Уйгур улс: Засвар хоорондын ялгаа
Content deleted Content added
б Bot: Migrating 26 interwiki links, now provided by Wikidata on d:q831218 (translate me) |
No edit summary |
||
Мөр 33:
|stat_area1 = 3100000
}}
Түүхэнд тэмдэглэгдсэн Уйгарын анхны хаан нь Пэйло байжээ. Тэрээр Түрэгийн эсрэг бослогыг удирдан МЭ 745 онд Түрэгүүдыг бут цохин Уйгар улсыг байгуулжээ. Пэйлог нас барсны дараа түүний хүү Моюнчур (747-759) Уйгар улсын хаан ширээнд сууж тэнгэрээс заяат тєр засагч мэдэлтэй хаан хэмээн алдаршжээ. Түүний тєр барьж байх үед уйгар улс хүчирхэгийн дээд туйлдаа хүрч байжээ. Моюнчур улс орон эдийн засаг, соёлын харилцаа тогтоож МЭ 751 оны үед Моюнчур Орхоны хєндийд Балиглиг (хар балгас) гэдэг хотыг байгуулж нийслэлээ болгожээ. Тэрээр Тан улстай найрамдаж, ємнє зүгээс ирэх аюулыг сэрэмжлэн, дорно, єрнє зүгт нутгаа тэлэх бодлого явуулж байв. МЭ 755 онд Тан улсад гарсан Ань Лу-шаны бослогыг дарах хэрэгт Тан улс Уйгараас тусламж гуйж элч илгээжээ. Моюнчур хаан тан улсад 4000 цэрэг явуулж бослогыг даруулжээ. Үүний хариуд Тан улсын хаан єдий тєдий хуй торго гаргаж Моюнчурыг шагнан бага гүнжээ хатан болгон ураг холбохоор илгээжээ. Ийнхүү Уйгар улсын хүч нєлєє нэмэгдэж байв. Моюнчур хааны суух үед найман огуз, есєн татар нар бослого гарган тэмцсэн байна. Хэдийгээр бослого дарагдсан авч Уйгар улсын хүч нэлээд суларчээ. Мєн энэ үеэр ноёд түшмэд эрх мэдлээ булаацалдан дотоодын тэмцэл улам хурцдав. Үүний жишээ нь Моюнчурын дараа хаан суусан Идигань (759-779)-ийг алж хаан ширээнд суусан Дуньмохэгийн үйл ажиллагаанаас тодорхой байна. Дуньмохэ (779-789) хаан ширээнд хүрэхийн тулд урьдахь хаадын тєрєл сєдєн 2000 орчим хүнийг алжээ. XI зууны эхээр эздэгдсэн зарим аймаг, угсаатны эсэргүүцэл, ангийн тэмцэл, язгууртан нарын дотоодын зєрчил хямралаас болж Уйгар улс сулраад байжээ. МЭ 820 оны үеэс эхлэн гаднаас Енисейн киргис аймаг довтлон байлдсан явдал, Уйгар улсыг туйлын хүнд байдалд оруулжээ. Киргис, уйгарын удтал үргэлжилсэн дайны үр дүнд МЭ 840 оны үед Уйгар улс мєхсєн байна.▼
Уйгурын түрүү хаант улс. (647-693 он)
Уйгурууд 745 онд Пейло хэмээх хааны үед Түрэгүүдийн эсрэг бослого гаргаж, Дорнод Түрэгийн хаант улсыг орлож Уйгурын хаант улсыг байгуулжээ. Пейлогийн дараа хаан суусан Моюнчур (747-759)-ын үед Уйгур улс хүчирхэгжижээ. 751 онд Орхон голын хөндийд Хар балгас нийслэлийг үндэслэжээ. Уйгурын хаант улс нь дээд цэгтээ Алтайгаас Хянганы нуруу, Соёны нуруугаас говь хүрэлх газар нутгыг захирч байжээ. 755 онд Тан улс тариаланчдын бослогийг дарахын тулд Уйгуруудыг урьж авчирч байжээ. 766 оноос хойш 12 жилийн турш Тан улс Уйгурт алба гувчуур өгөх болжээ.▼
Уйгур бол эрт цагт хүннүд эзлэгдсэн динлиний удам бөгөөд өндөр тэрэгтэн буюу токуз-огузын нэг аймаг, тэдний домог ёсоор уйгур хаадын өндөр эмэг эх нь Хүннүгийн шаньюйн бага охин ажээ. Жоужань/Нирун улсын үед уйгурууд өндөр тэрэгтний (чилэ, тэлэ, гаочэ, гаогюй) аймгийн холбоонд багтаж явжээ.
Түрэгийн түрүү хаант улсын хүн амын олонх нь тэлэ буюу огузууд байв. Зүүн Түрэгийн хаант улсын харьяат токуз-огузууд, говиос урагш нүүснийг нь далимдуулан, Түрэгийн хаадын ноёрхлыг эсэргүүцэн 625 онд их бослого дэгдээжээ. Түрэгээс ангижирсан огузууд энэ удаа сеяньтогийн (серинда) манлайлсан хаант улсын гол цөм болжээ. Гэвч уйур тэргүүлсэн огузууд, Тан улстай хүч хавсран Сеяньтогийн төрийг 647 онд мөхөөв. Уйгурын эльтебер Тумиду 647 онд хаан болж, түрэгт байсантай адил бүх албан тушаалтанг тогтоов гэж сурвалжид тэмдэглэснээр бол шинэ, Уйгурын түрүү хаант улс Төв Азид бий болжээ. Уйгурууд 660-70-аад оныг хүртэл Тан улстай найрсаг харилцаж байснаа дараа нь Тан улстай хэдэн удаа сүрхий дайтжээ. Уйгурын түрүү хаант улсыг, Монгол нутагт 689-691 оны хооронд Чугай-гуз, Каракумаас нүүж ирсэн ашина-түрэгүүд мөхөөсөн юм.
Уйгурын хожуу хаант улс. (744-840 он)
Уйгурууд нь өмнөх нүүдэлчдээсээ илүү их соёлыг хөгжүүлж согд-түрэгийн бичгийг сайжруулж өөрийн бичиг үсэгтэй болсон бөгөөд үүнийг хожмын нүүдэлчид өвлөн хэрэглэх болжээ.▼
▲Түүхэнд тэмдэглэгдсэн Уйгарын
Уйгур язгууртнууд 742 оноос эхлэн басмил, карлук аймагтай эвсэж басмилийн Ашина Сэдэг хаан өргөмжилж Түрэгтэй байлдав. Улмаар уйгурын Куллиг Бойла басмилийн Ашина Сэдэ хаанаас ябгу цол хүртсэний дараахан карлук аймгийн Билгэ ябгутай хуйвалдан басмил хаантай байлдаж түүнийг хөөж явуулжээ. Аажмаар хүчирхэгжиж, огуз аймгууд, тэрчлэн токуз-татар аймгийн дэмжлэгийг бүрэн хүлээсэн уйгурууд, үч-карлук аймагтай байлдаж Алтай давуулан зугтаалгажээ. Хүч нь суларсан түрэгийн үлдэгдэл овог, аймгийг довтлон говь давуулан Тан улсын нутагт шургуулсан Уйгурын Куллиг Бойла 744 онд өөрийгөө хаанд өргөмжлөв. Түүний орыг хүү Баянчор 747 онд залгамжилсан ч байырку, токуз-татар зэрэг аймгийн зүгээс түүнийг хүчтэй эсэргүүцэж байырку аймгийн Тай Билгэ тутукыг хаан өргөмжилснөөр Уйгур улсад 747-749 онд хоёр хаан сууж, хоорондоо дайтсан билээ. Уйгурын яглакар урагийн Баянчор хаан 750-аад оныг хүргэж байж дотоодын дайснаа дарсан ба улмаар 750-760-аад онд гадагшаа дайн байлдаан хийснээр Уйгурын хүч чадал оргилдоо хүрч газар нутаг нь томорч, өмнөд хөрш Тан улсыг хүртэл дарамтлах болов. Уйгурын яглакар удмын сүүлчийн хаан 789 онд үхснээр хаан ширээнд эдиз аймгаас суух болсон нь хожим IX зууны эхнээс үргэлжилсэн хямралын үүдийг нээжээ. Энэ тэмцэлдээ хөрш улс, аймгуудаас тусламж эрэх болсон нь 840 онд Уйгурын төр мөхө шалтгаан болжээ. Уйгурын олонх өмнө зүгт, Тан улсын хил дагуу нутагт зугтан очсон ч Тан улс цэрэглэн устгаж үлдсэн хэсэг нь Ганьжоу хотын хавиар нүүж суух болжээ. Эдгээр уйгурууд улс байгуулсан нь хожим Тангуд улсад эзлэгдэх хүртлээ оршин тогтножээ.
Уйгурын хаант улс 840 онд Енисейн хиргисүүдэд цохигдон бутарч, тэдний зарим нь Дорнод Туркестанд очиж, шинэ улс байгуулсан ажээ.
▲Уйгурууд 745 онд Пейло хэмээх хааны үед Түрэгүүдийн эсрэг бослого гаргаж, Дорнод Түрэгийн хаант улсыг орлож Уйгурын хаант улсыг байгуулжээ. Пейлогийн дараа хаан суусан Моюнчур (747-759)-ын үед Уйгур улс хүчирхэгжижээ. 751 онд Орхон голын хөндийд Хар балгас нийслэлийг үндэслэжээ. Уйгурын хаант улс нь дээд цэгтээ Алтайгаас Хянганы нуруу, Соёны нуруугаас говь хүрэлх газар нутгыг захирч байжээ. 755 онд Тан улс тариаланчдын бослогийг дарахын тулд Уйгуруудыг урьж авчирч байжээ. 766 оноос хойш 12 жилийн турш Тан улс Уйгурт алба гувчуур өгөх болжээ.
▲Уйгурууд нь өмнөх нүүдэлчдээсээ илүү их соёлыг хөгжүүлж согд-түрэгийн бичгийг сайжруулж өөрийн бичиг үсэгтэй болсон бөгөөд үүнийг хожмын нүүдэлчид өвлөн хэрэглэх болжээ.
Дуньмохэ (779-789) хаан ширээнд хүрэхийн тулд урьдахь хаадын тєрєл сєдєн 2000 орчим хүнийг алжээ. XI зууны эхээр эздэгдсэн зарим аймаг, угсаатны эсэргүүцэл, ангийн тэмцэл, язгууртан нарын дотоодын зєрчил хямралаас болж Уйгар улс сулраад байжээ. МЭ 820 оны үеэс эхлэн гаднаас Енисейн киргис аймаг довтлон байлдсан явдал, Уйгар улсыг туйлын хүнд байдалд оруулжээ. Киргис, уйгарын удтал үргэлжилсэн дайны үр дүнд МЭ 840 оны үед Уйгар улс Енисейн хиргисүүдэд цохигдон бутарч, тэдний зарим нь Дорнод Туркестанд очиж, шинэ улс байгуулсан ажээ.
==Иш татсан баримт==
| |||