|
'''Мэргид''' нь 12-р зууны үеийн монголын 5 том ханлигуудын нэг байжээ. Мэргид нь [[Сэлэнгэ мөрөн|Cэлэнгэ мөрний]] хөндий болон Орхон голын доод хэсгээр амьдарч байсан.Тэд 20 жилийн турш удаан хугацаандТэмүжинтэй тэмцэлдсэний эцэст тэд ялагдан тухайн үед1200 Чингисонд хааныбут байгуулсанцохигдон Их Монгол улсад нэгдэн орсоноржээ.
==Гурван Мэргид==
Мэргидүүд нь Орхон гол болон Сэлэнгэ мөрний хөвөөгөөр оршин суудаг 3 аймгийн бүрдэж байв.
*Орхон голын доодоод хэсгээрурсгал дагуу Буур хээрийн орчим амьдардаг Удуйд Мэргид
*Орхон Сэлэнгэ мөрний хоорондхоорондох Тар гэдэгнутгаар газарнүүдэллэн амьдардагамьдарч байсан Увас Мэргид
*Сэлэнгэ мөрний Харажи-Хээрийн орчим амьдардаг Хаад Мэргид
Удуйд аймаг Орхоны адаг Буур хээрээр нутаглаж байсан бөгөөд хүн ам олонтой Ханлигтааханлигтаа тэргүүлэх үүрэгтэй энэ аймгийг XII зууны сүүл үед Тудүр билгэ чигин түүний хүү Тогтоа бэхи нар захирч байв. Увас мэргидийг Дайр усун захирч байсан. Сэлэнгийн дунд биеэ Каражи Хээрт Хаад мэргид нутаглаж Хаатай Дармала гэгч захирч байв. Энэ гурван аймагт алдартай мэргэн харваач олонтой байснаас ханлигаа Гурван мэргид гэж нэрлэсэн байна. "Судрын чуулган"-д Мэргэд улс гэдгийг ихэс дээдсийн зиндааны нэр байсан байж магадгүй гэсэн санаа байдаг юм. Хамаг Монголтой XII зууны дунд үе хүртэл эвтэй найртай явж ирсэн Монгол овогтны нэг бол Мэргидүүд бөгөөд түүний захирагч Тудур Билгэ, [[Амбагай хаан]]ы хүү Хадаан тайш хоёр андын холбоотой байсан байна. XII зууны II хагасын эхэнд Хадаан Гурван мэргидийн зонхилох эрхтэй анд нөхөртөө элч илгээж нэгдье гэж хэлүүлсэнд бие даасан байдлаа хадгалахыг эрхэмлэгч Тудур билгэ чигин хилэгнэн "элчид" Хадаан тайшийн ганц нүдийг нь сохлохоор хутгаа билүүдэж байна гэж хариу өгчээ. Гэтэл Тудур билгэгийн энэ үгийг сонссон Хадаан "Хатуу үг эвдрэлийн эх боллоо" хэмээн хэлээд гуравхан хоногт Хотул болон бусад Алтан ургийнхантай хүч хавсарган довтолсонд Тудур чингин алагдаж, Тогтоа бэх шархдаж зугтан олон мэргидүүд олзлогджээ. Гэвч гурван жил өнгөрсний дараа Тогтоа бэх хүчээ хуралдуулан Хамаг Монголд элч илгээж "Монголчууд тулалдах газар, байлдах өдрөө хэл, бид тэр газар чинь болзсон өдөрт чинь очиж байлдъя" гэж хэлүүлсэн байна. Хадаан Хамаг Монголын ноёдын хуралдаанд Мэргидэд ямар хариу өгөх асуудлыг хэлэлцүүлээд байлдах хариу өгчээ. Мэргидийн гурван гарын довтолгоон амжилтгүй болж, Тогтоа бэх шархдан Сэлэнгийг өгсөн [[Найман]]ы ханлигийн зүгт зугтжээ. Энэ үедМэргидийн Тогтоа бэхийн бага хүү Култукан гэдэг алдартай мэргэн харваачийг Зүчи баривчланбарьж авчирчавчиран бай харвуулж үзээд түүний хосгүй мэргэнд нь биширч амьамийг нь өршөөхийг Чингис хаан эцгээсээ хүсэхэд "Төрийн дайсан авсанд орохоос илүү дээр газар байдаггүй юм" гээд нүднээс далд болгосоноор удам угсаа нь бүрэн тасарсан гэдэг юм. Гэвч XIII зууны эхэн үед Чингис хаан Монгол овогтныг нэгтгэх хүртэл Мэргидүүд бие даасан байдлаа хадгалсаар байв.
==Угсаа гарал==
==Угсаатны зүйн хамаарал==
Мэргидүүд нь [[Монгол]], [[Найман]], [[Хэрэйд]], [[Кидан]] зэрэг монгол угсааны аймагуудтай гарал нэгтэй Монгол аймаг байжээ.Гэвч гадны зарим судлаачид тэднийг [[Түрэг]] эсвэл Чукча, Кеть зэрэг палеосибирь хэлт аймаг мөн [[Манж]], Эвэн угсааны аймаг үзэх нь бий.Эдгээр хувилбараас палеосибирь, тунгус гаралтай гэсэн онол нь хамгийн үнэмшил муутай бөгөөд түрэг угсаатан гэх хувилбар нь мөн л олон баримтаар няцаагддаг.
Мэргидүүд нь Монгол аймаг байсан бөгөөд харин гадны зарим судлаачид өөр угсааны аймаг гэж үзэх нь бий. Тэднийг [[Түрэг]] буюу [[Монгол]], [[Найман]], [[Хэрэйд]], [[Кидан]] гэх мэт монгол овог аймгуудтай хамруулан үзэхийн зэрэгцээ заримдаа [[Сибирь]] орчмын Чукча, [[Манж]], Эвэн гэх мэтийн Тунгус хүмүүстэй хамруулан үздэг.
==[[Чингис хаан]]тай үүссэн зөрчилдөөн==
[[Тэмүүжин]]гийн ээжэх Олхонууд овгоос гаралтай [[Өэлүн]] [[1153]] оны орчим Мэргид аймгийн удирдагч Их Чилэдүтэй сүй тавьсан байсан ч Тэмүүжингийн эцэг [[Есүхэй]] түүнийг булаан авчээ.
Хариуд нь [[1181]] оны орчим Мэргидүүд Тэмүүжинг Орхон голын орчим байхад нь довтолон Тэмүүжингийн шинэ эхнэр болохгэргий [[Бөртэ]]г авч өөрсдийн нэгэн жанжинд эхнэр болгон өгчээ.
Тэмүүжин [[Жамуха]] болон эцгийн хуучин анд Тоорил ханы хамтаар Мэргидүүдийг дайлаар мордон Бөртэг жилийн дотор суллан авчээ. Энэ дайралтаар Мэргидүүдийн хүч суларч тарж бутарсан байна. УдалгүйЭргэн ирсэн Бөртэ Зүчи гэдэгхэмээх хүү төрүүлсэнтөрүүлжээ.Мэргидийн [[Чингисолзноос хаан|Тэмүжин]]Бөртэг эцэгсуллагдан ньирснийхээ гэдгээдараа хүлээнтөрүүлсэн зөвшөөрсөнЗүчи чхүүг энэзарим асуудалхүмүүс ньхарь Зүчийнугсааных бүхгэж амьдралынүзэж явцаөдбайсан босчч ирсээр[[Чингис байсанхаан|Тэмүжин]] үүнийг үгүйсгэж өөрийн хүү гэж үзэж байжээ.
ДараагийнЭнэ тулалдаанаас хойш хорин жилжилийн туршид [[Тэмүжин]] Мэргид аймгийнхантай хэд хэдэн удаа дайрсандайтжээ.
Тэмүүжин бусад Монгол овог аймгуудыгаймагуудаа нэгтгэжнэгтэх байхудаан үедээхугацааны тэмцэл хийсний эцэст Тэмүүжин 1206 онд Чингис хаан гэдэгцолоор цолөргөмжилөгдөн авсанИх Монгол Улсыг байгуулжээ. Энэ үед Мэргидүүд бие даасан овогаймаг байхаа больж сарниж эхэлсэн байна.
Чингисийн цэргээс зугтсан Мэргидүүд Кипчак болон Канглы нарын нутагт орогнож байсан тул
Тэднээс амьд үлдсэн хэсгүүд нь Ойрд гэх мэтийн томоохон овог аймгуудад уусан үлдсэн нь Курсахд очин тэндээ шингэсэн. 1215-1218 онуудад Зүчи Сүбэдэй нар Тогтоа бэхийн мэргидүүдийн үлдсэн хэсгийг бут цохин сүйрүүлжээ. Монголчууд Ханкалис болон Курсакуудтай зөрчилтэй байсан ч тэдэнд орогнох газар олгосон.
1215-1218 онуудад Зүчи Сүбэдэй нар Тогтоа бэхийн мэргидүүдийн үлдсэн хэсгийг бут цохин сүйрүүлжээ.
Мэргидээс үлдсэн хэсгүүд нь Ойрд гэх мэт Монгол овог аймгуудад уусан бусад нь түрэг угсааны Кипчак зэрэг аймагт очин тэндээ шингэжээ.
Чингис хаан Хулан хэмээх Мэргид хатантай байсан бөгөөд Хулан хатан Чингисийн сайн зөвлөгч нь байж төрийн үйл хэрэгт өөрийн үнэтэй саналаар хувь нэмэрнэмэрээ оруулж байв.Монголчууд Булгарын түрэгүүд болонруу Ижил1236 мөрөнонд хавийндовтлох овогүед аймагуудыгмонголчуудад руухөөгдөн дайрахтэнд үедочоод нас барсан Мэргидүүдийн биеийгшарилийг 1236 онд Булгарын КурсакКипчак ноёны нутгаас олж байжээ.
== Хожуу үеийн Мэргид ==
Монголын нэгдмэл улс байгуулагдсаны дараагаар Мэргидүүд бусад монголчуудынхаа хамтаар монгол төрийн үйлст хүчин зүтгэж явжээ.Монголын эзэнт гүрэнд Мэргид хүмүүс өндөр албан тушаал хашажхашиж байсан ба энэ нь тэднийг харь угсааных бус Монголчууд байсаныг илэрхийлдэг. 1248-1251 онд амьдарчхаан байсан [[Гүег хаан]]ы хайртай хатан Огул Каймиши нь Мэргид байсанаймгийнх байжээ.Мөн Мэргид угсааны Уламжлалтхристийн судлаачшашинт Баян ба түүний үеэл Тогт нар нь Хятадын Юань гүрэнгүрэний болонүед Монголыних агуузөвлөхийн зөвлөхүүдийналбан туслагчтушаал хашиж байсан. байна.Юань гүрэн задран унасны дараа тэдмэргидүүд хойдМонгол Юаньнутагтаа овогбуцаж аймагочин болсонМонголын байжээнэг овог болжээ.
[[Ангилал:Монгол үндэстэн]]
| 