Оспан: Засвар хоорондын ялгаа

1940-1950 оны хооронд [[Монгол]], [[Орос]], [[Хятад]] түүгээр ч барахгүй [[Америк]] улсуудын хооронд Шинжааны газар нутгийн төлөөх тэмцэл өрнөх болов. Учир юу хэмээвээс [[Шинжаан]] дахь Хятадын засгийн газраас ард иргэдийн буу зэвсэг, эд хөрөнгийг хурааж эхэлснээс Алтайн[[Алтай]]н казакчууд[[хасаг]]ууд [[бослого]] тэмцэл өрнүүлэх болжээ. Хятадын нутагт өрнөсөн бослогыг ашиглан Орос, Америк, Монгол улс нь Шинжааны газар нутгийг авахыг эрмэлзэж байв.Энэхүү санааг гүйцэлдүүлэхэд Хятад хэмээх нохойд барих мод нь Алтайн казакчуудынхасагуудын бослого, түүний улирдагч И.Оспан байв. Манай Цагаан дээлтийн хүү шиг Оспан нь Ислам хэмээх казаххасаг малчин ардын гэрт 1899 онд айлын ууган хүү болон мэндэлжээ. Тэрээр 40 нас хүртлээ мал маллах, жин тээх, худалдаа наймаа хийх зэргээр амьдарч байжээ. Түүний улс төрийн тэмцэл нь 40 насандаа, 1940 оноос эхэлсэн байна. Оспан Хятадуудыг Шинжааны нутгаас хөөн гаргаж, казаххасаг үндэстний улсыг байгуулах санааг өвөртлөн байв. 1941 онд Шинжааны Засгийн Газраас босогчдод хандан “Байлдахгүйгээр бууж өг. Та нарын шаардаж байгаа зүйлд бүрэн арга хэмжээ авна. Бууж өгсөн хүмүүсийг суллана” хэмээн ухуулга хийхэд Калт нарын хүмүүс бууж өгчээ. Гэвч Шинжааны Засгийн Газар хэлсэн үгэндээ хүрэлгүй бууж өгсөн хүмүүсийг баривчилжээ. Ийнхүү элдэв зүйлээс болж Шинжааныг чөлөөлөх санааг гүйцэлдүүлэхэд казахийнхасагийн тэмцэл сульдаж байв. Энэ байдлыг ашиглан Монголын Засгийн Газраас түүнд буу, зэвсгийн туслалцаа үзүүлж, И.Оспанаар Шинжааныг чөлөөлүүлэн, дараа нь Шинжаан дахь Монголчуудыг чөлөөлөх бодлогыг гүйцэлдүүлэхээр зорьсон юм. Энэхүү бодлогыг хэрэгжүүлэхийн тулд Монголын удирдагч Х.Чойбалсанд[[Чойбалсан]]д Сталины[[Сталин]]ы зөвшөөрөл, дэмжлэг хэрэгтэй байв. Х.Чойбалсан Баруун хилийн талаар [[ЗХУ]]-ын [[Гадаад хэргийн ардын комиссааркомиссар]] В.Молотовт[[Молотов]]т уламжилсан байна. Харин В.Молотов Х.Чойбалсанг Оросын [[элчин сайд]] Ивановын[[Иванов]]ын хамт Москвад[[Москва]]д яаралтай ир хэмээжээ.

Х.Чойбалсан 1944 оны 01 сарын 15-нд Сталинтай уулзаж ярилцахдаа баруун хилийн тухай хэлсэнд, Сталин “Оспанд туслах хэрэгтэй юм байна. Харин та нар яагаад туслахгүй байгаа юм бэ? Буу сум байдаггүй юм уу?” гэж ихэд гайхсан шинжтэй асуусан байна. Тухайн үед Оросын элчин сайд Иванов И.Оспаны талаарх Монголын бодлогыг мэдсэн байв. Түүгээр ч барахгүй Сталинд баруун хилийн талаар Х.Чойбалсангаас удаа дараа явуулсан мэдээллүүдийг хав дарсан нь илэрчээ. Сталин Х.Чойбалсантай уулзаад [[армийн генерал]] А.[[Антонов]], [[Байгалийн чанад]] дахь дүүргийнтойргийн командлагч М.[[Ковалов]] нарыг дуудаж, И.Оспанаар удирдуулсан босогчдод Монголоор дамжуулан 400 [[винтов]], 200 ширхэг “ТТМ”“ППШ” [[автомат]], [[пулемёт]] 6, гар пулемёт 30, гар [[гранат]] 2000, винтовын [[сум]] 400000, дуран 5 ширхгийг шилжүүлэн өгөхийг даалгасан байна. Үүнээс өмнө Монголын Засгийн газар [[баруун хилийнхил]]ийн талаар тодорхой арга хэмжээг аваад эхэлсэн байна. Энэхүү арга хэмжээ нь нэг талаар Орос ахад ярих зүйлтэй байх, нөгөөтэйгүүр өөрийн зорилгодоо нэг алхам дөхсөн хэрэг байв. 1943 оны 06 сарын 30-нд маршал Х.Чойбалсан ба ДЯЯ-ны сайд Шагдаржав нар И.Оспантай холбоо тогтоохоор Б.[[Дүйнхоржав]], Пахомов нарыг баруун хилд томилжээ. Уул тушаалын дагуу 1943 оны 08 сараас 9 сарын 01-ний өдөр хүртэл И.Оспаны байрлалыг тогтоох, холбоо бариулахаар хэд хэдэн групп явуулсан байна. 1943 оны 09 сарын 15-ны өдөр тусгай группынхэнгруппийнхэн И.Оспаны төлөөлөгчидтэй уулзжээ. И.Оспантай уулзах саналыг Монголын талаас хэд хэдэн удаа тавьснаар 19431944 оны 10 сарын 05-ны өдөр Монголын хилийн нэгэн заставт[[застав]]т уулзжээ. Энэхүү газар нь [[Ховд]] аймгийн [[Булган сум]]ын нутагт өбайдаг. И.Оспан уулзалтаас татгалзаж байсны шалтгаан нь 1940 онд И.Оспаны босогчид Хятадтай байлдан ухарч Монголын хил Булган голд очиход Монголын хилчид босогчдын эсрэг буудаж Хятадын цэргийн гарт өгсөн явдалтайявдал ба Монгол улсын хилийг зэвсэглэн халдаж дээрэм тонуул хийж байсантай холбоотой байв. И.Оспантай хийсэн хэлэлцээрээр зөвшөөрөгдсөн асуудал нь:

1. Манай хил хамгаалагч нар ба казахийнхасагийн босогчдын хоорондын эв найрамдалтай байх

2.Хэрэв хэрэгтэй цаг тохиолдвоос казахийнхасагийн босогчдын гэр бүлийг ба өөрсдийг нь Монгол Улсын нутаг дэвсгэр дээр багтаан суулгахыг зөвшөөрсөн

Монгол, оросын зүгээс Оспаны бослогыг Алтай дахь бослого хөдөлгөөн хэмээж цэрэг хөдөлгөх болжээ. 1944 оны 06 сарын 16-ны өдөр Х.Чойбалсангаас генерал моёор Дорж, генерал моёор Попов нарт өгсөн үүрэгт: Монголын ба Хятадын талаас эзэлж авсан нутаг дээр Хятадтай тэмцэх зорилгын доор 6-аас 7 мянга, чадваас түүнээс дээш цэргийг шинээр байгуулсугай хэмээсэн байна. Мөн [[Монгол УлсаасУлс]]аас Алтай дахь бослого хөдөлгөөн хэмээх арга хэмжээг өргөжүүлэх үүднээс [[Булган нолдгол]]д радио станц байгуулжээ. Оросын талаас 1946 оны 06 сарын 30-ны өдөр [[зүүн ТуркистанТуркестан УлсынУлс]]ын Засгийн толгойлогч [[маршал]] Илханы[[Илхан]]ы зөвшөөрлөөр 20 машин бүхий 160 хүнийг Оспаны нутаг болох Хөхтохойд буй алт, мөнгө ба ган чулуу элдэв зүйлүүдийг малтаж ашиглуулахаар оруулсан байна. Оспаны зүгээс “Алт, баялгийг ашиглуулахгүй, одоо буцах хэрэгтэй, үгүй бол та нарт буу зэвсгийн хүчээр байлдаж гаргана.” хэмээн өдөр бүр бие хүнийг явуулж байв. Улмаар өөрийн дэргэд 100 тооны цэргийг байлгаж, 15 зэвсэг бүхий цэргүүдээр инженерүүдийг мануулжээ.

И.Оспаны байдал 1949 оноос ихэд муудаж, түүнийг устгах үйлдэл Орос, Монгол, Хятад гурван улсаас байнга явагдаж байв. И.Оспаны тусгаар улс байгуулах тэмцэл 1951 онд Хятадын цэрэгт баригдаж, Үрэмч хотноо цаазлагдсанаар дуусгавар болжээ. Ийнхүү Хятадуудыг Шинжааны нутгаас гаргаж, казах үндэстний улсыг байгуулсан.