Ойрад: Засвар хоорондын ялгаа
Content deleted Content added
No edit summary |
|||
Мөр 74:
* '''Зүүнгар''' ({{lang-ru|джунгары}}, {{lang-kk|Жоңғар}}) - хүчтэй үеэр нь
==
===
Ойрадын ноён Хутуг Бэхи [[Чингис хаан]]ы хүү Зүчиэр удирдуулсан цэрэгт ялагдаж дагаар орсон бөгөөд хожим үнэнчээр зүтгэсэний тул Чингис хаан Хутуг Бэхийн хүү Иналчид өөрийн охин Чэйжинийг, түүний дүү Төрөлчид Зүчийнхээ охин Холуйханыг хатан болгон өгч худ худгуй болж, Ойрадуудыг Их Монгол улсын Боорчийн харьяанд 4 түмэн болгожээ. Энэ цагаас "Дөрвөн Ойрад" гэдэг нэр гарчээ. Үүний дараа Ойрадууд баруун зүг нүүж [[Енисей мөрөн|Енисей мөрний]] эх Дэлгэр мөрний саваар очиж нутаглаж байгаад XIII зууны II хагаст Завхан, Хүнүй гол, Алтайн уулын зүүн бэл хүрч нутагласан бөгөөд тэд Аригбух, Хайду нарын харъяатууд болжээ. XIV зууны сүүлч үеэс Ойрадууд Монголын хаадын мэдлээс гарч тусгаарлахын төлөө тэмцэх болсноор Элбэг хааны үед уугуул Монгол орон баруун, зүүн Монгол, Урианхайн 3 хязгаар болж хуваагдан хоорондоо тэмцэлдэх үе эхэлжээ. XV-XVI зууны үед Ойрадууд дахин баруун тийш нүүдэллэн Алтайн уул, Эрчис мөрний эх, Бархөл, Хами, Ордосын баруун хойгуур очиж суурьшсан юм. Тэд "Дөрвөн Ойрадын чуулган" гэдэг эрх барих дээд байгууллага байгуулж, даргаар нь Бүүвэй Мэрзэй, дараа нь Байбагас нар ажиллаж байжээ.▼
Юань улс мөхөж, бага хаадын үе эхлэсэн XIII зууны төгсгөлөөс ойрдын холбоо үүсч Чингисийн алтан ургийн захиргаанаас зайлж улам баруун тийш нутагладаг болжээ. Түүнээс дөрвөн ойрдын холбоо батжин бэхжсээр XVII зууны эхээр улам тэлж зарим хэсэг нь баруунш Хасагийн талыг гэтэлж Каспи, Ижил хүрч суув. Зарим нь Төвөд рүү нэвтэрч Хөх нуурт суув. Гол хэсэг нь Зүүнгар нутагтаа үлдэж хол ойрыг сүрдүүлж хүчирхэгжээд Зүүнгарын хаант улс гэгдэв. Манжууд монголчуудыг удаа дараа эзлэсээр хамгийн сүүлд 1756 онд Зүүнгарын ойрдыг буулган авах хүртэл монгол улсын голомт тасраагүй байлаа. ▼
=== XVIII зуунаас хойш ===
==Хүн амын тоо, нутаг, овог аймаг==
:[[Монгол Улс]]▼
Өдгөө баттай ойрдын яст хүн гэвэл 700 мянга байна. Үүнээс [[Хятад улс|Хятадад]] 250 мянга, [[Монгол улс|Монголд]] 240 мянга, [[Орос улс|Орост]] 190 байна.
2010 онд хүн ардаа тоолоход 236 мянган ойрдын ястан бүртгэгджээ.<ref name="Монголулс2010">[http://ubstat.mn/News=ebaf41a3-0bff-11e1-9add-001fc60e81da Хүн ам, орон сууцны 2010 оны улсын тооллого. Нэгдсэн дүн]</ref> Үүнд [[торгууд]], [[дөрвөд]] (дөрвөд дотор [[Хотон ястан|хотон]]), [[баяд]], [[захчин]], [[мянгад]], [[хойд]], [[хошууд]], [[өөлд]], [[урианхай]] байна. Унаган [[Увс]], [[Ховд]] аймаг, [[Улаанбаатар]] нийслэлд ихээр сууж байна. Бүтээн байгуулалт, атрын аянаар [[Дархан]], [[Эрдэнэт]], [[Сэлэнгэ аймаг|Сэлэнгийг]] зорьсон нь цөөнгүй.
:: Өвөр Монголын Алшаа аймаг - Алшаа Өөлд Хошууд, Эзнээ Торгууд▼
==== Монгол улсад ====▼
{| class="wikitable"
|-
Line 117 ⟶ 108:
| '''Нийлбэр''' || '''214,837''' || '''236,067''' || УБ, Увс, Ховд, Дархан-Уул, Орхон, Сэлэнгэ
|}
:: [[Хөхнуур]] - [[хошууд]] ([[дээд монголчууд|дээд монгол]])
▲:: [[Өвөр
:: [[Шиньжян]] - [[торгууд]], [[хошууд]]
=== Орос улсад ===
[[Халимаг орон|Халимаг]] - [[халимаг]]: [[бузава]], [[торгууд]], [[дөрвөд]], [[хойд]], [[хошууд]]
=== Хиргис улсад ===
''Сарт-калмак'' ([[сарт халимаг|хотон халимаг]])
=== Түүхэн хорогдол ===
[[Зураг:Battle of Oroi-Jalatu.jpg|200px|thumb|1755 он. Ойрадуудыг хядан устгаж байгаа нь]]
Зүүнгарын хаант улсын [[Галдан бошигт хаан]]ы үед хүн амын тооллого явуулахад 1 сая хүн амтай байсан ба Манжийн Тэнгэрийн тэтгэсэн хааны 15-18-р он буюу 1755-1758 онд Монголын [[Зүүнгарын хаант улс|Ойрадын хаант улс]]ыг мөхөөcөн. Ер нь Ойрадуудыг Манжууд эзэлж авсаныхаа дараагаар дахиад буцаж тэмцхээс нь сэргийлж энэ баатарлаг ард түмний гуравны хоёрыг нь хядаж дуусгасан билээ.
==
▲Ойрадын ноён Хутуг Бэхи [[Чингис хаан]]ы хүү Зүчиэр удирдуулсан цэрэгт ялагдаж дагаар орсон бөгөөд хожим үнэнчээр зүтгэсэний тул Чингис хаан Хутуг Бэхийн хүү Иналчид өөрийн охин Чэйжинийг, түүний дүү Төрөлчид Зүчийнхээ охин Холуйханыг хатан болгон өгч худ худгуй болж, Ойрадуудыг Их Монгол улсын Боорчийн харьяанд 4 түмэн болгожээ. Энэ цагаас "Дөрвөн Ойрад" гэдэг нэр гарчээ. Үүний дараа Ойрадууд баруун зүг нүүж [[Енисей мөрөн|Енисей мөрний]] эх Дэлгэр мөрний саваар очиж нутаглаж байгаад XIII зууны II хагаст Завхан, Хүнүй гол, Алтайн уулын зүүн бэл хүрч нутагласан бөгөөд тэд Аригбух, Хайду нарын харъяатууд болжээ. XIV зууны сүүлч үеэс Ойрадууд Монголын хаадын мэдлээс гарч тусгаарлахын төлөө тэмцэх болсноор Элбэг хааны үед уугуул Монгол орон баруун, зүүн Монгол, Урианхайн 3 хязгаар болж хуваагдан хоорондоо тэмцэлдэх үе эхэлжээ. XV-XVI зууны үед Ойрадууд дахин баруун тийш нүүдэллэн Алтайн уул, Эрчис мөрний эх, Бархөл, Хами, Ордосын баруун хойгуур очиж суурьшсан юм. Тэд "Дөрвөн Ойрадын чуулган" гэдэг эрх барих дээд байгууллага байгуулж, даргаар нь Бүүвэй Мэрзэй, дараа нь Байбагас нар ажиллаж байжээ.
▲Юань улс мөхөж, бага хаадын үе эхлэсэн XIII зууны төгсгөлөөс ойрдын холбоо үүсч Чингисийн алтан ургийн захиргаанаас зайлж улам баруун тийш нутагладаг болжээ. Түүнээс дөрвөн ойрдын холбоо батжин бэхжсээр XVII зууны эхээр улам тэлж зарим хэсэг нь баруунш Хасагийн талыг гэтэлж Каспи, Ижил хүрч суув. Зарим нь Төвөд рүү нэвтэрч Хөх нуурт суув. Гол хэсэг нь Зүүнгар нутагтаа үлдэж хол ойрыг сүрдүүлж хүчирхэгжээд Зүүнгарын хаант улс гэгдэв. Манжууд монголчуудыг удаа дараа эзлэсээр хамгийн сүүлд 1756 онд Зүүнгарын ойрдыг буулган авах хүртэл монгол улсын голомт тасраагүй байлаа.
== Зүүлт, тайлбар ==▼
{{лавлах холбоос|2}}▼
== Унших бичиг ==
* ''Санчиров В. П.'' О Происхождении этнонима торгут и народа, носившего это название // Монголо-бурятские этнонимы: cб. ст. — Улан-Удэ: БНЦ СО РАН, 1996. C. 31—50. - in Russian
* [https://www.academia.edu/4855138/An_Asian-specific_9-bp_deletion_in_region_V_of_mitochondrial_DNA_is_found_in_Europe ''Ovtchinnikova O., Druzina E., Galushkin S., Spitsyn V., Ovtchinnikov I.'' An Azian-specific 9-bp deletion in region V of mitochondrial DNA is found in Europe // Medizinische Genetic. 9 Tahrestagung der Gesellschaft für Humangenetik, 1997, p. 85.]
Line 151 ⟶ 135:
* [hamagmongol.narod.ru/library/khoyt_2012_r.htm ''Хойт С.К.'' Калмыки в работах антропологов первой половины XX вв. // Вестник Прикаспия: археология, история, этнография. № 3, 2012. с. 215-245.]
* [https://www.academia.edu/4855574/Y-chromosome_diversity_in_the_Kalmyks_at_the_ethnical_and_tribal_levels ''Boris Malyarchuk, Miroslava Derenko, Galina Denisova, Sanj Khoyt, Marcin Wozniak, Tomasz Grzybowski and Ilya Zakharov'' Y-chromosome diversity in the Kalmyks at the ethnical and tribal levels // Journal of Human Genetics (2013), 1–8.]
▲== Зүүлт, тайлбар ==
▲{{лавлах холбоос|2}}
[[Ангилал:Монгол үндэстэн]]
| |||