Хэрэйд: Засвар хоорондын ялгаа

Content deleted Content added
No edit summary
No edit summary
Мөр 1:
[[Зураг:Mongol Empire 1207.png|thumb]]
{{Загвар:Монголын түүх}}
'''Хэрэйд''' маш эртний аймаг бөгөөд Хүннү улсын үе нэгэн хүчирхэг аймаг байсан байна. Хүннү болон Сянби хоёрын дундаас үүссэн гэдэг бөгөөд тэдний шүтлэг нь Хэрээ байсан бөгөөд хожим нь омог отгын нэр болон өөрчилөгдсөн байна. НТӨ III зууны үед Хэлүнь гэдэг аймаг байсан хожмын хэрэйдын өвөг болсон гэж үздэг. Хожим нь XII зууны үед нэлээд хуваагдмал байдалтай байсан байна. Нэг хэсэг нь Хэрэйдийн ханлиг улсад, үлдсэн нь Язгуурын Монгол аймгийн бүрдэхүүнд, нөгөө хэсэг нь Зүрчин болон Кидан улсын харьяaнд орж байсан байна. Хэрэйдийн ханлиг нь [[Орхон гол|Орхон]], [[Хэрлэн гол]]уудын хооронд, [[Найман]]ы зүүн талд нутаглаж байсан бөгөөд ханы орд өргөө нь [[Туул гол]]ын эрэг дээр голлон нутаглаж байсан гэдэг. Хэрэйдийн ханлиг унасны дараа нилээд хэсэг нь баруун зүгт зүүн, баруун Казахстаны нутаг хүртэл нүүж казахын бага, дунд ордод орсон бололтой. Харин үлдсэн хэсэг нь торгууд ястныг бүрэлдүүлжээ.
 
== Сорхагтани Бэки ==
Мөр 8:
== Орчин үед ==
=== Монголчуудын дунд ===
Хэрэйд хэмээг нэртэй овог аймаг өдгөө [[Монгол улс]]ын [[Халх]] ястан дунд, мөн [[Өвөр Монголын Өөртөө Засах Орон]] дахь [[Ордос]], [[Баарин]] ястнууд дунд [[Манж Зүрчид]],[[Татар]] болон [[Хамниган]]чуудын дотор бас байдаг. Монголчуудын дундах хэрэйдийн гол төлөөлөгч нь [[торгууд]] болон [[халимаг]]ын торгууд юм. Халимагуудын дийлэнхийг торгууд бүрэлдүүлдэг байсан бөгөөд одоо ч хэвээрээ байна. Торгуудын ноёд угийн бичгээ Хэрэйдийн Тоорил ханаас эхлүүлэн бичдэг байжээ. Торгуудын ноёд махчин хэрэйд зэрэг овогтой байв. Одоо Найман, Хэрэйдүүд [[монгол]]чууд болон казахын бүрэлдэхүүнд хуваагдан орсон байдаг бөгөөд казахын хэрэйд гаралтай хүмүүс монголчуудынх хамаагүй олон байдаг учир нь халимагууд 1771 онд [[Зүүнгар нутаг]] руу нүүх замдаа дайсны довтолгоонд өртөн 170халимаг,000 хүнээсторгуудын 66,000хүн орчимам нь ирсэн, 192018-иод онд Халимагийн өлсгөлөнгөөр 200,000 орчим хүний тал нь үрэгдсэн, 194320-1956р онызуунд цөллөгөөрмаш хэдэн мянган хүн нас барсан зэрэг нь торгуудын хүн амих цөөрүүлжээцөөрчээ.
 
=== Түрэгүүдийн дунд===
Мөн одоогийн [[казах]]ийн дунд ордод хэрэйд овогтой хүмүүс байдаг бөгөөд тэдний зарим нь Монголд бий. Зарим казах хүн [[Казахстан]] улс түүхэн газар нутгийн­хаа 1/3 хувийг алдсан гэж үздэг ба үүний ихэнх хэсгийг Орос, Хятадад алдсан бол бусад газар нь Төв Азийн бусад ор­нуудад оржээ.<ref>[http://undestnii-uzel.blogspot.com/2010/03/blog-post_03.html Казахууд гэж хэн бэ]</ref> Казахууд нутаглаж байсан [[Оренбург муж]] тэднийг 18-р зуунд Орост дагаар орох үед Оросын бүрэлдэхүүнд оржээ. [[Түрэг]]үүд Хэрэйд, [[Найман]] зэрэг аймгууд түрэг аймгууд байсан гэж үздэг. Казахуудын дунд хэрэйд овгийн байж болох хэдэн зуун мянга, найман овгийн мөн хэдэн зуунсая мянгангаруй хүн байдаг. Түрэг сайтад бичсэнээр [[Их Монгол Улс]]ын үед казахын хэрэйд гаралтай гэгддэг кереи овог [[Шиньжян]]ий хойд хэсгийн [[Алтайн нуруу]], [[Алтай тойрог]], [[Хар Эрчис]] мөрөн хавиар нутаглаж байхадбайсан ба хожим нь [[ойрад]]ууд довтлон баруун тийш нь шахжээ. Иймд [[Зүүнгар]] унасны дараа Шиньжянь, Алтайн нуруунд ирсэн казахууд уугуул нутагтаа байгаа гэж түрэгүүд үздэг.<ref>[http://www.bayanulgii.mn/mn/news/57-monkazakh.html Монголын казахуудын гарвал түүх]</ref> МонголынШиньжяний казахуудАлтай хэрэйд,тойрог найманзэрэг гэсэнказахууд 2нүүж томирсэн овгооснутагт бүрддэг[[манжийн бөгөөдүе]]д 1990-ээд онд Монголын зарим казахууд 12-р зууны хэрэйдказах, найманойрадуудын аймгийндунд нутаггазар одоогийннутгийн Монголынмаргаан төв,гарч баруун хэсгийгбайсан бүхэлдбөгөөд ньманж хамарчнар байсанүүнийг тулзориуд Монголындэвэргэж нутагөөрийн болталд казахын нутаг гэжашигтайгаар зарлахыгэргүүлэхийг оролдож байв. КазахуудАлтай 18-20-р зуунд Шиньжянь, Монголд хэд хэдэн үе шаттайгаар нүүдэллэн ирсэн байдаг. Тэдний заримтойрог нь 18-р зуунд Шиньжяньд ирсэн бол 19-р зуунд Оросын цэргийн түрэлтэд өртөн дахин Шиньжянь руу дүрвэсэн байна. 20-р зууны эхний Хаант Оросын хавчлага, Зөвлөлтийн 1930-аад оны өлсгөлөнгөөс болж олон казахууд Шиньжяньд иржээ. Харин казахуудын зарим хэсэг нь 19-р зууныМонголын [[уйгурХовдын хязгаар]]ын бослогохаръяаны манжийннутаг цэрэгтбайжээ. дарагдсаныШиньжяний дарааказахууд манжийнхэрэйд явуулсаннар хядлагаэнэ хэлмэгдүүлэлт,нутагт 1930-1940-өөдбайсан оныгэж үзэж Шиньжяньдбайсан лалынбол шашинтайойрадууд уйгур,ч казахуудмөн болонадил Хятадынөөрсдийн хоорондохнутаг тулаан,хэмээн гоминданыүзэж Хятадын хавчлага хяхлага зэргээс шалтгаалан Монголд нүүн иржээбайв.
 
Монголын казахууд хэрэйд, найман гэсэн 2 том овгоос бүрддэг бөгөөд 1990-ээд онд Монголын зарим казахууд 12-р зууны хэрэйд, найман аймгийн нутаг одоогийн Монголын төв, баруун хэсгийг бүхэлд нь хамарч байсан тул Монголын нутаг бол казахын нутаг гэж зарлахыг оролдож байв. Казахууд 18-20-р зуунд Шиньжянь, Монголд хэд хэдэн үе шаттайгаар нүүдэллэн ирсэн байдаг. Тэдний зарим нь 18-р зуунд Шиньжяньд ирсэн бол 19-р зуунд Оросын цэргийн түрэлтэд өртөн дахин Шиньжянь руу дүрвэсэн байна. 20-р зууны эхний Хаант Оросын хавчлага, Зөвлөлтийн 1930-аад оны өлсгөлөнгөөс болж олон казахууд Шиньжяньд иржээ. Харин казахуудын зарим хэсэг нь 19-р зууны [[уйгур]]ын бослого манжийн цэрэгт дарагдсаны дараа манжийн явуулсан хядлага хэлмэгдүүлэлт, 1930-1940-өөд оны Шиньжяньд лалын шашинтай уйгур, казахууд болон Хятадын хоорондох тулаан, гоминданы Хятадын хавчлага хяхлага зэргээс шалтгаалан Монголд нүүн иржээ.
Казахын хэрэйд гаралтай гэдэг кереи, кереит гэсэн 2 овог бий. Казахстаны баруун талын бага ордод байдаг кереит хэмээх овгийн нэр хэрэйдтэй бараг ижил учир тэд хэрэйд гаралтай гэдэг нь тодорхой. Харин кереи гэсэн нэр хэрэйдийн нэртэй арай төс багатай тул тэд хэрэйд гаралтай гэдэгт судлаачид төдийгүй зарим түрэгүүд эргэлздэг.
 
Казахын хэрэйд гаралтай гэдэг кереи, кереит гэсэн 2 овог бий. Казахстаны баруун талын бага ордод байдаг кереит хэмээх овгийн нэр хэрэйдтэй бараг ижил учир тэд хэрэйд гаралтай гэдэг нь тодорхой. Харин кереи гэсэн нэр хэрэйдийн нэртэй арай төс багатай тул тэд хэрэйд гаралтай гэдэгт судлаачид төдийгүй зарим түрэгүүд эргэлздэг. Тэд кереи овгийн гарлыг хэрэйдтэй холбох юм уу эсвэл [[хар татар]] гэсэн нэрний хар (түрэгээр кара) гэсэн үг сунжирч кереи болсон гэж өөр өөрөөр тайлбарладаг. Хар татар бол 12-13-р зууны зарим монголчуудын нэр бөгөөд түрэгүүд тэднийг монгол биш түрэгүүд байсан гэж тайлбарладаг. Мөн [[татар]]ыг кереин гаралтай холбодог.
 
== Мөн үзэх==