн) болно
}}
 
{{Монголнэрийнхүснэгт
|хэмжээ = 22
|худам_монгол = [[Зураг:Hasag.PNG]]
||кирилл_буриад =хасаг
|кирилл_монгол =хасаг
|кирилл_халимаг =хасг
}}
 
'''Хасагууд''' бол түрэг гаралтай хүмүүс. Б.Я.Владимирцов хиа хэмээх овогтнууд дотроо Киа нар, хасаг нар гэж хоёр янз байдгийг ном зохиолдоо бичсэн нь бий. Чухам хэдийд хасагууд өөлд баядын дунд орж ирсэн нь тодорхойгүй. Тухай үед дайн байлдааны хөлөөс дүрвэж ирсэн байж болно. Эсхүл бусдын эрхшээлд ороод зарц барлаг маягаар ирсэн байж болох юм. [[Хар тэнгис]]ээс [[Алтайн нуруу|Алтай]], [[Сибирь|Сибирээс]] [[Тэнгэр уул]] хүртэлх өргөн уудам нутагт тархан суурьшсан нэгэн [[угсаатны нийтлэг]]ийг бид '''Хасаг''' гэж нэрээр ойлгодог. Монгол хэлнээ нэгэн хувь төлөөлөгчийг нь '''Хасаг хүн''', олныг бол '''Хасагууд''' ({{lang-kk|Қазақтар}}) гэж хялбараар нэрлэн ойлгодог.
 
Улсын хүн амын цөөнгүй хувийг бүрдүүлдэг тэдний дуудлагад дасаж Монгол улсын доторх Монгол хэлтэн "Хасаг" гэдгийн оронд '''Казак''' гэж ярьж, бичих нь түгээмэл байдаг. Гадаад үгийг монгол хэлнээ урьд нь орчуулаагүй бол Орос кириллээр бичсэнээр авна гэсэн дүрэм өргөн үйлчлэдгээс шалтгаалж '''Казах''' гэж бичих нь бас л байнга давтагддаг.
 
== Үндэс язгуур ==
[[Зураг:SB - Kazakh man on horse with golden eagle.jpg|280px|thumb|1911-1914 оны хооронд сүүдэрлэгдсэн бүргэд гартаа барьсан морьтон казах эр]]
Одоогийн Казахууд нь Аргын, Хазар, Карлук, [[Кипчак]], Куман зэрэг Түрэг аймгийнхaн болно.
 
== Нэр ==
Хасагууд нь ''казах'' гэх нэрээр 15-16-р зууны үеээс нэрлэгдэх болсон юм. <ref>Василий Бартолд. ''Төв Азийн түүхийн дөрвөлсөн судлал'', 3-р дэвтэр , 129-р хуудас.1962 он. </ref>. Энэ нэрний үүслийн талаар одоогоор батлагдсан тайлбар байхгүй ч гэсэн, нэгэн магадлалтай хувилбар нь ''хасаг'' хэмээх Монгол үгнээс гаралтай гэх үзэл юм.
 
== Төрх ==
Хасагууд нь [[Еврази]]йн дунд оршдог болоод ээдрээт түүхэн үйл явдлуудыг туулан ирсний (хамгийн сүүлийнх нь 19-р зуунаас [[Орос]]д захирагдсан) улмаас ихээхэн холимог бөгөөд олон янз төрх ба Европ төрхтэй байх нь элбэг бөгөөд, гэвч [[Монголорхог төрх]] нь илүү дэлгэр юм. Ерөнхийдөө цайвар бор царайтай бөгөөд дийлэнхдээ усгал хар нүдтэй, мөн бор, шар, улаан гэх мэт янз бүрийн нүдтэй.
 
== Дуу хөгжим ==
Казахын өргөн хэрэглэдэг хөгжмийн зэмсэг бол хоёр чавхдаст утсан хөгжим болох [[домбра]] юм.
 
==Гурван жүз ==
[[Image:Жуз.svg|thumb|250 px|left|20-р зууны эхэн үеийн 3 жүзийн байршил.
{|
|{{legend|#ccff99|Бага жүз/зуут}}
|{{legend|#fdd99b|Дунд жүз/зуут}}
|{{legend|#ffaaaa|Их жүз/зуут}}
|}
]]
Анх жүзүүд нь 17-р зуунаас [[Зүүнгарын хаант улс]]ын эсрэг байлдаанд түр зуур нэгддэг байжээ.
Өнөөгийн Казахстанд, аймгархах нь амьдралд түгээмэл. Одоо ч гэсэн учралдахдаа ямар аймгийнх вэ гэж бие биенээсээ асууцгаадаг. Гэхдээ аймгуудын хооронд ямар нэгэн өшөө хорсол үгүй бөгөөд аймаг харгалзахгүйгээр тэд нэг л үндэстэн гэж үзэгддэг.
Өдгөөгийн Казахстан дахь ихэнх Хасагууд нь:
* Их (Ахмад) жүз
* Бага (Дүү) жүз
* Дунд жүз гэх гурван жүзийн аль нэгэнд нь хамаардаг.
Жүз бүр дотроо олон тооны аймгийн бүлгүүд, аймгууд болон овгуудыг багтаадаг.
 
==Монгол улсын иргэн Хасагууд==
19-р зууны дунд үеэс [[Оросын эзэнт гүрэн]] Хасагууд болон бусад Дундад Азийнхныг эзэрхэн дагаар оруулж байсан ба энэ үед Дунд жүзийн Хасагууд дайжин хөрш зэргэлдээх [[Манж Чин гүрэн|Чин гүрний]] баруун хязгаар [[Шинжиан-Уйгурын автономит нутаг|Шинжиан]] болон [[Ар Монгол]] руу нүүдэллэжээ. 1860-аад оны үед Ховдын хязгаарт суурьших зөвшөөрөл аван суурьшсанаас хойш, эв найртай [[Монгол Улс]]ын эрх тэгш иргэд болон амьдарч байна. 2010 оны байдлаар 101,526 Хасаг ард ихэвчлэн [[Баян-Өлгий]], [[Ховд]] аймгууд болон нийслэл [[Улаанбаатар]] хот болон бусад аймаг, сумдын төвд амьдарч байна.<ref>[http://www.toollogo2010.mn/doc/Main%20results_20110615_to%20EZBH_for%20print.pdf 2010 оны Хүн ам орон сууцны тооллого]</ref>
 
==Иш баримт==
{{reflist}}
 
==Гадаад холбоос==
{{commonscat|Kazakh people|Казак}}
* [http://www.mfa.kz/ Ministry of Foreign Affairs of the Republic of Kazakhstan]
* [http://clp.arizona.edu/cls/kaz.htm Kazakh Language Courseware from University of Arizona Critical Languages Series]
* [http://www.hunmagyar.org/turan/turk.html Ethnographic map of Kazakhstan]
* [http://www.akft.org Kazakhs in France - AKFT]
* [http://www.kazaktar.kz/ World Association of the Kazakhs]
* http://sana.gov.kz/showarticle.php?lang=eng&id=342
* [http://www.massagan.com Massagan.com (The largest web site in kazakh language)]
* [http://www.suhbat.com Suhbat (Atameken Toby)]
* [http://www.pbs.org/wnet/secrets/case_amazon/index.html Secrets of the Dead: Amazon Warrior Women (PBS)]
* [http://www.orientalistica.ru/resour/runica/collection/e3a.htm Turk monument of Uyuk-Turan mentioning the word ''"qazğaq"'']
* [http://www.elim.kz/ Kazakh tribes]
 
{{Түрэг угсаатан}}
 
[[Ангилал:Хасаг үндэстэн| ]]
[[Ангилал:Хасаг]]
[[Ангилал:Үндэстэн]]
[[Ангилал:Хасагийн ард түмэн]]
[[Ангилал:Узбекийн ард түмэн]]
[[Ангилал:Оросын ард түмэн]]
[[Ангилал:Монголын ард түмэн]]
[[Ангилал:Түркмений ард түмэн]]