Чулуут сум: Засвар хоорондын ялгаа
Content deleted Content added
б Bot: Migrating 2 interwiki links, now provided by Wikidata on d:q3410278 (translate me) |
No edit summary |
||
Мөр 42:
{{Архангай}}
{{stub}}
Чулуут сум
1.САЙН НОЁН ХАН АЙМГИЙН ҮЕИЙН ХОШУУ НУТАГ
ХҮ1 зууны хоёрдугаар хагасад Дорнод Азид Манжийн цэрэг феодалын улс тогтносон бөгөөд энэ улс үүсэн байгуулагдсанаасаа эхлэн бусад орныг байлдан дагуулах замд оржээ. Манжийн феодалуудын түрэмгий бодлого нь юуны түрүүнд тэдний нэн ойрхи хөрш Монгол , Хятад хоёр улсын эсрэг чиглэгдэв. Манж нар 1644 онд Хятадыг эзэлсэн байна.Энэ үед Халхын дотоодод феодал эрх мэдэлтнүүдийн хооронд нилээд зөрчил тэмцэлтэй байсныг ашиглан манж нар 1691 онд Монгол орныг өөрийн эрхшээлд дагаар оруулснаар Монгол улс төрийнхөө тусгаар тогтнолыг алдаж манжийн ноёрхолд 200 гаруй жил дарлагдах болсон билээ. Улмаар манжийн засгийн газар эрх мэдлээ улам бэхжүүлэх, халх Монголын хүчийг бутарган сарниулах бодлогыг эрчимтэй явуулж Монголын цэрэг_захиргааны хуучин байгуулалт болох хошуудыг улам жижиглэн халхын 8 хошууг 34 болгон олшруулжээ. 1725 онд Түшээт хан аймгаас 19 хошууг таслан авч Сайн ноён аймаг гэдэг нэг аймгийг шинээр нэмэн байгуулж, халхын 3 аймгийг 4 аймаг болгосон бөгөөд Сайн ноёны аймгийн нутагт одоогийн Архангай аймгийн нутаг дэвсгэр хамрагдах болжээ.Чулуут сумын нутаг нь Халхын умар замын дундад зүүн этгээдийн адгийн хошуу гэдэгт нь харьяалагдаж байв. Энэ үед хошууны дэвсгэр нутгийн заагийг тэмдэглэхдээ “Хошуу нутгийн газар нь Тамир, Хануй, Чулуут гурван голын эхэн дор буй. Зүүнш Хүнэй өвөр булаг хүрч, Зая бандидагийн нутагтай зах нийлнэ. Урагшаа Согоо өндөр хүрч Эрдэнэ бандидагийн нутагтай зах нийлнэ. Барууншаа Хойт Тамирын эхэн хүрч Чин сүжигт номун ханы нутагтай зах нийлнэ. Хойшоо Их шавар уул нуруу хүрч, Дундад зүүн этгээдийн хошуутай зах нийлнэ” гэсэн байна.Манж нар Монгол орныг эрхшээлдээ оруулсан үеэс одоогийн Чулуут сумын харьяалагдаж lanai хошууг Гэрсэнз Жалайр хун тайжийн гуравдугаар хөвгүүн Онохуй үйзэн ноёны хөвгүүн, шарын шашныг Халх нутагт дэлгэрүүлэхэд ихээхэн хүчин зүтгэсний учир Төвдийн Далай лам, Банчин Эрдэнэ нараас Сайн ноён хан цол хүртсэн Түмэнхэн (Сайн ноён), түүний наймдугаар хөвгүүн Данзан банжуур, Данзан банжуурын хөвгүүн Ёст үйзэн ахай ноён Намжил нар захирч байжээ.
2.ЦЭЦЭН ЧИН ВАНГИЙН ХОШУУ
Одоогийн Архангай аймгийн Чулуут сум манж чин улсын 200 гаруй жилийн дарангуйллын үед Сайн ноён аймгийн Цэцэн чин вангийн хошуунд (1725-1910 онд) харьяалагдаж байжээ. Манжийн дарангуйллын эсрэг монгол орныхоо төрийн тусгаар тогтнолыг сэргээн мандуулах зорилготой ард түмний үндэсний эрх чөлөөний хөдөлгөөн 1910-аад оны үед оргил үедээ хүрч өрнөснөөр 1911 оны 12 дугаар сарын 16-ны өдөр Богд хаант Монгол улсыг байгуулсан юм. Богд хаант Монгол улс манжийн үеийн дөрвөн аймгаа хэвээр үлдээсэн бөгөөд энэ үеэс халхын Сайн ноёны аймаг нь Сайн ноён ханы аймаг гэж нэрлэгдэх болж, Халхын умар замын дундад зүүн этгээдийн хошуу нь Цэцэн чин вангийн хошуу гэж нэрлэгджээ. Тухайн үед нэгэн аймаг нь хошууд ба тамгатай хутагтын шавь гэдэг засаг захиргааны үндсэн хоёр нэгжүүдээр бүрдэл болж байв. Цэцэн чин вангийн хошуу үүсэх үед Ёст үйзэн ахай ноёны Намжилын хөвгүүн Цэрэн хошууг захирах болсон бөгөөд тэрээр Манжийн хааны угсааны гүнжтэй сууж эфү Цэрэн(хааны хүргэн) гэгдэх болжээ. Улмаар Цэцэн чин вангийн хошууг эфү Цэрэнгийн угсааны Цэнгүнжав(1750-1771), Лхавандорж(1771-1816), Баянжаргал(1816-1817), Цэндбазар(1817-1852), Дарам(1852-1874), Наянт(1874-1921) нар угсаа залгамжлан захирчээ.Тэр үед одоогийн Чулуут сум Цэцэн чин вангийн хошуу, Шива ширээт хутагтийн шавь гэсэн хоёр хэсгийг хамаран харьяалагдаж байлаа. 1912 онд Шива ширээт хутагтын харьяат шавь нарыг засаг хошууны зэрэгт хүргэж Шива ширээт гэгээнд хошуу захирах тамга олгожээ. Ийнхүү Сайн ноён хан аймаг засаг хошуу 26, тамгатай хутагт буюу хошууны эрх бүхий шавь 8 бүгд засаг захиргааны 34 нэгжтэй болжээ. 1921 онд Монгол оронд ялсан Ардын хувьсгал гадаадын колоничлогчид, дотоодын феодалын дарлалын эсрэг монголын ард түмний эрх чөлөөний төлөө хийсэн олон үеийн тэмцлийн үр дүн нь байлаа.Хувьсгалын ялалтын дараахнаас эхлэн үндэсний ардчилсан байгуулалыг бэхжүүлэх зорилтуудыг аажмаар дэс дараалан шийдвэрлэсээр байв. 1921-1923 онд 4 аймаг, шавиудад Ардын засаг байгуулагдав. Монгол улсын нутгийн захиргааны дүрэм 1923 оны 3 дугаар сарын 22-нд гарч уг дүрэмд 10 гэр, баг, сум, хошуу, аймаг, улсын Засгийн газар хүртэл хурал байгуулахаар заажээ. 1923 оны 10 дугаар сарын 19-ний өдөр Ардын засгийн газрын хурлын гишүүд хуралдан зөвлөлдөж тогтоосон 39 дүгээр хуралдааны бичиг нь аймаг, хошууг тухайн нутагт байдаг нэрд гарсан газар, уул, усны нэрээр нэрлэх тухай тогтоол байлаа.
ХАН-ӨНДӨР УУЛЫН ХОШУУ БА ЧУЛУУТ СУМ ҮҮССЭН НЬ
Аймаг, хошууг газар, усны нэрээр нэрлэх шийдвэрийн дагуу Сайн ноён хан аймгийг Цэцэрлэг мандал уулын аймаг хэмээн нэрлэж, Цэцэн чин ван Наянтын хошууг Хан-Өндөр уулын хошуу гэж уул усны нэрээр нэрлэх болжээ. Цэцэн чин вангийн хошуунд харьяалагдаж байсан Чулуут, Хануйн голын эх орчмын айл өрхүүдийг Өлзийт сум, өндөр уулын баруун (Цогтхайрхан) сум, мөн зүүн (Тусгалт) сум гэж 1924 онд байгуулснаар эдүгээ 80 жилийнхээ ойг тэмдэглэж байгаа Чулуут сумын түүх эхэлдэг. Харин Шива ширээт хутагтын шавийн дийлэнх хэсгийг Чулуут суманд, үлдсэн хэсгийг нь Өндөр-Улаан сумын харьяалалд оруулжээ. Чулуут сумын төв нь анх Тооромт гэдэг газар арван гэр, багийн зохион байгуулалттайгаар буй болж сумын анхны даргаараа Баянбат гэдэг хүнийг сонгож байсан бол 1934 онд сумын төв нүүж 9 багтайгаар одоогийнхоо байгаа Чулуут, Хүрэм голын бэлчирийн хойд эрэгт Баруун Жаргалантын аман дахь Арслан цохионы энгэр бэлд суурьшиж сумын төвөө Жаргалант хэмээн нэрлэж өдгөө хүрчээ.Чулуут сум 1930-аад оны үед 780-аад өрх айлтай, 3000 гаруй хүн амтай, 60 мянга орчим мал сүрэгтэй байсан бөгөөд тэр үеийн багийн даргаар Дончинбуугийн Гэндэнпилжээ, Мөнх-Очирын Дандардэжид, Олдохын Батбаатар, Дувдангийн Дашдэлэг, Намжилын Даваасүрэн, Нямхүүгийн Самбууням нар ажиллаж байжээ.Чулуут сумын төв Жаргалант далайн мандлаас дээш 1700 метрт, Хангайн нурууны өндөр уулын бүсэд байдаг бөгөөд Цэцэрлэг хотоос 127 километр, Улаанбаатар хотоос 627 километр зайд байрладаг юм. Чулуут сум баруун хойгуураа Архангай аймгийн Хангай сум, зүүн хойгуураа Өндөр-Улаан, зүүн өмнүүрээ Их тамир сум,баруун болон баруун урдуураа Баянхонгор аймгийн Жаргалант, Гурванбулаг сумадтай хил залгадаг.Эдүгээ Чулуут сум Өлзийт гол, Зуун мод, Халуун ус, Хайрхан, Хүрэм гэсэн таван багтай, 1070 орчим айл өрхтэй, 4100 гаруй хүн амтай, хонь, ямаа, адуу, сарлаг голлосон үхэр тэргүүтэй 68000 орчим мал сүрэгтэй болоод байна. Сарлагийн сүү нь тослог ихтэй, төрөл бүрийн цагаан идээ хийхэд нэн тохиромжтой, нутгийн иргэд ч сарлагийнхаа сүүгээр ааруул, өрөм, зөөхий, ээзгий, бяслага, аарц, шар тос, төрөл бүрийн хольцтой тос бэлтгэх нарийн арга ухаанд мэргэшсэн учраас энэ нутгийн цагаан идээ улс даяар нэрд гарчээ.
АРДЫН ХУВЬСГАЛЫН ОНУУД ДАХЬ ЧУЛУУТ СУМ
Монгол оронд 1921 онд ялсан Ардын хувьсгалаас хойшхи он жилүүдэд тус улсын засаг захиргааны нэгж аймаг, сумдад хэд хэдэн удаа өөрчлөлт орсон ч анх одоогийн Архангай аймгийн 35 сумын нэгэн болж байгуулагдсан Чулуут сум өдгөөг хүртэл бүтэц бүрэлдэхүүнээрээ иржээ. Архангай аймгийн захын сумдын нэгэн болох Чулуут сум эхэн үедээ 780 өрх 3000 орчим хүн амтай, 60 мянган мал сүрэгтэй буурайхан сумын нэгэн байснаа хувьсгалын жилүүдэд улам хөгжин дэвжиж Монгол улсын юм юмтай тэргүүний сумдын нэг болсон нь сумын хөдөлмөрч малчдын нөр их хөдөлмөрийн үр, төр засаг, аймаг орон нутгаас уг сумыг хөгжүүлэхэд тавьж байсан анхаарал, халамжийн ач юм.Сум олон жилийн хугацаанд төвийн эрчим хүний сүлжээнд холбогдоогүй байснаа 2002 онд холбогдсон нь сумын цаашдын хөгжил дэвшилд шийдвэрлэх үүргийг гүйцэтгэх үйл явдал юм.
Эх сурвалж
http://movementforarkhangaifuture.blogspot.com/2009/03/blog-post_9545.html
| |||