Википедиа

Узбекчүүд: Засвар хоорондын ялгаа

Browse history interactively
← Өмнөх өөрчлөлтДараагийн ялгаа →
Content deleted Content added
VisualWikitext
(оросоор ''хозяин себя'') энд ингэж бичих ямар шаардлага бна
No edit summary
Мөр 1:
:{{Тухай|улс орны|Узбек улс}}
{{Инфобокс Үндэстэн
{{Ард түмэн
|group = Узбек үндэстэн
|нэр_анги = [[Зураг:Монү.png]]<br>Узбек үндэстэн <br> [[Узбек хэл|Oʻzbeklar, Ўзбеклар]]
|image = <table border=0 align="center">
|зураг = {{image array|perrow=3|width=90|height=105
<tr>
| image1 = <td>[[File:Shaybani.jpg |90x105px caption1 = [[Мухаммед Шейбани]]</td>
| image2 = Alisher Usmanov podium 2013 Fencing WCH SMS-IN t204812.jpg| caption2 = [[Алишер Усманов|Алишер <br>Усманов]]
<td>[[File:Hamza Niyazi.jpg|90x105px]]</td>
| image3 = Hamza Niyazi.jpg| caption3 = [[Хамза Ниязи|Хамза <br>Ниязи]]
<td>[[File:Alisher Usmanov 21 October 2009.jpg|90x105px]]</td>
| image4 = RKasimdzhanov12.jpg| caption4 = [[Рустам Касымжанов]]
</tr>
| image5 = Sharipov.jpg| caption5 = [[Салижан Шарипов]]
<tr>
| image6 = Зульфия.jpg| caption6 = [[Зульфия Исраилова]]
<td><small><div style="background-color:#fee8ab">[[Мухаммед Шейбани]]</small></td>
}}
<td><small><div style="background-color:#fee8ab">Хамза Ниязи</small></td>
|тайлбар =
<td><small><div style="background-color:#fee8ab">Алишер Усманов</small></td>
|улстай_үндэстэн = тийм
</tr>
|бичгийн_нэр = ганц тоо — '''узбек''' ({{lang-uz|oʻzbek}})<br>олон тоо — '''узбекчууд''', узбекууд<br> бусад хэлбэр — үзбек, өзбек, өзбег
</table>
|нутаг_орон = Дэлхий даяар — '''30 сая''' (тооцоо). Үүнээс:<br>'''{{UZB2}}''' — '''23,929,309''' ([[2013]])<ref name=CIA-Uzbekistan>{{cite web |author=|url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/uz.html|title=Population: 28,661,637 (July 2013 est.) [Uzbeks = 80%]|publisher=[[The World Factbook]]|work=Central Intelligence Agency (CIA)|accessdate=10 June 2013}}</ref><br>
|population = 28-30 сая
{{AFG2}} — 2,799,726 ([[2013]])<ref name=CIA-Afghanistan>{{cite web |author=|url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/fields/2119.html?countryName=Afghanistan&countryCode=af&regionCode=sas&#af|title=Afghan Population: 31,108,077 (July 2013 est.) [Uzbeks = 9%]|publisher=The World Factbook|work=Central Intelligence Agency (CIA)|accessdate=10 June 2013}}</ref><br>
|region1 = {{flag|Узбекистан}}
{{TJK2}} — 1,210,236 ([[2013]])<ref name=CIA-Tajikistan>{{cite web |author=|url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/ti.html|title=Population: 7,910,041 (July 2013 est.) [Uzbeks = 15.3%]|publisher=The World Factbook|work=Central Intelligence Agency (CIA)|accessdate=10 June 2013}}</ref><br>
|pop1 = 24.8 сая
|ref4{{KGZ2}} — 980,000 = ([[2010]])<ref>[https://www.cia.gov/library/publications/the-worldfactbook/geos/kg.html#People CIA World Factbook – Kyrgyzstan]</ref>▼
|ref1 = <ref>Государственный комитет Республики Узбекистан по статистике : [http://www.stat.uz/upload/iblock/f0f/Uzb_ru.pdf Сведения о Республике Узбекистан]:...Узбекистан :граничит с пятью государствами: с Казахстаном, Туркменистаном, Таджикистаном, Кыргызстаном и
<br>
Афганистаном на общем протяжении 6621 км;провозгласил свою государственную независимость 31 августа 1991 г.;в административно-территориальном отношении состоит из Республики Каракалпакстан, 12 областей и столичного города Ташкент;располагается на площади, равной 448,9 тыс. км2;более чем на 2/3 состоит из равнин и на 1/3 - из гор и предгорий ;на 01.01.2010г. составило более 28 миллионов человек ; имеет положительный прирост численности (1,7% в год);включает 48,5% сельских жителей и 51,5% горожан (к крупнейшим городам страны относятся Ташкент,Самарканд, Бухара, Наманган, Андижан, Фергана, Нукус, Коканд, Карши);полиэтнично (более 100 национальностей, имеющих равные гражданские права и возможности);на 81,7% состоит из нации, которая дала стране название. Узбекский народ, внесший достойный вклад в развитие цивилизации, издавна привержен родному очагу, принципам социальной справедливости ;Занимая 55-е место по территории и 39-е место по населению, Узбекистан находится ; по площади искусственно орошаемых земель - на 11 -м месте в мире;по экспорту хлопка-волокна - на втором, урана - третьем месте в мире; в числе мировых лидеров по обеспеченности запасами серебра, вольфрама и фосфоритов, калийной соли, редкоземельных металлов и других ценных минералов, в частности, по разведанным запасам золота на четвертом, урана - седьмом, молибдена - восьмом, по подтвержденным запасам меди - на 10-м, природного газа - 14-м месте в мире...</ref>
{{KAZ2}} — 490,000 ([[2010]])<ref>[http://www.stat.kz/news/Pages/pr_04_02_10.aspx Ethnic groups in Kazakhstan, official estimation 2010-01-01 based on National Census 2009]</ref> <br> {{RUS2}} — 299,862 (2002) <ref name="Russia Census 2002">{{ru icon}} [http://www.perepis2010.ru/content.html?id=11&docid=10715289081463 Russia Census 2002]</ref> <br> {{TKM2}} — 260,000 (тооц.) <ref>[https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/tx.html#People CIA World Factbook – Turkmenistan]</ref>
|region3 = {{flag|Афганистан}}
|хэл_бичиг = төрөлх [[узбек хэл]], оршин байгаа улсын хэл
|pop3 = 3.5 сая
|шүтлэг = олонх нь [[ислам]] шашны суннит дэгтэй
|ref3 = <ref>[https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/af.html#People CIA World Factbook – Afghanistan]</ref>
|хэл_угсаа = [[түрэг угсаатан]] (түрэг төрлийн хэлтэн)
|region2 = {{flag|Тажикистан}}
|ойр_төрөл = эртний [[харлуг]] ба одооны [[уйгур үндэстэн]]
|pop2 = 2.1 сая
|дотроо =
|ref2 = <ref>[https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/ti.html CIA World Factbook – Tajikistan]</ref>
|region4 = {{flag|Кыргызстан}}
|pop4 = 780,000
▲|ref4 = <ref>[https://www.cia.gov/library/publications/the-worldfactbook/geos/kg.html#People CIA World Factbook – Kyrgyzstan]</ref>
|region5 = {{flag|Казахстан}}
|pop5 = 490,000
|ref5 = <ref>[http://www.stat.kz/news/Pages/pr_04_02_10.aspx Ethnic groups in Kazakhstan, official estimation 2010-01-01 based on National Census 2009]</ref>
|region6 = {{flag|Туркменистан}}
|pop6 = 260,000
|ref6 = <ref>[https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/tx.html#People CIA World Factbook – Turkmenistan]</ref>
|region7 = {{flag|Орос}}
|pop7 = 299,862
|ref7 = <ref>{{ru icon}} [http://www.perepis2010.ru/content.html?id=11&docid=10715289081463 Russia Census 2002]</ref>
|region8 = {{flag|Пакистан}}
|pop8 = 70,133
|ref8 = <ref>Rhoda Margesson (January 26, 2007). [http://www.fas.org/sgp/crs/row/RL33851.pdf "Afghan Refugees: Current Status and Future Prospects" p.7]. Report RL33851, [[Congressional Research Service]].</ref>
|region9 = {{flag|Хятад}}
|pop9 = 24,800
|ref9 = <ref>[http://www.paulnoll.com/China/Minorities/China-Nationalities.html Chinese National Minorities<!-- Bot generated title -->]</ref>
|region10 = {{flag|Украйн}}
|pop10 = 22,400
|ref10 = <ref>[http://www.ukrcensus.gov.ua/eng/results/nationality_population/nationality_1/s5/?botton=cens_db&box=5.1W&k_t=00&p=100&rz=1_1&rz_b=2_1%20&n_page=6 State Statistics Committee of Ukraine: The distribution of the population by nationality and mother tongue]</ref>
|languages = [[Узбек хэл]]
|religions = [[Ислам]] (олонх нь [[Сунни]] урсгалыг дагагч)
|related = ойр хавийн [[Түрэг]] болон [[Иран угсаатан|Иран]] угсаатан
}}
 
'''Узбек''' ([[Узбек хэл|узбек]] латинаар ''Oʻzbek'', олон тоонд ''O’zbeklar'', кириллээр г.т. ''Ўзбек'', о.т. ''Ўзбеклар''; оросоор ''Узбек'', олон тоонд ''Узбеки''; англиар о.т. ''Uzbeks''; [[турк хэл|туркээр]] о.т. ''Özbekler'', [[казах хэл|казахаар]] ''Өзбек'') — [[Дундад Ази]]йн [[Узбекистан]], түүний эргэн тойрон дахь [[Афганистан]], [[Тажикистан]], [[Кыргызстан]], [[Казахстан]], [[Туркменистан]]д олноор суурьшсан [[Түрэг]] хэл-угсааны [[ард түмэн]], 30 саяар тоологдсон [[үндэстэн]]. Узбек үндэстэн 16-р зуунаас хойш бүрэлдсэн гэж үздэг.
'''Узбек [[үндэстэн]]''' (олон тоонд '''узбекчууд''') — [[Дунд Ази]]йн [[Узбек улс]]ын үндсэн хүн ам бөгөөд эргэн тойрны [[Афган улс|Афган]], [[Тажик улс|Тажик]], [[Хиргис улс|Хиргис]], [[Хасаг улс|Хасаг]], [[Туркмен улс|Туркмен]] улсад хэдэн бумаар оршин сууж байгаа [[түрэг угсаатан]] буюу түрэг төрлийн хэлтэй [[ард түмэн]], 30 сая хүн амтай [[үндэстэн]]. Узбекчууд XV зуунаас баттай тодорч ялгарсан.
 
== Нэр ==
«Узбек (өзбек, үзбек, өзбег)» гэсэн үгийн баттай тайлбар байхгүй. [[Зүчийн улс]]ын 1313–1341 оны [[Өзбег|Узбек ханы]] нэрээс үүссэн үү,<ref>Findley, Carter Vaughn (2005). The Turks in World History. Oxford University Press. p. 104.</ref> ''өз'' (өөртөө) - ''[[бек]]'' (эзэн) гэсэн [[түрэг хэлний бүлэг|түрэг]] нийлэмж байсан уу гэх хоёр үндсэн таамаг байгаа.
"Узбек" (Өзбек, Үзбек, Өзбег г.м олон хувилбартай) гэдэг энэ нэрийг ханы нэрнээс үүсэв үү, «өөртөө эзэн» гэх утгатай нэр үү г.м-ээр олон янзаар таацгаадаг. Эдгээрээс олны санаанд таарсан нь [[Зүчийн улс]]ын 1311-1342 оны хан [[Өзбег]] (Узбек, Үзбек)-ийн нэрнээс үүссэн гэх таамаг юм.
 
== Хэл бичиг ==
Узбекчууд [[узбек хэл]]тэй. Узбек хэл [[Алтай хэлний язгуур|алтай язгуурын]] [[түрэг хэлний бүлэг|түрэг төрлийн]] хэл юм. Түүн дотроо [[харлуг хэлний бүлэг|харлуг бүлэгт]] мөхсөн [[цагаадай хэл]] (узбек хэлний өвөг), одооны [[уйгур хэл]]ний хамтаар харьяалагддаг. Умард аялгуу, өмнөд аялгуу, туркментэй ойр хорезм аялгуу, хасагтай ойр кыпчак аман аялгуу гэж үндсэн дөрвөн янзын яриатай. VII—X зуунд хамаарагдах түрэг бичгийн дурсгалаас [[харлуг]]ийг тодорхойлсон. Тэр үед [[рун]] үсэгтэй байв. IX зуунаас Дунд Азийн [[иран угсаатан|иран]], түрэг угсаатан даяараа [[ислам]] шашинтай болохын зэрэгцээ [[араб үсэг|араб үсгээр]] бичдэг болсон.
 
[[Зөвлөлт Холбоот Улс]]ад 1923 онд узбек цагаан толгойг хэл, авиа зүйтэй уялдуулан зассан ба 1928-1940 онд латин үсэг, 1940 онд кирилл үсэг хэрэглэдэг болжээ. [[Бүгд Найрамдах Узбек Улс]] тусгаар тогтносны дараа [[латин үсэг|латин үсгээр]] бичиж байх шийдвэр гарч, 2005 оноос дунд сургуульд зааж эхэлсэн.
 
Харин Тажик, Хиргисийн узбекууд [[кирилл үсэг|кирилээр]], Афганы узбекууд [[араб үсэг|араб үсгээр]] хэлээ тэмдэглэдэг.
 
== Үндэс гарвал ==
=== Шинжилгээ ===
Узбекчууд [[кавказ төрхтөн]] болон [[монгол төрхтөн|монгол төрхтний]] завсрын, холимог төрхтэй байдаг. Узбек улсын баруун нутгаар монгол, төв хэсгээр дунд азийн, зүүн хэсгээр кавказ төрх давамгайлжээ. Ямартай ч узбекчууд [[уйгур үндэстэн|уйгур]], [[дунган ястан|дунгантай]] ойр төрлийнх гэсэн генийн судалгаа байна.<ref>{{cite journal |doi=10.1086/342096 |author=Tatjana Zerjal et al. |title=A Genetic Landscape Reshaped by Recent Events: Y-Chromosomal Insights into Central Asia |journal=The American Journal of Human Genetics |year=2002 |volume=71 |issue=3 |pages=466–482 |pmid=12145751 |pmc=419996}}</ref>
 
== Иш баримт ==
{{лавлах холбоос|2}}
{{reflist}}
{{Алтай язгуурын хэлтэнд хамаарах}}
{{Түрэг угсаатан}}
 
"https://mn.wikipedia.org/wiki/Узбекчүүд"-с авсан