Баруун дөрвөн аймагт гарсан 1932 оны зэвсэгт бослого: Засвар хоорондын ялгаа

Content deleted Content added
No edit summary
No edit summary
Мөр 9:
|result=Зэвсэгт бослогыг хүч хэрэглэн дарсан ба [[толгойлогч]] нарыг нь шийтгэсэн.
|combatant1= [[Зураг:Flag of the People's Republic of Mongolia (1924-1940).svg|22px]] [[БНМАУ]]-ын төр, засгийн газар,[[Монголын Ардын арми]] болон [[Дотоодын хамгаалах газар]]ын цэргийн ангиуд<br />[[Зураг:Flag_of_the_Soviet_Union_1923.svg|22px]] [[ЗХУ]]-ын цэргийн ангиуд, нисэх отряд, хуягт танкийн хэсэг
|combatant2= Эд хөрөнгөө хураалгасан зэвсэглэсэн чинээлэг ардын аж ахуйтнууд, [[лам]] нар, Хэргэм зэрэг, эрх ямбаа хасуулсан хошуу засаг ноёд-[[тайж]] нар, [[нам]], [[эвлэл]]ийн гишүүд<ref>C.R. Bawden, ''The Modern History of Mongolia'', London 1968, p. 316</ref> асан Мөн эрүүгийн оргож, боссон ялтнууд
|commander1=[[Зураг:Flag of the People's Republic of Mongolia (1924-1940).svg|22px]][[Жамбын Лхүмбэ|Ж.Лхүмбэ]]<ref>D. Tserenbaljir, ''1932 ony zevsegt boslogo'', Ulaanbaatar 1990, p. 33f</ref>, <br />[[Д.Өлзийбат]], <br />[[Б.Намсрай]], <br />[[Ж.Малж]], <br />[[Ц.Гиваапил]], <br />[[Сайд Г.Содном]]<br />[[захирал А.Содном]] <br />[[Зураг:Flag_of_the_Soviet_Union_1923.svg|22px]] [[Судец]]
|commander2=[[Чимэдийн Самбуу|Ч.Самбуу дүвчин]]<ref> Монгол Британика. хураангуй толь. 2 боть. хуудас 437</ref> , <br />[[Цэдэнгийн Жамц|Ц.Жамц]], <br />[[Батболдын Түгж|Б.Түгж]]<ref> Монгол Британика. хураангуй толь. 2 боть. хуудас 558</ref>, <br />[[Ногоон малгайт Дамдинсүрэн]], <br />[[Бор гэгээн Самдан]], <br />[[Б.Жамсрандорж]], <br />[[Шадав]]
|strength1=1300 [[цэрэг]], <br />[[Р-1 нисэх онгоц]]-3, <br />[[Р-5 нисэх онгоц]]-10, <br />5 [[танк]], <br />10 [[хуягт машин]], <br />[[пулемёт]]
|strength2=13 отрядын 5000 гаруй ард, лам, тайж,
Мөр 20:
 
==Бослогын өмнөх байдал==
[[Монгол]]д тухайн үед явуулсан малчдыг хүчээр [[хамтралжуулах]], [[тайж]], [[лам]] нар болон баячуулын талаар баримталсан алдаатай [[бодлого]]ос уламжлан нийт [[хүн ам]]ын дунд дургуйцал, эсэргүүцэл ихээр тархсан байна. Зарим нутагт хилийн чанадад дүрвэн гарах явдал олныг хамарсан бөгөөд бүрэн бус мэдээгээр 30 гаруй [[мянга]]н [[хүн]] үүнд хамрагдсан байна<ref>''Bawden C.R.'' The Modern History of Mongolia. — London, 1968. — p. 301—318</ref><ref>''Д. Цэрэнбалжир''. 1932 оны зэвсэгт бослого. — Улаанбаатар, 1990. — хх.19</ref>. Мөн янз бүрийн аргаар эсэргүүцэх улмаар зэвсэглэн тэмцэх, гадаад улсуудтай холбоо барих хүртэл асуудлууд гарч байжээ. Энэ үед [[өвөрмонгол]]д байсан [[түвд]]ийн [[Бачин Богд]] ламтай холбоо барих оролдлого гарч байсан бөгөөд [[зэвсэгт бослог]]ын үеэр [[Банчин Богд]] [[лам]]тай холбоотой янз бүрийн [[цуурхал]] гарч байсан байна.<ref>''Д. Цэрэнбалжир''. 1932 оны зэвсэгт бослого. — Улаанбаатар, 1990. — х.53</ref>
 
==Бослогод бэлтгэсэн нь==
Мөр 32:
 
===Бослогын явц, түүнийг дарсан нь===
Босогчид [[Рашаантын хүрээ]]г эзлэн [["Очирбатын яам"]] нэртэйгээр бослогын төвийг Чойжин Эрэгдэндагва, Тайж Дандар, залан Жамсрандорж нарын бүрэлдэхүүнтэй зохион байгуулж, [[лам]], [[ард]]уудыг [[цэрэг]]т дайчлан [["шар цэрэг"]] гэж нэрлэн аравт, тавьт, зуутын зохион байгуулалттай цэргийг зохион байгуулж эхэлсэн байна. Бослого маш хурдан тархаж олон тооны [[сум]], [[хамтрал]]ын [[төв]] бүхий өргөн уудам нутагт тархсан байна. Босогчид [[бороохой]], [[ташуур]], [[цахиур]] болон бусад олон төрлийн галт зэвсгүүдээр зэвсэглэсэн байсан бөгөөд [[сум]], [[хамтрал]]ын [[төв]]үүдийг эзлэн, [[байшин]] барилга зэргийг устгаж, [[албан хаагч]], [[идэвхитэн]] болон жирийн малчдыг хүртэл харгис аргуудаар тамлан зовоож, алж байсан. Бослогод [[лам]], [[тайж]] нараас гадна жирийн малчид, [[нам]], [[эвлэл]]ийн [[гишүүд]]<ref>C.R. Bawden, ''The Modern History of Mongolia'', London 1968, p. 316</ref> тэрчилэн [[сум]], [[хамтрал]]ын [[дарга]]<ref>''Д. Цэрэнбалжир''. 1932 оны зэвсэгт бослого. — Улаанбаатар, 1990. — хх.21, 53</ref>, [[удирдах албан тушаалтан]] зэрэг [[төрийн албан хаагч]]<ref>''Bawden C.R.'' The Modern History of Mongolia. — London, 1968. — p. 316</ref> нар оролцсон байна. [[Бослого]] нь тухайн үеийн [[Архангай]], [[Өвөрхангай]], [[Завхан]], [[Хөвсгөл]] аймгийн нийт нутаг, [[Өмнөговь]], [[Говь-Алтай]] аймгийн зарим хэсгийг хамарсан байна. Босогчид Хөвсгөл аймгийн төв Мөрөнг довтлон эзлэх зорилго тавьж байжээ. Рашаантын хүрээнд байсан эсэргүү бослогын төв Очирбатын яам, түүний 3000 гаруй босогчид нь Хөвсгөл аймгийн Хялгант Рашаантын (одоогийн Рашаант суманд) хүрээнд 300, Асгатын хүрээнд 200 (одоогийн Тосонцэнгэл Түнхэл суманд), Бүгсүйн хүрээнд 500 (Одоогийн Төмөрбулаг суманд) , Тэсийн хүрээнд 1000 (одоогийн Цэцэрлэг суманд) бөөгнөрч 300-аас 1000 хүртэл хүмүүсээр бүрэлдсэн цэргийн зохион байгуулалт хийж тохиолдсон хүмүүсийг хүчээр өөрийн цэрэгт дайчилж 1000 гаруй босогчдоор 7 отрядыг байгуулж зэвсэгт отрядыг нэмэн байгуулсаар бүгд 13 отряд болж, отряд бүрийг удирдах хүнд жанжин гэдэг тушаал өгч Б.Түгж, Б.Аюурзана, Т.Магнай, Т.Сумъяа, Ш.Жур, Бү.Норовсамбуу, Бадрах, Бадамжав нарын 10 хүн “Жанжин” гэгч тушаалтай болж Магнайг гэсэрийн 32 баатарын 1, Самданг Догшин ноён хутагт, Самбуудүвчинг ловон Бадамжунайн бүрэлбаа, Дамдинсүрэнг гэгээн гэх мэтээр нэрлэж өөрсдийгөө өргөмжилсөн байна. Олон тооны хувьсгалчид, энгийн ардуудыг барьж тамлан зовоож алах, орон нутгийн захиргаа хоршоо, хамтралуудыг дээрэмдэж авсан буюу өөрсдийн дарж цуглуулсан буу зэвсгээр шар цэрэг гэж нэрлэсэн хүмүүсээ зэвсэглэжээ.
Хувьсгалын эсэргүү нарын удирдах том төв нь Хөвсгөл аймгийн Рашаант сумын Бандидын гэгээний хүрээнээ төвлөрч “шашныг мандуулах, амьтныг жаргуулагч Очирбатын яам гэж нэрлээд хувьсгалчдыг байцаан шүүхэд зориулсан банз шаахай мэт хэрэгслүүдийг тусгайлан бэлтгэсэн байлаа. Дайчилсан ардуудыг 10-т , 50-т , 100-т гэх мэтээр зохион байгуулжээ. Өөрийн шар цэргийн хүзүүнд цагаан зангиа зүүж, цэргийн анги салбарууддаа цагаан ногоон 2 өнгийн тугийг хэрэглэх журмыг тогтоож
1932 оны дөрөвдүгээр сарын 16-нд Улсын бага хурал, Засгийн газрын тэргүүлэгчдийн хамтарсан онц хуралдаанаар “Хөвсгөл аймагт гарсан хувьсгалын эсэргүү бослогын тухай” ДХГ-ын илтгэлийг сонсоод, Хөвсгөл аймагт гарсан эсэргүү бослогыг богино хугацаанд дарж ард түмний тайван байдлыг хангах арга хэмжээ авахаар мөн газрын тусгай хорооноос хөнгөн палемёт, винтов, гранатаар зэвсэглэсэн байлдааны тусгай отряд гаргаж 1932 оны дөрөвдүгээр сарын 15-ны өдөр Улаанбаатараас илгээжээ.<ref>''Д. Цэрэнбалжир''. 1932 оны зэвсэгт бослого. — Улаанбаатар, 1990. — хх.33</ref>
 
Отрядын ерөнхий командлагчаар ДХГ-ын орлогч дарга Гиваапил, сургагчаар тусгай хорооны сургагч Исаков, Отрядын дарга Батаа, комиссар нь Шаравдорж нар явжээ. Батын отряд дөрөвдүгээр сарын 24-нд эхлээд 700 гаруй эсэргүү нартай хүчтэй байлдаж дайсны бөөн хүчийг бутарган сарниулжээ. Дайсан эзэлсэн байгаа алдахгүйн тулд шургуу эсэргүүцсэн авч манай цэрэг Рашаантыг чөлөөлөхөд долоон удаа хүчтэй тулалдаж эсэргүү нараас бүгд 200 гаруй хүн алагдаж шархадсан ба 200 шахам хүн бууж өгчээ. Мөн бослогын төв штаб, Очирбатын яамны тамга, бичиг баримтын зүйлийг олзлон авчээ. Эсэргүү нар Рашаантыг эзэлсний дараа тэнд байсан албан байгуулагуудыг шатаан дээрэмдэж 30 гаруй идэвхтэн ажилчдыг амьдаар нь арьсыг хуулах, үсийг зулгаах, махыг огтчих зэрэг жигшүүрт харгис яргаллыг явуулсан байжээ. Батын отряд цааш дөрөвдүгээр сарын 27-нд Асгатын хүрээнд байсан Самбуу дүвчингийн 200 цэрэгтэй байлдаж гол хүчийг унагаснаар Самбуу дүвчин хэсэг цэргийн хамт зугтаажээ. Дөрөвдүгээр сарын 29-нд Бүгсүйн хүрээнд байсан дайсантай долоон цаг байлдаж, эсэргүү цэргээс 30 гаруй хүн алагдаж нэлээд хүн шархаджээ. Дайсан Бүгсүйн хүрээг алдаад Мөрөн голын урьд талд Цагаан бургас, Загзууд (одоогийн Бүрэнтогтох сумын нутагт) очиж 1000 гаруй хүний хүчийг хуралдуулж, Хөвсгөл аймгийн Мөрөн хотыг эзлэхээр зорьжээ.
Мөр 60:
Хужирт, Шаварт, Зайгал зэрэг 11 газарт хүчтэй байлдаж, 4000 гаруй мал, гэр, буу зэвсэг, эд зүйлийг хураан авч орон нутгийн захиргаанд шилжүүлжээ. Тувагийн хувьсгалаас оргож ирсэн 40шахам хүнийг баривчилж, 60 шахам эмэгтэй голдуу хүнийг Тува улсын цэрэгт буцааж өгчээ.
[[File:Tugj.JPG|thumb|right|200px|Жанжин Түгж]]
Босогчдын эсрэг байнгын цэргийн ангиудыг [[нисэх онгоц]], хуягт механикжуулсан нэгтлүүдийн дэмжлэгтэйгээр оруулсны хүчинд 8 сар гэхэд босогчдын үндсэн хүчийг бут цохисон.<ref>''Bawden C.R.'' The Modern History of Mongolia. — London, 1968. — p. 320</ref> Босогчид нь нийтдээ 3000 орчим[[хүн]] байсан гэж үздэг ба тэд нар харьцангуй муу зэвсэглэсэн байсан боловч Хөвсгөл аймгийн төв [[Мөрөн]], Архангай аймгийн төв [[Цэцэрлэг мандал]] зэргийг дайран эзлэх оролдлого хийж байсан байна. [[Нисэх онгоц]], [[танк]], хуягтын дэмжлэгтэй байнгын цэргүүд нь 1932 оны 10 сар гэхэд бослогыг үндсэнд нь дарж<ref name="C.R. Bawden, 1968, p. 320"/>, [[толгойлогч]] нарыг баривчилсан байна.
 
===Үр дүн, хохирол===
Бослого нь тухайн үеийн [[монгол]]ын [[төр]], засгийн эрхийг барьж байсан [[МАХН]]-ыг өөрийн бодлогыг хянан үзэхэд хүргэсэн бөгөөд [[монгол улс]]ын [[нийгэм]]-[[эдийн засаг]]т асар их хор хохирол учруулсан байна. Зэвсэгт босогчид нь 45 [[сумын захиргаа]]г [[сургууль]], соёл хүн, [[мал]] [[эмнэлэг]], худалдаа [[хоршо]]оны хамт устган дээрэмдэж<ref name="D. Tserenbaljir, 1990"/>
албан хаагчдыг нь [[шар цэрэг]]т явахгүй гэвэл буудан алах буюу [[зүрх]]ийг сугалж [[туг]]аа тахих эсвэл бууны ам долоолгож тангараглуулаад [[шар цэрэг]] болгодог байжээ.Зэвсэгт бослогыг толгойлсон жанжнууд 407 хүний зүрхийг сугалж<ref name="olloo.mn">[http://www.olloo.mn/modules.php?name=News&file=article&sid=104275 1932 оны зэвсэгт бослогын удирдагч Б.Тvгж жанжин найман хvний зvрхийг єєрийн биеэр сугалж алжээ]</ref>, тугаа тахих зэргээр 30 гаруй харгис хэрцгий аргаар 1200 хүнийг тамлан алжээ. Харин бослогыг дарах явцад зөвхөн 4-7 сард 700 гаруй босогч тулалдаанд алуулсан бол 16 удаагийн тулалдаанд 500 гаруй босогчдыг уcтган [[цэргийн хээрийн шүүх]]ээр 612 хүнийг буудан алсан байна. Бослогын үеэр нийтдээ 4000 гаруй хүн амь үрэгдсэн байна. Бослогын толгойлогч [[Чимэдийн Самбуу]]<ref> Монгол Британика. хураангуй толь. 2 боть. хуудас 437</ref> , [[Цэдэнгийн Жамц]], [[Самбуугийн Буриад]], [[Батболдын Түгж]]<ref> Монгол Британика. хураангуй толь. 2 боть. хуудас 558</ref>, [[Баатарын Аюурзана]], [[Чимэддорж]], [[Ширэндэв]], [[Жамсрандорж]], [[Вандансүрэн]], [[Бямба]], [[Ёндон]], [[Бат-Очир]], [[Тогоо]], [[Лхаажав]], [[Агваандорж]], [[Буяндэлгэр]], Очиржанцан (хүүхэд) Магнай, [[Сумъяа]], [[Самбайдив]], [[Жур]], [[Түмбаяр]], [[Норовсамбуу]], [[Бадрах]], [[Тарваа]], [[Бадамжав]], [[Дармаа]], [[Пүрэвцэрэн]], [[Төгөлдөр]], [[Сэдбазар]], [[Шагдар]], [[Долгор]], [[Очирбат]], [[Аюурзана]], [[Дэндэв]], [[Цэрэндамба]], [[Төмөрбаатар]], [[Түдэв]], [[Санжмятав]] нарын 39 хүнийг дотоодыг хамгаалах газар мөрдөн байцааж шүүхэд шилжүүлсэн ба [[Улсын Дээд шүүх]]ээс 6 хүнийг суллаж, 15 хүнийг хорих, 18 хүнийг хуулийн дээд хэмжээгээр шийтгэхээр шийдвэрлэсэн байна.<ref>''[[Ломакина, Инесса Ивановна|Ломакина И. И.]]'' Монгольская столица, старая и новая. — М., Тов-во научных изданий КМК, 2006. — ISBN 5-87317-302-8 — c. 175</ref>
Зэвсэгт бослого нь бараг таван сар үргэлжилж, тухайн үеийн дөрвөн аймгийн олон сумыг хамрав.зэвсэгт бослого дарагдсан боловч дахин гаргах нууц ажиллагаа 1938 он хүртэл явагдаж байсан нь илэрч устгагджээ.<ref>''Камша В.''[http://kamsha.ru/journal/analitycs/mongolia.html Такая спокойная Монголия.(Неизвестные кошмары 20 века)]
</ref> БНМАУ-д зэвсэгт бослого дахин гаргах оролдлого бүтэлгүйдсэн учраас гадаадын түрэмгийлэгчид зүүн хилийн будилаанууд, улмаар 1939 онд Халх голын байлдаан гаргасан байна.Зэвсэгт бослогоос учирсан хохирол бол мэддэггүй, мэдэхийг хүсдэггүй зарим хүний үгүйсгэж, гуйвуулж ярьж бичдэг шиг маргаад өнгөрч, мартаад орхиж болохгүй асуудал мөн.Зэвсэгт бослого нь “Ардын бослого” гэж тайлбарлагчид ардын төр засгаа устгах нь зөв байсан гэж арай хэлж бичиж зүрхлэхгүй биз.Зэвсэгт бослогыг дарсан нь 1939 оны Халх голын байлдааны ялалттай бараг дүйцэх ач холбогдолтой атал түүнийг гуйвуулснаас түүх будилаантаж, залуу үеийг төөрөгдүүлж, эх оронч үзэл санааг нь бууруулах хор холбогдолтой болж байгааг анхаарч үнэн зөв ойлголттой болгох шаардлага тавигдаж байна.
 
===Энэ бүхнээс үндэслэж санал дэвшүүлбэл===
Line 72 ⟶ 75:
== Мөн үзэх ==
* [[Их Хэлмэгдүүлэлт (Монгол)]]
*[[Лхүмбийн хэрэг]]
*[[ Баруун дөрвөн аймагт гарсан 1932 оны зэвсэгт бослого]]
*[[Ногоон малгайт Дамдинсүрэн]]
*[[Чимэдийн Самбуу]]
 
==Урлагийн бүтээлүүд==
== Хавсралт ==
* Ч.Лодойдамба. Тунгалаг тамир. роман
{{reflist|2}}
* Тунгалаг тамир. Уран сайхны кино.
 
==Эшлэл==
{{reflist|2}}
 
==Гадаад холбоос==
*http://www.sonin.mn/news/politics-economy/24240
*http://www.gia.gov.mn/articles/medee/1066
*http://duusee.blog.gogo.mn/read/entry405965
 
 
{{DEFAULTSORT:1932 Armed Uprising (Mongolia)|Баруун дөрвөн аймагт гарсан 1932 оны зэвсэгт бослого}}
[[Ангилал:Монгол орон]]
[[Ангилал:Монголын түүх]]