Николай Коперник: Засвар хоорондын ялгаа
Content deleted Content added
б Bot: Migrating 128 interwiki links, now provided by Wikidata on d:q619 (translate me) |
No edit summary |
||
Мөр 6:
[[Ангилал:Одон орон судлаачид]]
==Николай Коперникийн шинжлэх ухаань хувсалд оруулсан хувь нэмрүүд==
Дундад зууны европт дэлхий ертөнцийн төв бөгөөд нар болон бусад гарагууд түүнийг тойрон эргэдэг гэдгийг нийтээрээ хүлээн зөвшөөрдөг байв. Энэ үзэл баримтлал нь МЭ 2 – р зуунд Птолмойн геоцентрик(дэлхий төвтөй) сансар огторгуйн систем зохион бүтээсэн тул МЭ 4 – р зуунд Аристотл энэ сансар огторгуйн систэмийг олонд танилцуулсан юм.
16 – р зууны эхэн үед Николаус Коперник нар төвтөй онолыг дэвшүүлсэн ба үүнийгээ 'De Revolutionibus Orbium Coelestium Libri Sex'(Тэнгэрийн бөмбөрцөг дээрх 6 ном) д танилцуулсан юм. Коперникийн сансар огторгуйн загвар Аристотл болон Птолмойн загваруудыг эсрэг байсан ч тэр үедээ Коперникийн үзэл няцаагдсан , Аристотлийн ертөнцийг үзэх үзэл нь Ньютоны инерц , татах хүц болон хөдөлгөөний онолоор солигдсон.
Энэ хуудас нь Коперникийн хувьсгал шинжлэх ухааны дундад зууны ертөнцийг тайлбарын өөрчлөлтийг бүрдүүлсэн үзэлд хэрхэн нөлөөлснийг судлах зорилготой. Коперникийн гавъяаг таашаахын өмнө тэр цаг үед ямар үзэл баримталалын талаархи ойлголттой байх нь чухал юм.
Дундад зууны ертөнцийн схем нь дэлхий төвтөй байсан. Тэр нь , дэлхий ертөнцийн төвд хөдөлгөөнгүй оршоод нар болон бусад гарагууд түүнийг тойрон эргэдэг гэж үздэг байжээ. Хэдий тийм ч геоцентризм нь (дэлхий төвтөй үзэл) эсэргүүцэлтэй тулгарж байсан.1375 аад оны үед Оккамистчууд Парис орчмоор философи болоод шинжлэх ухааны судалгаанд анхааран завгүй байсан. Аристотлийн физикд итгэж байсныг үл харгалзан Буридэн инерц болон татах хүч нь жигд хурдсан хөдөлгөөн гасан санааг дэвшүүлсэн. Орезмийн Николас аналитик геометрийн санааг бүтээсэн , жигд хурдсах хөдөлгөөний томъёог олсон ба дэлхийн тойргийн талаар маргасан
Мөн түүнчлэн Кусагийн Николас эсэргүүцлийн бүлгэмтэй холбоо тогтоож Аристотлийн зөрчиж үл болох(геоцэнтрик) хуулийн эсрэг боссон бөгөөд дэлхий хөдөлж байж магадгүй гэдгэг санааг хамгаалж үлдэхийг зорьж байсан юм. Үнэн хэрэгтээ Коперник, Куса Николаст талархах хэрэгтэй гэж үздэг ба түүнийхээр бол хоосон орон зайн дахь бөмбөлөг түүнийг хөдөлгөх ямар нэгэн хүчин зүйлгүйгээр хөдөлдөг юм. Ийм хувьсалч үзэл санаа байсан ч дундад зууны философи нууцлаг хэвээр цоожтой үлдсэн юм. Тэр үеийн философи ни Христийн шашинд захирагддаг байсан төдийгүй ягштал биелүүлдэг байжээ. Философи болон шашны номлолд үзүүлдэг байсан хүндлэл нь шашны философи юм. Шашны философчид шинэ зүйл олж мэдэх гэж эрмэлздэггүй харин урьд өмнө Грек шалтгаанаар болон Христйин номлоор олж авсан мэдлэгээ нэгтгэж л хэрэглэдэг байжээ. Мөн түүнчлэн тэд нийлэмж , найдвар шалтгаанд л итгэдэг байсан учир нь ямар нэгэн нууцыг илрүүлэх нь бурхны шууд зааж байгаа хэрэг гэж үздэг байжээ , энэ нь байгалийн шалтгаанаар илрүүлснээс дээгүүрт тавигдаж шүтэгддэг байжээ. Дундад зууны шашны философийн үед философийг шашинд үйлчилдэг гэж үздэг байсан бөгөөд жинхэнэ философи шашинд үйлчилдэг болохоор бус харин өөрсдийнхөөрөө нууцыг тайлж ойлгохын тулд ашигладаг байжээ. Энэ нь орчин үеийн философи болон эртний шашны философи 2 ийн хамгийн том ялгаануудын нэг юм.
Шашны философчид шинжлэх ухааны баримтуудад хэрэгцээт зүйлсийг хамгийн анх Аристотлийн өмнөх философчидоос ч илүү хатуугаар хэрэглэж байсан хэрэгцээт баримтуудыг тогтоосон. Эдгээр хэрэгцээт зүйлс нь Аристотл ч өөрөө математикийн дор хангалттай хэрэглэж чаддаггүй байсан. Анхны Сэргэн мандалт болон сүмийн шашны үндэслэгчдийнх шиг хүн төрөлхтний философийн болон байгалийн учир шалтгааны сүр хүчийг унтраах чиг хандлагатай байсан.
Баруун болон зүүн сүмүүд ба хамба ламуудын бодлогоор үйл ажиллагаагаа явуулдаг сүмүүд шашны нэгдлийн үр дүнд бий болсон дуудлаганд дуудагдсан. Сэргэн мандалтын үед Италид Хүнийг дээдлэх ёс , классификацийн сэргэлт нь шашны философийг халаад хурдацтайгаар тэлж баруун Европийн философийн зарчмыг тогтоосон юм. Энэ нь шашны манлайлагчдыг тэдний урьд өмнө баримталж байсан зарчмаас нь болж монопол суудлаас нь татан буулгасан.
Мартин Лютер 1517 онд Герман дахь шашны шинэчлэлийн талаар аристотлийн онолыг няцаасан, дураараа аашлах аашны талаар хэвлүүлсэх 95 сэдэвтээ мэдэгдсэн байна. Энэ мэдэгдэл нь Германд маш алдартай болсон төдийгүй Германы ард иргэдийг шашны болон эдийн засгийн гэж хуваагдахад хүргэжээ. Паул III ийг хамба лам болсон 1534 он хүртэл шашны гүшүүд сүмийн эсрэг боссонгүй. Түүний өв залгамжлагчдынхаа адилаар Паул III тэдний эсрэг дипломат болон цэргийн арга хэмжээ авахаасаа тээнэгэлзсэнгүй. Сөрөг хүчнийхэн католик сүмийг сэргээсэн. 1542 оны хавьцаа хориг тавьсан номнууд болон шинэ мөрдөн байцаалтуудыг олсон.
Коперникийн төрж байх үед одон орон судлаачид дахин шинэчлэл явагдаж байсан. Коперник одон орны бэлтгэл сургуулиа дуусгах үед багш нар нь птолмойн онолыг эрчимтэйгээр сурснаар үүнийг хөгжүүлж болохыг бас зөвхөн Птолмой л одон орон судлалыг сайжруулж чадах цорын ганц хүн биш гэдгийг ойлгож эхэлсэн. Бүр зарим одон орон судлаачид птолмойн тооцооллыг тийм ч оновчтой биш байгалийг үнэн бодитоор нь тайлбарлаж чадахаар биш гэж байв. Др. Револүшионобузд бичсэн оршилдоо түүний залгамжилж авсан шинжлэх ухаан нь зөвхөн мангасыг л үүсгэсэн талаар бичжээ.
16 – р зууны эхэн үед шилдэг одон орон судлаачид одон орон судлалд алдаа уламжлалт арга барилаа ашигласнаар алдаа гараад байгааг мэдсэн. Энэ нь Коперник Птолмойн загварыг хаяаад өөр шинийг хайж эхэлснээс болжээ.
Коперникийн санаа нь хувьсал явуулах болон грекийн одон орон судлалыг дахин судалж үзсэн Птолмойн онолыг хаях биш байсан. Хүн төрлөхтний өнгөрсөнтөй цуг булшлагдах ёстой байсан мэдээллүүд хэрэгцээтэй хэвээр л байсан. Бусад одон орон судлаачид Птолмойн онолыг няцаахын тулд эртний аргуудыг хэрэглэж байсан тул Коперник хүний өмнө нь хэрэглэж байгаагүй юу г ч хэрэглээгүй , харин тэр хувьслын хамаарлуудыг нээсэн Питагарын теоремийг ашигласан.
Зүүн болон Баруун европ хэдэн төрлийн хямралд байхад Коперник ярвигтай үйл явдалд орсон бас хувьслын нэг болон нөгөө төрлийн гол төлөөлөгч байсан. Коперникийн хийсэн зүйлээ 30аад жилийн турш түдгэлзүүлэн хадгалсан ба Жеорж Ретикус зориг гаргаагүй бол энэ нь нийтлэгдэх байсан эсэх нь эргэлзээтэй. Коперник ромын католик шашны их буу байсан бөгөөд 10 – р Пад лам түүнийг хуанлиг өөрчлүүлэх гэж дуудсан. Сүм нь шашны фестивалууд тэдний газар зохиогодх вий гэж санаа зовниж байсан юм. Жеорж Ретикус шашны хүн байсан ба Коперникийн 'Narratio Primer' хэвлэгдэсэнд холбоотой байсан ч 'De Revolutionibus' to a Lutheran ийн хэвлэлийн пастар Андриес Осиандр – т байр сууриа шилжүүлсэн юм. Католик сүм нь тэдний хүн төрөлхтөн дээрх ноёрхлын хүчийг зэврэлд хүргэх өөрчлөлтийн хатгалгад оролцсон нь сонин. Энэ нь хамтын ажиллагаа байсан бөгөөд хоёр шашны хүний шууд туслалцаа байсан юм.
Уламжлал ёсоор , коперник дууссан ажлаа 1543 онд үхэх дөхсөн байхдаа харсан ба энэ урт удаан үргэлжилсэн маргаан нь 1512 1539 он хүртэл түүний хэвлүүлэхийг хүсээгүй байхад хэлвэгдсэн. Нэг байж болох шалтгаан нь тэр хууль ёсны шүүлтээс айсан байж болох юм. Энэ айдас нь хий хоосон байгаагүй юм, тухайлбал 'De Revolutionibus' ийн хэвлэгч маш их шүүмжлэл хүртсэн юм. Коперникийн систэмийн хамгийн чухал нь үүний санаанд чухал мэтгэлцээн хэрэгтэй байсан бас тэр өөрийн хэргэм зэрэг нэгтнүүдээсээ айж байсан. 16 – р зуунд Таамаглаж байгаагаар Дэлхий хөдөлгөөнтэй гэдэгт сайн баттай баримт хэрэгтэй байсан нь өнөөдөр яригдаж буй зөрүүд хэлэлцлийн утга учиргүйг нэмэх бизээ. Хэдий тийм ч түүний хэвлэлийг сүмүүд хуанлигаа шинчлэхээр их авдаг нь түүний зүрхийг тайтгаруулах байхаа.
Өмнө энэ хуудсанд дурдсанаар коперникийн гайхамшигтай ажил европийн бүх бодлын үүслийг донсолгосон гэдгийг ярих тохиромжгүй байх. Коперникийн үхсэний дараагийн үеийнхэнд эрин дамжсан өөрчлөлтүүд үүссэн ба Птолмойн онол болон Коперникийн онолуудыг зөвтгөж буруутгасан мэтгэлцээнүүд газар авчээ. Ойролцоогоор гарагуудын хөдөлгөөн байршлын талаархи тайлбарлах орчлон ертөнцийн онол маргааныг таслах хүртэл зуун тавин жил өнгөрсөн. Энэ тайлбар нь шинжлэх ухаан хөгжүүлэхийг дэмжсэн юм. Коперникийн хувь нэмэр чухал байсан ч энэ нь түүний тэнгэрийн системийн талаархи онол гэхээсээ илүүтэйгээр түүний хүнд өгсөн урам байсан юм.
Алдарт математикч Ретикус болон ухаалаг Бруно шиг цөөн хэдээс өөр Коперникийн онолд аваргалах хүн байсангүй. Энэ нь сүүлд 1580 онд түүний үүнийг эзэмшсэн Иоханнэс Кэпплэрийн суу ухаан байсан юм. Хэдий тийм ч Коперникийн онолыг маш ач холбогдолтойгоор хөгжүүлсэн хамгаалсан хүн нь Галлилей Галлилео байсан юм. Тэрээр дурангаар тэнгэрийг ажиглах болсон бөгөөд Коперникийн онолыг ажиглалтаар хянадаг онол болгосон юм. Дараа нь тэр шинэ механикуудыг зохион бүтээсэн бөгөөд аристотлийнхийг шинэчлэх Ньютоны механикийн үндсийг тавьсан юм. Тэгснээрээ Коперникийн эсрэг хэлэлцлүүд оргүй хоосон болсон юм
Жиордано Бруно коперникийн онолоос санаа дэвшүүлсэн нь ертөнцөд олон олон өөр ертөнцүүд байдаг ба тэдгээр нь өөрсдийн гэсэн нарнуудаа тойрон эргэдэг гэжээ. Энэ нь ертөнц бүхэн бие даан оршдог гэдэг санааг үүсгэж , тэд нь эмх замбраагүй байдлаас цэгцтэй болоод буцаад задардаг гэжээ. Коперникийн ертөнцийн хил хязгаар болон цаг хугацаа нь хязгаар үгүй оршин тогтнодог гэдгээс ертөнцийн талаар хүн төрөлхтөн тэс өөр ойлголттой болсон юм.
| |||