Улаан буудай: Засвар хоорондын ялгаа

'''Улаан буудай''' ({{lang-la|Triticum SPP}}) нь анх [[Ойрх Дорнод]]ын [[Ливан]]ы бүс нутаг ба [[Эфиоп]]ийн өндөрлөгөөс эхлэлтэй бөгөөд харин одоо дэлхий даяар тариалдаг [[үр тариа]] юм. 2010 онд дэлхийн улаан буудайн үйлдвэрлэл 651 сая тонн байсан бөгөөд үйлдвэрлэлээрээ [[эрдэнэ шиш]] (844 сая тонн) ба [[цагаан будаа]]ны (672 сая тонн) дараа гуравт орсон байна.

Улаан буудай нь тариалах талбайн хэмжээн өсөлт нь аль ч төрлийн таримал ургамлаас илүүтэйгээрхавьгүй тариалах газрынх нь хэмжээ нэмэгдэжилүү байгаа. Дэлхийд худалдаагаараахудалдаалагдаг хэмжээгээрээ бусад бүх төрлийн үрийг нийлүүлснээс ч их байдаг. Ер нь улаан буудай нь хүнсний ургамлын гаралтай [[Уураг|уургын]] тэргүүлэгч эх үүсвэр. Бусад голлох таримал ургамал болох эрдэнэ шиш баболон цагаан будаабудаанаас уургийн агууламж өндөртэй. Улаан буудайн хүнсний хэрэглээ цагаан будааны дараа хоёрт орж байна. Үүнээс гадна улаан буудай нь цементийн[[цемент]]ийн үйлдвэрлэлд ашиглагдана.

Улаан буудай нь төвлөрсөн амьдралын хөгжлийн чухал хүчин зүйл болж өгсөн. Учир нь улаан буудайг их хэмжээгээр тариалж, арвин ургац хураан авах, удаан хугацаанд хадгалахад хялбар хамгийн анхны үр байсан юм. Улаан буудай нь [[Үржил Шимтэй Хавирган Сар]] нутагт Вавилоны болон Ассирийн хант улс г.м. хот улсуудыг үүсэхэд чухал үүрийг гүйцэтгэсэн. Улаан буудайг боловсруулан гурил гаргаж авах ба энэ нь [[талх]], [[гоймон]], [[жигнэмэг]], [[бялуу]], төрөл бүрийн [[нарийн боов]], боорцог гэх мэтийн гол түүхий эд болдог. Мөн улаан буудайг [[шар айраг]] исгэх болон [[архи]], [[виски]], [[спирт]], [[биотүлш]] зэргийг үйлдвэрлэхэд ашиглана.

Улаан буудайг малын тэжээлийн зорилгоор маш багахязгаарлагдмал хэмжээгээр тариалах ба иш, дэрсийг нь барилгын материал болгон дээвэр хийх зэргээр хэрэглэдэг. Улаан буудайн үрийг хальслан цагаан гурил гарган авахаар [[эндосперм]]ийг ялгадаг. Үлдэгдэл нь [[хивэг]] ба [[үр хөврөл]] байдаг. Үр бүтнээрээ [[витамин]], [[минерал]], [[Уураг|уургын]] өндөр агууламжтай эх үүсвэр бол, хальсалсан тохиолдолд дийлэнх нь [[цардуул]] болдог.