Жон фон Нейман: Засвар хоорондын ялгаа
Content deleted Content added
No edit summary |
No edit summary |
||
Мөр 8:
|birth_place = [[Будапешт]], [[Австри-Унгар]]
|death_date = {{death date and age|mf=yes|1957|2|8|1903|12|28}}
|death_place = [[Вольтер Рийдийн ерөнхий эмнэлэг]]<br>[[Вашингтон (
|residence = АНУ
|citizenship =
Мөр 29:
|footnotes =
}}
'''Жон фон Не́йман''' ({{lang-en|John von Neumann}}; эсвэл '''Иоган фон Нейман''', {{lang-de|Johann von Neumann}}; төрөхдөө '''Я́нош Ла́йош Не́йман''', {{Hungarianname|{{lang-hu|Neumann János Lajos}}}} гэсэн нэртэй; [[1903]] оны [[12 сарын 28]]-нд [[Будапешт]] хотод төрсөн — [[1957]] оны [[2 сарын 8]]-нд , [[Вашингтон (Колумбийнтойрог)|Вашингтон]]) — [[еврей]] гаралтай [[унгар]]-[[америкийн]] [[Математик|математикч]], [[квант физик]], [[квант логик]], [[функциональ анализ]], [[олонлогийн онол]], [[мэдээлэл зүй]], [[эдийн засаг]]т болон бусад шинжлэх ухаанд чухал хувь нэмэр оруулсан суут эрдэмтэн.
Орчин үеийн компьютерийн архитектурыг зохиосон (энэ архитектурыг [[фон Нейманы архитектур]] гэнэ)
, [[операторын онол]]ыг [[квант механик]]т хэрэглэх ([[фон Нейманы алгебр]]), түүнчлэн [[Манхэттены төсөл]]ийн оролцогч ба [[тоглоомын онол]] болон [[үүрэн автомат]]ийн (cellular automaton) концепцийг зохиосон гэдгээрээ алдартай хүн юм.
{{toc-left}}
== Намтар ==
Янош Лайош Нейман нь [[Австри-Унгарын эзэнт улс]]ын [[Будапешт]] хотод хөрөнгөтэй еврей гэр бүлийн 3 эрэгтэй хүүхдийн том нь болон мэндэлсэн.<ref>[http://www.siam.org/news/news.php?id=39 Научная биография]</ref>. Түүний эцэг ''Макс Нейман'' ({{lang-hu|Neumann Miksa}}, 1870—1929), 1880-аад оны сүүлээр Унгарын Печ хотоос Будапешт ирж суурьшсан ба хуулийн чиглэлээр докторын зэрэг хамгаалж банкинд өмгөөлөгчөөр ажиллаж байв. Түүний эх ''Маргарет Канн'' нь ({{lang-hu|Kann Margit}}, 1880—1956), гэрийн эзэгтэй байсан бөгөөд «Kann—Heller» үйлдвэрийн партнёр Якоб Канны (2 дахь гэрлэлтийн) том охин болон мэндэлсэн.
Янош, эсвэл зүгээр л Янчи нь үнэхээр гоц хүүхэд байсан ба 6 настайдаа тэрээр хоёр 8 оронтой тоог цээжээр хувааж эцэгтэйгээ эртний грек хэлээр харилцаж чаддаг байв. Янош байнга математик, тооны шинж чанар болон ертөнцийн зүй тогтлыг сонирхдог байжээ. 8 настайдаа [[математик анализ]]ийн талаар хангалттай мэдлэгтэй байсан. [[1911 он]]д тэрээр [[Лютераны гимнази]]д элсэн суралцсан.
[[1913 он]]д түүний эцэг тайжийн хэргэм хүртсэн ба австрийн овгуудын авдаг ''фон'' (''von'') болон унгарийнхны авдаг ''Маргиттаи'' (''Margittai'') хэмээх цол авжээ. Тэгээд түүнийг Янош фон Нейман эсвэл Нейман Маргиттаи Янош Лайош болсон байна.
[[Берлин]] болон [[Гамбург]]т багшилж байхад нь түүнийг Иоган фон Нейман хэмээн нэрлэдэг байв. Хожим [[1930]]-аад оны үед [[АНУ]]-д очсоны дараа нэр нь англиар Жон болжээ. Сонирхолтой нь түүний дүү нар АНУ-д ирсэний дараа өөр өөр овог авцгаасан байна: ''Vonneumann'' болон ''Newman''. Эхнийх нь овог цол хоёрыг нийлүүлсэн ба хоёр дахь нь германаас англируу шууд орчуулсан орчуулга байв.
Фон Нейман [[философийн доктор]] цолыг [[математик]]ийн ([[туршилтийн физик]] болон [[хими]]йн хэсэгүүдтэй) ажлаараа [[Будапештийн их сургуульд]] 23 насандаа хамгаалжээ. Суралцаж байх хугацаандаа давхар [[химийн инженерчлэл]]ийн чиглэлээр Цюрихт сурж байв(түүний эцэг нь математикч байх нь хүүгийн ирээдүйг баталгаатай хангаж чадахгүй гэж үзсэн). [[1926]]-гаас [[1930 он]]уудад Жон фон Нейман нь Берлинд [[приват-доцент]] байв(Privatdozent).
[[1930 он]]д фон Нейманыг [[Принстоны их сургууль]]д багшийн ажлын урилга ирэв. 1930 оны үед Принстон дахь [[Тусгай судалгааны институт]]д (Institute of Advanced Study) судалгааны ажлаар гаднаас уригдаж ирсэн анхны эрдэмтдийн нэг байв, тэрээр 1933 оноос энд нас барах хүртлээ профессорын ажил хашиж байжээ.
[[1936]]—[[1938 он]]уудад [[Алан Тьюринг]] институтэд [[Чёрч, Алонзо|Алонзо Чёрча]]гийн удирдлаган дор докторын [[диссертац]]аа хамгаалав. [[1936]] онд хэвлүүлсэн Тьюрингийн ажил "Шийдвэрийн проблемд хэрэглэх тооцоологдом тоонуудын тухай"({{lang-en|On Computable Numbers with an Application to the Entscheidungs problem}})
<!-- хэрхэн орчуулах? (гер. [[:de:Entscheidungsproblem]] «Decision problem»--> гэх сэдэв нь дотроо логик загварчлал болон универсал машины талаарх агуулгатай байв. Фон Нейман нь Тьюрингийн санаатай танилцсан байсан ба IAS-машиныг 10 жилийн дараа загварчлахад тэр санааг ашигласан эсэх нь тодорхойгүй.
[[1937 он]]д Фон Нейман нь [[АНУ-н иргэн]] болсон ба [[1938]] онд анализийн салбарт хийсэн ажлынхаа төлөө [[М. Бохерийн нэрэмжит шагнал]]аар шагнагджээ.
1950 онд [[ENIAC]] машины тусламжтай хийгдсэн анхны амжилттай цаг агаарын урьдчилсан тооцоолол нь америкийн цаг уурчид болон Жон фон Неймантай хамт хийгдсэн юм.
<ref>American Institute of Physics. [http://www.aip.org/history/sloan/gcm/ Atmospheric General Circulation Modeling.] 2008-01-13.</ref>.
1954 оны 10 сард фон Нейман нь [[Цөмийн энергийн хороо]]ны гишүүн болсон ба энэхүү хороо нь цөмийн зэвсгийн хөгжлийн талаар ажиллагаагаа явуулдаг байв.
1955 оны 3 сарын 15-д АНУ-гийн сенатаар дэмжигдсэн ба 5 сард эхнэртэйгээ хамт Вашингтоны Жоржтаунд ирцгээжээ. Амьдралын сүүлчийн жилүүдийн турш фон Нейман нь цөмийн энерги, цөмийн зэвсэг болон тив хоорондийн баллистик зэвсгийн ерөнхий зөвлөх байсан.
Өөрийн гарал үүслээс эсвэл Унгарт өнгөрүүлсэн амьдралаас үүдсэн үү фон Нейман өөрийн барууны үзлээ хэт хамгаалдаг байв. Түүнийг өөд болсоны дараах 1957 оны 2 сарын 25-ны LIFE сэтгүүлд гарсан нийтлэлд ЗХУ-тай хийж болох анхааруулах дайны талаарх түүний үзэл баримтлалыг дэлгэсэн байна.
1954 оны зун унахдаа фон Нейман зүүн мөрөө гэмтээсэн. Өвчин идгэхгүй байсаар мэс засалчид ясны хэлбэрийн хорт хавдар байна хэмээн оношилжээ. Энэ хорт хавдар нь түүний цөмийн зэвсэгтэй ажилласнаас болсон хэмээн үздэг бөгөөд [[Номхон далай]]д хийсэн цөмийн зэвсгийн туршилтууд эсвэл магадгүй [[Лос-Аламос]] дахь ажлаас үүдсэн байж мэдэх(түүний хамтран ажлагч [[Энрико Ферми]] ходоодны хорт хавдраар 54 насандаа нас барсан). Өвчин улам хүндэрсэн ба долоо хоногт 3 удаа очих ёстой Цөмийн энергийн хорооны хурал нь маш их хүч шаардаж байв. Онош тависнаас хэдхэн сарын дараа фон Нейман хүнд шаналалтай нас нөхчсөн байна. Хорт хавдар нь тархинд нь хүртэл нөлөөлж бодож чадахгүйд хүртсэн. Тэрээр Волтер Рийдийн эмнэлэгт хэвтэж байхдаа өөрийн найз болон таньдаг хүмүүсээс католикийн ламтантай уулзуулж өгөхийг гуйж байснаараа гайхшруулжээ.
=== Үүрэн(Cellular) автомат ба амьд эс (cell) ===
Үүрэн(эсийн бүтэцтэй) автомат бүтээх концепц нь антивиталист санаа байв, үхмэл материас амьдрал бий болгох. XIX зууны дэлхийг өөрчилж болох виталистуудын аргумент нь үхмэл матерт мэдээлэл-програмууд хадгалж болох талаар авч үзээгүй байна. (жишээ нь Жакарын машин — үз [[Ганс Дриш]]).
Үүрэн автомат нь дэлхийг өөрчилсөн гэж хэлж болохгүй ч энэ нь орчин цагийн шинжлэх ухааны ихэнх салбарт хэрэглэгдэж байгаа билээ.
Нейман өөрийн оюун ухааны боломжит хязгаарыг тод харж байсан ба зарим нэгэн математикийн болон философийн санааг ухаарч(хүлээж авахгүй) чадахгүй байна гэдгээ мэдэрч байсан юм.
<blockquote>
Фон Нейман гялалзсан, зохион бүтээгч, хүчтэй математикч байсан. Түүний шинжлэх ухааны сонирхол нь их уудам бөгөөд энэ нь тэлсээр математикийн хилээс давж байсан. Тэр өөрийн техникийн авъяасаа мэдэж байв. Түүний хэцүү харилцан яриаг ойлгох нь гарамгай байсан ба зөн совин нь дээд зэргээр хөгжсөн нэгэн байв гэсэн хэдий ч тэрээр абсолют өөртэй итгэлтэй нэгэн байгаагүй ээ. Магадгүй түүнд зөн совингоор шинэ үнэнг хамгийн дээд түвшинд таах чадваргүй эсвэл шинэ теоремийн томьёолол болон баталгааг харваас оновчтой ойлгох чадвар байхгүй мэт санагддаг байсан байх. Надад энэ ойлгоход хүнд. Магадгүй үүнийг хэн нэг нь түүнтэй эн зэрэгцэх эсвэл бүр түүний дээр гарахад ойлгодог байсан болох талтай. Жишээ нь Гёделийн гүйцэд байдлын онолыг түүнээс өөр хэн нэг нь түрүүлээд бодчихсонд тэр их гайхшралд орсон. Түүнд чадвараас нь давсан мэт байсан ба ганцаараа байхдаа Гильберт буруу бодолтын алхам авсан гэдэг боломжийг дутуу харсан. Өөр нэг жишээ бол - Ж. Д. Биркгофийн эргодик онолын баталгаа. Түүний баталгаа нь Жоннигийн баталгаатай харьцуулбал илүү сонирхолтой, үнэмшилтэй бас чөлөөтэй байсан. - Ulam, 70
</blockquote>
Иймэрхүү асуудал нь [[Станислав Улам]]ын математикт хандах хандлагатай төстэй байв. Жишээ нь:
<blockquote>
4 настай байхдаа дорнын хивсэн дээр тоглож түүний гайхамшигтай хэлхээг харж байсан. Хажууд зогсох аавын өндөр бие бас инээдийг санаж байна. Тэр үед би бодохдоо: "Тэр инээж байгаа нь намайг өдий балчир хүүхэд гэж бодоод инээж байгаа, гэхдээ би энэ хэлхээс ямар гайхамшигтай гэдгийг мэднэ!". Би ийм үгс миний толгойнд яг орж ирсэн гэдгийг баталж чадахгүй ч би ийм бодол сүүлд нь биш тэрхэн зуур орж ирсэн гэдэгт итгэлтэй байна. Би "Би аавын мэдэхгүй юм мэддэг. Магадгүй би түүнээс илүүг мэддэг байх" гэсэн мэдрэмж мэдрэгддэг байсан. -Ulam, 13
</blockquote>
== Хувийн амьдрал ==
Фон Нейман 2 удаа гэрлэсэн. Эхний удаа Мариэтте Кёвешитэй (''Mariette Kövesi'') 1930 онд хуримласан ба 1937 онд тэд салцгаасан, харин 1938 онд Кларе Дэнтэй (''Klara Dan'') суужээ. Эхний гэрлэлтээс [[Вайтмен, Марина|Марина]] охин төрсөн ба дараа нь алдартай эдийн засагч болсон.
== Номууд ==
* ''Квант механикийн математикийн үндэс''. М.: Наука, 1964. ЗХУ
* ''Тоглоомын онол ба эдийн засгийн харьцаа''. М.: Наука, 1970. ЗХУ
== Ашигласан ном ==
* ''Данилов Ю. А.'' [http://www.ega-math.narod.ru/Reid/Neumann.htm Джон фон Нейман.] — {{М.}}: Знание, 1981.
* {{статья |автор=Монастырский М. И. |заглавие=Джон фон Нейман — математик и человек.
|издание=[[Историко-математические исследования]] |номер=46 (11) |издательство=Янус-К
|место=М. |год=2006 |страницы=240-266. }}
* ''[[Улам, Станислав|Улам С. М.]]'' Приключения математика. — Ижевск: R&C Dynamics, 272 с. ISBN 5-93972-084-6.
== Түүнчлэн ==
* [[фон Нейманы архитектур]]
<!--* [[фон Нейманы эрдэм шинжилгээний автомат станц буюу оросоор зонд]] яаж орчуулах? -->
== Холбоос ==
* ''Перельман М., Амусья М.'' [http://berkovich-zametki.com/Nomer41/Perelman1.htm Самый быстрый ум эпохи (к столетию Джона фон Неймана)] // Сетевой журнал «Заметки по еврейской истории».
* [http://www.basic.northwestern.edu/g-buehler/cellint0.htm ''Guenter Albrecht-Buehler.'' Cell Intelligence.]
[[ar:جون فون نيومان]]
[[ast:John von Neumann]]
[[az:Con fon Neyman]]
[[bat-smg:Džuons vuon Neimans]]
[[be:Джон фон Нейман]]
[[bg:Джон фон Нойман]]
[[bn:জন ভন নিউম্যান]]
[[br:John von Neumann]]
[[bs:John von Neumann]]
[[ca:John von Neumann]]
[[cs:John von Neumann]]
[[cy:John von Neumann]]
[[da:John von Neumann]]
[[de:John von Neumann]]
[[el:Τζον φον Νόιμαν]]
[[en:John von Neumann]]
[[eo:John von Neumann]]
[[es:John von Neumann]]
[[et:John von Neumann]]
[[eu:John von Neumann]]
[[fa:جان فون نویمان]]
[[fi:John von Neumann]]
[[fr:John von Neumann]]
[[gl:John von Neumann]]
[[he:ג'ון פון נוימן]]
[[hr:John von Neumann]]
[[ht:John von Neumann]]
[[hu:Neumann János]]
[[hy:Ջոն ֆոն Նեյման]]
[[id:John von Neumann]]
[[io:John von Neumann]]
[[is:John von Neumann]]
[[it:John von Neumann]]
[[ja:ジョン・フォン・ノイマン]]
[[ka:ჯონ ფონ ნოიმანი]]
[[ko:존 폰 노이만]]
[[la:Ioannes de Neumann]]
[[lb:John von Neumann]]
[[lt:John von Neumann]]
[[lv:Džons fon Neimans]]
[[mk:Џон фон Нојман]]
[[ml:ജോൺ വോൺ ന്യൂമാൻ]]
[[mr:जॉन फोन न्यूमन]]
[[nl:John von Neumann]]
[[nn:John von Neumann]]
[[no:John von Neumann]]
[[pl:John von Neumann]]
[[pms:John von Neumann]]
[[pt:John von Neumann]]
[[ro:John von Neumann]]
[[sh:John von Neumann]]
[[simple:John von Neumann]]
[[sk:John von Neumann]]
[[sl:John von Neumann]]
[[sq:John von Neumann]]
[[sr:Џон фон Нојман]]
[[sv:John von Neumann]]
[[sw:John von Neumann]]
[[th:จอห์น ฟอน นอยมันน์]]
[[tr:John von Neumann]]
[[uk:Джон фон Нейман]]
[[vi:John von Neumann]]
[[vo:John von Neumann]]
[[yo:John von Neumann]]
[[zh:约翰·冯·诺伊曼]]
[[zh-classical:馮諾曼]]
[[zh-min-nan:John von Neumann]]
| |||