Дэлхийн нэгдүгээр дайн: Засвар хоорондын ялгаа

|conflict= Дэлхийн нэгдүгээр дайн. Дэлхийн дайн буюу Global War

|partof=

1914 он дох Германы цэргүүд төмөр зам дээр, барааны машин фронт руу чиглэн явж байгаа болон машин дээрх бичиг нь Парисын аялал гэж бичсэнийг харвал аль аль тал нь мөргөлдөөнийг түр хугацааных байна гэж бодсон юм.

 

{{main|Өрнийн фронт}}

Дэлхийн нэгдүгээр дайн гарах цагаар Германы арми Schlieffen төлөвлөгөө-ний сайжруулсан хувилбарыг ашигласан бөгөөд энэ нь Францыг Белгийн нутгаар орон Францын армийг Германы хил дээр бүслэн авах байсан юм. Энэхүү дайралт нь Германы баруун жигүүрийг Парис руу оруулан Герман ажилттайгаар Хил хоорондын дайн-ыг эхлүүлсэн юм(8-р сарын 14-24). 9-р сарын 12 гэхэд Франц Британий цэргийн тусламжтайгаар Парис руу орж ирсэн цэргүүдийг зогсоосон юм(9-р сарын 5-12). Энэхүү дайны сүүлийн өдрүүд нь өрнөдийн хөдлөгөөнт дайны төгсгөл болж байсан юм.

Харин дорнодод 1 л тулааны арми нь Пруссийн Өрнийг хамгаалж байсан бөгөөд Оросууд энэ бүс рүү довтлоход өрнийн цэргүүдийг энэ тулаанд авчирахад хүрсэн юм. Герман анхны Танненбергийн тулаан болох хэд хэдэн тулаанд ялан Оросын хүчийг буулган авсан юм. Гэхдээ цэргүүдээ зөөсөн нь Германы генералын-ны тооцоолоогүй хугацаа ихээхэн алдсан юм. Төв фронтод түргэн ялагдал хүлээсэн учир 2 фронт дээр тулаан үргэлжилсэн юм. Германы арми сайн хамгаалан тулалдсан бөгөөд Францид өөрсдийн цэргээсээ илүү 230 мянган цэргийг жагсаалтаас гаргасан юм. Үүнээс гадна холбоо харилцаа хөгжөөгүй болон эргэлзмээр тушаалууд нь Германы эрт ялалт авах боломжийг үгүй хийсэн юм.

 

 

Дэлхийн 1-р дайны өмнө зохиогдсон тулааны тактикууд нь эрин зуунтайгаа мөр зэрэгцэж чадхаа болив. Энэхүү давуу талууд нь хамгаалалтыг маш өндөрт түвшинд хүргэж байсан бөгөөд он цагаа өнгөрөөсөн тулааны тактикууд нь хамгаалалтыг нэвтлэх нь цөөхөн байсан юм. 1870-аад оны үед хөнөөлтэй байсан их буу, автоматтай нийлэн задгай тулалдахад ихэд хэцүүхэн болгож байсан юм. Германчууд хорт хийг нээсэн бөгөөд энэ нь удалгүй аль аль тал нь ашиглах болсон бөгөөд энэ нь тулааныг ялж яваа үед бол ашигламааргүй зэвсэг юм. Энэхүү зэвсэг нь ихээхэн зэрлэг, удаан бөгөөд шаналалт үхлийг учруулж байсан бөгөөд удалгүй энэ нь дайны хамгийн аймшигтай бөгөөд хамгийн хүмүүсийн зүрхэнд үлдсэн дурсамж юм.

Гэхдээ энэ үе нь шинэ довтолгооны зэвсэгнүүдийг боловсруулж эхэлсэн бөгөөд үүний нэг жишээ нь танк юм. Британи Франц нь гол ашиглагчид байсан бөгөөд Германчууд Холбоотноос эзэлсэн танкуудаас гадна өөрсдийн загварын цөөн хэдэн танкыг ашиглаж байсан юм. Марнегийн эхний тулаан-ны дараа Энтенте болон Германы хчүнүүүд араас нь дайрах аргуудыг ашигласан бөгөөд үүнийг “Тэнгис хүртэлх уралдаан” хэмээн нэрлэдэг. Британи, Франц нь удалтай Лоррайноос Белгийн эрэг хүртэл тогтсон Германы хүчтэй тулалдаж байгаагаа мэдсэн юм. Британи, Франц нь дайрч, Герман хамгаалсаар байгаад Герман өрсөлдөгчдөөсөө хамаагүй илүү давуу талыг олж авсан байсан юм. Харин Англи-Францын хүчнүүд Германы хамгаалалтыг задлах гэж төвлөрдөг хэсэг зуурынх л байв. Аль аль тал нь Шинжлэх ухааны ололт амжилтуудыг ашиглан ацан шалаанаас гарахын оролдож байв. 1915 оны 4-р сарын 22-нд Епрэс дэх хоёр дах тулаанд, Германи(Hague-ийн гэрээг зөрчин) хлорын хийг өрнийн фронтод анх удаагаа ашигласан. Алгерчууд хорт хийнд хордон 6 км газар ухран үүнийг Германчууд ашиглан Холбоотнуудын хамгаалалтыг сэтлэн орсон. Канадын цэргүүд Епрэсийн хоёр дах тулааныг зогсоосон юм. Епрасийн гурав дахь тулаан Канад болон АНЗАК-ийн цэргүүд Пасчендаелийн тосгонг эзлэн авсан.

 

191 оны 7-р сарын 1-нд Британий армиийн хувьд хамгийн их цус урсгасан өдөр болсон. Энэ өдөр 57470 хүн гэмтэж үүнээс 19420 хүн нас нөхжсөн бөгөөд энэ нь Сомме голын тулааны эхний өдөр байсан юм. Ихэнх гэмтсэн хүмүүс дайралтын эхинй цагт гэмтсэн байдаг. Сомме голын тулаан нь бараг л хагас сая хүний үнэтэй байсан юм.

Аль ч тал нь эсрэг талаа дараагийн 2 жилийн турш бут цохиж чадахгүй байсан хэдий ч 1916 оны Verdun дэх Германы үйлдэл, Сомме дахь цус урсгалт нь цөхөрсөн Францчуудыг сүйрлийн ирмэг дээр байрлуулсан юм. Үр дүнгүй фронтын дайралтууд нь Британи, Францийн аль алинд гарз өндөртэй байсан бөгөөд энь нь эцэстээ бослогоор дуусч байсан ч удаатай юм, ялангуяа Nivelle-ийн дайралтын үеэр ихээхэн бослогууд гарч байсан юм.

 

1915-1917 оны хооронд Британи, Франц хоёр Германаас илүү хохирол амссан бөгөөд энэ нь стратеги болон тактикийн сонголтоос шалтгаалсан юм. Стратегийн хувьд, Германчууд зөвхөн Verdum-д төвлөрөн довтолж байсан бол Холбоотнууд хэд хэдэн Германы шугамыг сэтлэхийг оролдож байв. Тактикийн хувьд, Германы командлагч Erich Ludendorff-ийн уян хатан хамгаалалт нь жалганы байлдаанд яг тохирч байв.Энэ нь урд талдаа тааруухан хамгаалалт хийж, ихээхэн хэмжээний зайны ард гол хүчээ байрлуулан шууд болон хүчирхэг дайралтын эсрэг хүчийг илгээж болж байсан юм.

Ludendorff 1917 онд хийсэн тулаан дээрээ,

8-р сарын 25 Фландерс-ийн тулааны хоёр дугаар шатаа гүйцээсэн. Энэ бидэнд гарз ихтэй байсан..... Фландерс болон Вердун дахь 8-р сарын гарз ихтэй тулаанууд нь өрнийн цэргүүдэд томоохон хэмжээний гарз учруулсан. Зарим 1 талаараа би болон коммандлагч нарын хүсэн хүлээж байсан хатуу чанга байдлыг үзүүлэхээ байлаа. Дайсны талынхан бидний дайралт эсэргүүцэх аргад суралцсан байна.... Миний бие аймшигт зовлонт унасан байна. Өрнөд байгаа байдлаас болж бидний бусад газруудад хийх ёстой ажиллагаануудаа хийж чадахгүй байна. Бидний гарз миний төсөөлж байснаас хэт их байгаа тул танаас би хүлцэл өчиж байна.Мөн 9-р сарын 20-нд бидний шугаманд аймшигтай дайралтанд өртсөн..... 20нд хийсэн дайсны дайралт амжилттай болсон, энэ нь довтлогоо нь Ю Завины аюулыг 1917 онд багасгасан энэ үед худалдааны онгоцууд тусгай харуул хамгаалалттайгаар далайгаар аялаж эхэлсэн. Энэхүү тактик нь ю завинуудын хувьд байгаа онилоход нь маш хүндрэлийг авчирж байсан. Худалдааны завинуудыг дагаж явж бгаа хамгаалалтынхан тодорхой зорилготойгоор шумбагч онгоцнуудыг живүүлж байсан.

 

 

1915 оны сүүлээр Франц Английн арми Грекийн Салоникад очсон. Тэдний зорилго нь төвийн хүчний эсрэг дайн зарлахыг тус улсын засгийн газарт шахалт үзүүлэх тэдэнд тусламж санал болгох зорилготой байсан. Харамсалтай нь Германы хаан 1р Константин тэднийг хөөн зайлуулахыг хүссэн бөгөөд гадны армийг хүчийг ирэхээс өмнө Элипетрос Винизелос засгийн газартай үзэл бодлын зөрчилдөөнтэй байсан. Энэхүү зөрчилдөөний улмаас үндэсний Schism-ийн хөдөлгөөн бий болсон. Энэхүү хөдөлгөөн нь Салоникад Винизэлосийн шинэ засгийн газар болон бүс Грекийн бүс нутгуудыг хэд хэдэн хэсэгт хуваасан. Маш хүчтэй дипломат хэлэлцээрийн дараа Апинд гадаадын цэргийн хүчин болон хааны цэргийн хүчний хооронд зэвсэгт мөргөлдөөн болж Грекийн хаан, хаан ширээнээс бууж түүний 2р хүү Александер хаан ширээнд суусан. Винизэлос 1917оны 5сарын 29нд Апинд ирээд Грек Апин 2 нэгдсэн. Грекийн арми Макидонийн пронт дээр төвийн хүчний эсрэг цэргийн тулаанд орсон.

 

Тулааны дараа Серби нь Австри Унгар Болгар гэсэн 3н газарт хуваагдсан. Болгарчууд өөрсдийнхөө эзэмшлийн бүсэд орсон Сербийн хүн амыг Болгар үндэстэн болгож эхэлсэн. Тэд Серби хэл, Серби сүмүүдийг устгаж эхэлсэн. Сербийн хүн амийг 1917онд Болгарийн армид хүчээр явуулж эхэлсэн. Энэ үеээс Сербийн бослого хүчтэй эхэлсэн. Сербийн бослого гаргагчид богино хугацааны дотор Капоаникийн уул болон өмнөд Марава голын эргийг эзлэн авч чадсан. Энэхүү бослого нь бүр цаашлаад болгар болон Австрийн армитай 1917 оны 3р сарын эцэс гэхэд тулалдаж эхэлсэн. Македоний пронт нэг хэвэндээ байсаар ирсэн. 1916 оны 11сарын 19нд Сербийн хүчнийхэн Битолагийг эзлэн авснаар Македоний хэсгийг буцаан авч чадсан. Энэхүү бослогын төгсгөлд Интентегийн хүчнийг бут цохиж Герман Австри Унгарын цэргүүд эх орон руугаа буцсан. Болгарчууд Добра Паулын тулаанд ялагдлаа хүлээсээн, бас хэдэн өдрийн дараа тэд Дойранагийн тулаанд Англи Грекийн армид бут цохигдсон. Болгарчууд 1918оны 9сарын 29нд тулаанаа зогсоох гэрээнд гарын үсэг зурсан. Хинденбүрг ба Лудендорф нар төвийн хүчнийхний эсрэг стратеги болон үйл ажиллагаагаа дуусгавар болгосон. Болгарын сүйрлийн нэг өдрийн дараа засгийн газрын албаны хүмүүс хурал зохион байгуулж энх тайвныг хүсэмжилсэн. Македоний пронт устгагдсанаар Будапешд , Венн руу явах шинэ зам нээгдэж Франчед Де Сперей генералын 670000н цэргүүдэд энэхүү зам нь зориулагдсан. Төвийн хүчнийхний 278н батлеон, 1500н бууг Болгарчууд хураан авсан. Германчууд зөвхөн 7н явган цэргийн хэсэг, нэг морин цэргийн салааг өөрсдийн болгосон.

 

Armenia-д болсон Австрали –Канадаар удирдуулсан тулаан нь германы армийн мөхлийн эхлэл болсон төдийгүй Британий Армийг хойд, Францын армийг Өмнөд зүгрүү давшилтаа оруулахаад тусламж болсон юм.

Энэхүү давшилтын гол зорилго нь хууран мэхлэлтээ амжилттай гүйцэтгэхээс гадна хамгийн чухал нь дайсны гол хөдөлгөгч хүчийг нь сарниулах явдал байсан билээ.

 

9-р сарын 2нд Hindenburg зурвасыг Канадын корпус хуурч Wotan Position-г эвдсэнээрээ 3-р армийг давшилтаа ахиулахад тусалж, баруун фронтод асар их гарз хохирол учруулжээ. Мөн энэ өдөр Oberste Heeresleitung –д /онс / Канадын 1-р армийн фронтын байрлаж буй Саnaldunord-н ард Kundenburg зурваст буй өөрийн 6 армиа тулалдаанаас гаргахаас өөр аргагүй болсон бөгөөд хойд зүгт Lys-ын зүүн зурвасруу ухарч 4-р сарын эхээр ямарч эсэргүүцэлгүй бууж өгчээ.

“Scarpe-аас Vesle хүртэлх бүх фронтыг буцаан авахын тулд шаардлагатай болгоныг бид хийх болно” гэдгийг Ludendorff-н тулаанаас ойлгожээ.

9-р сарын 26 нд эхэлсэн Hindenburg–н зурвасыг нэгдсэн тулаалдаанд АНУ-н цэргүүд оролцож байв. Америк цэргүүд газар нутаг, байгалийн хүнд хэцүүг даван туулахад бэрх байлаа. Дараагийн 7хоногт нь Франц, Америкийн цэргийхэн хамтран Blanc mont ridge тулалдаанд Champage-д цөм цохижээ. Belgran тосгон Cheut-ны дайны галыг зогсохоос өмнө чөлөөлөв.

 

 

1918 оны 11-р сарын 11нд Armistice –н мэдээг тэмдэглэв. Грек улсад тавих хяналтаа эвсэлийнхэн чангатгав. Wdendorff хэдэн сарын турш асар их дарамтанд байсан бөгөөд бараг л бууж өгөхөд бэлэн болоод байв. Энэ нь Герман хамгаалалтаа удаан тогтоож барьж чадахаа больсоныг харуулж байлаа.

11-р сарын 3 нд Австри-Унгар Италид түр эвлэрэх найрамдлын туг илгээсэн байна. Мөн энэ өдөр Padua –гийн ойр хавьд Villa-Giusti-д Австри-тай дайны галыг зогсоох гэрээнд гарын үсэг зурсан байна.

 

Шинэ үндэсний тэмцлээр Польш улс биеэ даасан улс болж гарч ирсэн нь энэ зуунаас хойш улс бүр өөрийн төр засагтай болох эхлэл болсон юм. Сербийн хаант улс маш олон улсын гол цөм болж байлаа. Сербийн хаант улс нь Словень гэж байгаад Югослав гэх болсон. Чехсловак болхоор Унгарын хаант улсын нэг хэсэг байсан. Орос улсаас Финланд Литва Латви Эстони нар нь биеэ даан тусгаар тогтносон улс болон гарч ирсэн. Оттаманы хаант улс нь Турк болон хувирсан. Британь гүрний үед дайн нь үндсэрхэг үзлийг үгүйсгэж байлаа. Австрали Шинэ-зеланд Галт үндэстэн болж дэлхий дахинд танигдсан. Энэ бол анхны шинээр үүссэн улс орон юм. Австрали бол цагтаа Британы нэр дор байлдаж байгаад Австрали нэрэн доор байлдаж эхэлсэн юм. Тиймээс нэг бодлын түрэмгийчилсэн энэ дайны дараа Канадчууд дангаараа улс болон байлдаж эхэлсэн. Канад нь нэгдүгээр дайнд өөрсдийгөө гол үндэстнээс үүсэлтэй гэж үздэг байсан байна. Тэд мөн эх орныхоо байгалийн талбай дээр амжилт олсон юм. Тиймээс уг дайны дараа биеэ даасан хөгжилтэй хүчирхэг улс болон хөгжсөн байдаг.

 

Энэ дайны бас нэгэн нөлөөлөл нь эдийн засгийн хүчний өргөжилт юм. Британь Франц АНУ зэрэг өнөөгийн хүчирхэг гүрнүүдэд ихээхэн нөлөөлж түлхэц болж өгсөн. Нийгмийн хор уршгийн хүчийг багасгахын тулд шинэ засгийг байгуулж эхэлсэн. Мөн татвар хууль эрх зүйн орчин хөгжиж эхэлсэн. Бүх улс үндэстэн эдийн засгийн нийт бүтээгдэхүүний ашиг орлогоо өсгөж эхэлсэн. Энэ нь Герман Франц гэх зэрэг орнуудад 50%-р багассан үзүүлэлт байдаг. АНУ-с худалдан авалт хийж дэд бүтэц төмөр зам зэрэг нь маш эрчимтэй хөгжиж эхэлсэн. 1916 онд Ерөнхийлөгч байсан Вильсон зээлийн хүүг шууд хассан. АНУ улсын засгийн газар зээлийг их хэмжээгээр олгож эхэлсэн. Харин 1919 оноос эхлэн АНУ зээлээ буцаан төлөхийг Герман Франц тэргүүтээ орнуудаас шаардаж эхэлсэн байна. 1931 он хүртэл тухайн зээл төлөгдөөгүй хэвээр байсан. 1934 онд Британьчууд дайны өр хэмээн 4.4 тэрбум доллар барьцаалан макро болон микро эдийн засаг маш ихээр хөгжсөн. Эмэгтэйчүүд маш ихээр ажил хөдөлмөр хийх болов. Энэ үед аж үйлдвэрүүд эрчимтэй хөгжиж эхэлсэн. Эхэн үедээ эмэгтэйчүүдийг дэмжиж байсан хэдий ч удалгүй эсэргүүцэж эхэлсэн. 1918онд Британи улс мах элсэн чихэр өөх цөцгийн тосоор хязгаарлагдмал байсан. Шинэ систем амжилттай хэрэгжиж эхэлсэн. 1914-1918 он хүртэл худалдааны гишүүнчлэл давхардсан байсан. Нийгмийн бодлого маш олон улс орнуудыг нэгтгэж чадаж байв. Олон жилийн дараа маш олон дайнд амь насаа алдсан хүмүүсийн цогцсыг олов. Мөн эх сурвалж байгаа хэдий ч маш олон хүмүүсийн цогцос олдоогүй. Олон цэрэг үзэл бодлоо нэгтгэж орчин үетэй хөл нийлүүлэх болсон. Эзэнт гүрнүүд маш олон техник технологийн дэвшил хийж хүчирхэг байдлыг харуулж чадсан. Ихэнх хүмүүст энэ нь онцгой нөхцөлийг бий болгож чадаагүй. Гэвч энэ талаар эерэг бодолтой хүмүүс олон байсан. Эдгээр онолыг дэшлүүлсэн түүхчид нь Дон тод мэи, Тол күүзэр, Самуэл хэлкинс нар юм. Эдгээр эрдэмтэд нь 1990 энэ онолоо анх хэвлэлтэнд гаргасан. Эдгээр түүхчидийн дэвшүүлсэн бодлого нь дайныг эсэргүүцсэн буруутгасан байдлыг тодоор харуулж чадсан юм .Германы нацизм ба фашизм хэт үндэсхэг үзэл суурилсан хүмүүсийн бодол сэтгэл юм. Дайны өөрчлөлтийн талаарх талаарх татгалзал нь герман улсыг дайнд ялсан гэж тухайн үед байсан юм. Энэ нь зөрчилдөх хүмүүсийг харуулсан татгалзал юм. Өөрөөр хэлбэл нацизм фашизмыг дэмчигч улс гүрэн байх ёсны үзэгдэл өөрчлөлт гэж үздэг бол үл дэмжигч гүрнүүдйин эсэргүүцэл юм. Герман улс дайны хохирогч гэж өөрсдийгөө үздэг. Фашизмын үүсэлд герман улс голлох үүрэг голь гүйцэтгэсэн. Харин 1915оны 5сард энэ итгэл үнэмшил үэл баримтлал ньтийм ч их олонт нийтэдхүрч чадаагүй юм. Учир нь Ромын үеийн ерөнхий процессыг ерөнхийд нь харуулсан хуулбарлсан байсан байна. Тэдний хувьд дайн тэдний бодож байснаас ээдрээтэй төвөгтэй зүйл байлаа. Одоог хүртэл түүхчид 1-р дайны талаар маргалддаг. Тэдний нөлөөл нийгэм газар зүйн хувьд хязгаарлагдмал ихэнх нь цэргийнхүнд байдлаас гадна цөхрөл ,баяр баясал,аль аль нь байсан гэж үзэн фашизмыг дэмчигчид нэгэн зорилготой болж байсан юм. 1918 германы хүчин дор Английн цэрэг арми үүрэг рольтой байсан нь мартагдсан ялалт байлаа. 1920 онд Дайны талаарх бодол нь ямарч зорилгогүй байсан. Харин 1930 онд баян ядуугийн өрсөлдөөн их байсан. Үндэсний Лиг Фашизм нь маш их халдвартай болж эхэлсэн. Ихэвчлэн хүчээ цэрэг армидаа царцуулж байсан юм. Фашизмд итгэгчид 4-8 байсан гэж үздэг. Ажлын зогсолт буюу тэмцэлүүд 1918-1918 оны үнийн талаарх тэмцэл,өрхийн хяналт цалингийн түвшин ,илүү цагийн,амралтын өдрөөр ажиллах талаар өрнөж байв. Британчууд Колончилч байсан орнууддаа дайны талаарх мэдээ мэдээллээр хангахад хэцүү байсан. Мөн Геологчид Альберт Эрнэст Кидсон Афракийн баялагийг олж илрүүлсэн нь маш их хэмжээний алтны ордууд юм. Нийт алтны эргэлт нь 132 тэрбум байсан нь германы бараа эргэлтээс хэд дахин илүү байсан юм. Герман улс дэлхийн 2-р дайнд ялагдаж дайны өр нэхэгдэхэд хүрсэн. Энэ нь Германд дааж давашгүй өр болж байлаа. Энэ өрийг Б.И.Веймар улс төлөх ёстой гэж үзсэн юм. Энэ өрийг 2010 онд Герман улс төлж дууссан байна.