Нирун улс: Засвар хоорондын ялгаа
Content deleted Content added
б Bot: Migrating 27 interwiki links, now provided by Wikidata on d:q155361 (translate me) |
No edit summary |
||
Мөр 14:
Нирун улсад 8 хаан үе залгамжилж, [[555]] онд [[Түрэг улс|Түрэгийн хаант улсад]] мөхөөгдөв. Энэ нируны зарим дүрвэгсэд мөн баруун зүг нүүж, [[570]]-аад онд Аварчуудын дэмжлэгээр Крымын хойг болон умард Кавказад суурьшин иргэншсэн түүхтэй.
Нирун улс буюу Хятадаар:Жужан улс нь Хүннү, Сүмбэ нарын шууд залгамж болсон, 330-аад оны орчим анх эмхлэгдсэн гэж үздэг улс юм. Язгуур монголчуудын шууд өвөг, жоужанийг зарим түүхэнд хүннүгээс, зарим сурвалжид дунхугаас (сяньбигаас) гаралтай гэж бичжээ. Сяньби-табгач аймгийн Ливэй хааны (220-277 он) сүүлээр, Табгачийн хилийн харуул нэгэн хүүг олзолсон нь Мугулюй (Монгол) болой. Сяньби-табгачийн Илу хааны үед (304-316 он) цэрэг дайчлагын товоос хожимдсон Мугулюй зугтаж, өөрийн харьяат ард иргэдтэй болж эхлэв. Мугулюйн хүү Чэлухуй (Чаругуй) эрэлхэг дайчин тул аймаг, олонтой болж өөрсдийгөө нирун (жоужань/жужан) гэж нэрлэж, өвөл болохоор говиос урагш гарч, зун болохоор говиос хойш гарч нутаглах болжээ. Чэлухуйн 6-р үеийн ач Шэлунь (Жарун) 394 онд говиос хойш гарч, Жолошуй голын эрэгт орд өргөөгөө босгож, цааз тунхаглаж, аажмаар хүчирхэгжиж эхэлсэн ба 402 онд, уламжлалаа дагаж Хаан цол хэрэглэжээ.
Жужаны хаад хан ширээг үе улиран залгамжилдаг ба гол төлөв хүү нь залгадаг тогтсон ёстой байв. Жужан улс оршин тогтносон 200 орчим жилийн хугацаанд нийтдээ 23 хаан суусан байна.
Шэлүнь Жужан улсыг байгуулж урьлд нүүдэлчдийн хэрэглэсээр ирсэн аравтын тогтолцоонд улсаа оруулж, цэрэг захиргааны шинжтэй хуулиудыг тогтоосон.
Жужан нар нь соёлын хөгжлөөрөө өмнөх нүүдэлчдээсээ илүү хөгжингүй байсан ба өөрсдийн тогтсон ёс заншилтай ба түүнийгээ баримтлан дагадаг байжээ. Жужаны соёлын бас нэг онцлог нь гэвэл хожим нь бурхны шашин дэлгэрч бүр төрийн шашины хэмжээнд хүрч байсан байна.
Шэлунийг залгамжилсан Хулюй хааны (410-414 он) үеэл Булужэнь хов хутгаж сайд Шули, Удиянь нараар Хулюйг баривчлуулан охинтой нь хамт Умард Янь улсын Хэлун хот руу цөлжээ. Гэвч Булужэнь удалгүй өөрөө алуулж, улмаар 414 онд Шэлунь хааны өвөө, Дисуюань-ий хүү Пухуний хүү Датань хаан (414-429 он) суужээ. Датань хаан их хүчирхэг байсан тул зарим хөрш улсууд Жоужань (Нирун) улсыг датань (татар) гэж нэрлэх болжээ. Жоужаний өмнөд хөрш Вэй улс 391 оноос 522 он хүртэлх 131 жилийн дотор сар, жилээр тусгайлан бэлтгэж байгаад Нирун улсыг их цэргийн хүчээр 22 удаа довтолж байснаас 424-425, 429, 449 оны дайн Нирун улсад их хохирол учруулжээ. Харин Нирун улсаас Вэй улсыг 402-523 он хүртэлх 121 жилийн дотор их бага, тооны цэргээр 27 удаа довтолж байснаас 424, 479, 504 оны дайнд их цэрэг хөдөлгөжээ. Жоужань улс 460 онд Турфаныг довтолж, ашина овгийн 500 өрх төмөрчдийг олзлон авч, Алтайд суулгаж төмрөөр алба авах болжээ. Энэ ашина овог хожим 552 оноос Жоужань улсыг эсэргүүцэн босч улмаар Нирун улсыг 555 устган мөхөөсөн билээ. Мугулюйн удмын 23 хаан 330 оны орчмоос 555 оныг хүртэл Жоужаний хаан ширээнд сууснаас хамгийн алдартай нь Шэлунь, Датань, Нагай (492-501 он), Чуну (508-520 он), Анагуй (520, 522-552 он) нар бөлгөө
Нирун улс унасанаар Монгол овогтон урьд хүрсэн ахуй, соёл, ШУ-ны ололт амжилтаа МЭ 907 онд Кидан гүрэн мандах хүртэл юу ч бичээгүй хоосон цаас мэт алдсан ажээ.
| |||