|
'''''Хэний ч өөрчилж болох чөлөөт нэвтэрхий толь, Википедиад тавтай морилно уу.'''''
Их Монгол улс байгуулагдсан: Төрийн байгуулалын онцлог
*Хэн нэгнийг өөр нэгэнтэй танилцуулах, эсвэл хэн нэгнийг сурталчилах, шүтэн бишрэх, фансайт болгох, эсвэл хэн нэгнийг гутаах, аль нэг юмний нэг талыг барьж бичих гэсэн зорилгогүй сайт. Бас хэлэлцvvлэг, чат биш учраас юм бичих гэж байгаа хүмүүс анхааралдаа авна уу.
XII çóóíû ýõýýð Õýðëýí, Îíîí, Òóóëûí àé ñàâààð Õàìàã Ìîíãîëûí õ¿÷èðõýã õàíëèã áàéãóóëàãäæýý. Ýíý íü “Õàìàã Ìîíãîëûã Õàáóë õààí ìýäýí àâàé” õýìýýí ò¿¿õèéí ñóðâàëæèä òýìäýãëýñíýýñ ìýäýãäýæ áàéíà. Òóìáèíàé Ñýöýíèé õºâ¿¿í Õàáóë Õàìàã Ìîíãîëûí õààíä ºðãºìæëºãäñºíººð ìîíãîë òóóðãàòíû äîòîð äýýä òýíãýðýýñ çàÿàãäñàí ãýãäýõ öàãààí ÿñòàí áóþó àëòàí óðãèéí õààäûí ýõëýëèéã òàâüæýý. Õàìàã Ìîíãîëûí õààí áîë ýðõ ñ¿ðýýð ºìíºõ õàíëèã, àéìãèéí õàíààñ èë¿¿ äîðâèëîã áîëñîí àæýý. Ãýâ÷ Õàìàã Ìîíãîë Òýì¿æèíèé ýöýã Åñ¿õýé áààòàðûí ¿åä ñóëàð÷ áàéãààä õàðèí Òýì¿æèíèé ýðèéí öýýíä õ¿ð÷ ºñºí ºíäèéõ áîëñîí öàãò õ¿÷èðõýãæñýí áàéíà. ßëàíãóÿà 1189 îíä Òýì¿æèí Õàìàã Ìîíãîëûí õààíààð ºðãºìæëºãäñºíººñ õîéø ìîíãîëûí òºð ¸ñíû õºãæèë õàðüöàíãóé ÷àíàðûí øèíý øàòàíä äýâøèí ãàð÷ýý.
*Юмыг орчуулж болно, бас өөрөө бичиж болно. Гэхдээ энэ толь дээр бичсэн зүйл өөр хоёрдoгч болон гуравдагч этгээд үнэ төлбөргүйгээр шууд болон шууд бус, нэр дурдахгүйгээр ашиглахыг бүрэн хүлээн зөвшөөрсөн байгаа тул өөрийнхөө бичсэн зүйлийг хамгаалах, эсвэл түүнд нь өөрчлөлт оруулсан үед уурлаж уцаарлах зэрэг нь байж боломгүй. Хамгийн товчхоноор та энд юу бичнэ, тэр цагаас эхлээд таны бичсэн зүйл нийтийн өмч болно.
Òýì¿æèí Õàìàã Ìîíãîëûí íýãäëèéã äàõèí ñýðãýýñíýýð ýë õàíëèã “Òîëãîéëîã÷èéí ýçýìøèë” áóþó “Chiefdom” (2) òºëºâ áàéäëààñ ãàð÷, ãàçàð íóòãèéí òóõàéä áàãà, áýñðýã áîëîâ÷, òºð ¸ñíû õóâüä òóí ÷àìáàéðóóëñíààð ÷èíàãø Òàòàð, Õýðýéä, Íàéìàí, Îíãóä çýðýã ìîíãîë óãñààíû áóñàä á¿õ õàíëèã àéìãóóäûã ò¿¿õýí æàì ¸ñîîð ýìõëýõ, óëìààð ìîíãîë ¿íäýñíèé èõ òóëãàð òºð óëñ áàéãóóëàõ óðüäà÷ íºõöëèéã á¿ðä¿¿ëæ òýðõ¿¿ ¿íäýñ ñóóðèéã ÷ òàâüæ ºã÷ýý.
Òýì¿æèí 1185-1206 îíû õîîðîíä èõ, áàãà ãó÷èí õî¸ð óäààãèéí òóëàëäààí õèéæ áàéæ, ìîíãîë óãñààíû íèéò íàÿí íýãýí àéìãèéã àðààñàà äàãóóëàí “õàãàöñàí óëñàà õàìòàòãàæ, áóòàðñàí óëñàà á¿ðòãýõ” èõ ¿éë á¿òýýñýí áèëýý. Ýíý ¿å áîë Èõ Ìîíãîë óëñ áàéãóóëàãäàõ ÿâö äàõü íýã ¸ñíû øèëæèëòèéí ¿å áîëæýý.
Óëààí áàðñ æèë áóþó 1206 îíû íàìàð öàãò Îíîí ìºðíèé ýõýíä ìîíãîëûí ÿçãóóðòàí äýýäñèéí èõ ÷óóëãàí Èõ-Õóðàëäàé ÷óóëæ, ÿçãóóðûí ìîíãîë÷óóäûã íýãòãýõ ¿ëýìæ èõ ¿éë õýðãèéã îðü çàëóóãààñàà 20 ãàðóé æèë îðîéëîí ìàíëàéëæ, ýð òàâèðñàí 45 íàñàíäàà áîäèò áèåëýë áîëãîñîí Òýì¿æèíã øèíý òóëãàð òºð íýãäñýí Ìîíãîë óëñûí õààí øèðýýíä íýãýí äóóãààð ºðãºìæèëæýý. Ýíý òóõàé Íóóö òîâ÷îî-ä “…ýñãèé òóóðàãòàí óëñ ýíõ øóäàðãà áîëæ, Áàðñ æèë Îíîí ìºðíèé ýõýíä õóðàëäàæ, åñºí õºëò öàãààí òóãàà ìàíäóóëààä Òýì¿æèíä ×èíãèñ õààí (Äàëàé õààí) öîëûã ºãºâ.”, (3,164) õýìýýæýý. Èéíõ¿¿ Èõ Ìîíãîë õýìýýõ óëñ Òºâ Àçèéí öýýæíýý áàéãóóëàãäàí, ìàíäàí áàäàðñàí þì. Ìîíãîëûí òóëãàð òºð òîãòñîíûã ºðãºí, óòãààð àâ÷ ¿çâýë, Ìݪ III çóóíààñ ¿¿äýëòýé ÿçãóóðûí ìîíãîë÷óóäûí ìÿíãà äºðâºí çóóãààä æèëèéí øàðãóó òýìöëèéí ç¿é ¸ñíû ¿ð ä¿í, í¿¿äýë÷ óäìûíõíû íèéãýì-óëñ òºðèéí õºãæèëä ãàðñàí ÷àíàðûí õóâüñàë ººð÷ëºëò, ºòãºñ ºâãºäººñ ìààíü óëáààëñàí òºð ¸ñíû óëàìæëàë, øèíý÷ëýëèéí ÿàõ àðãàã¿é, ãîéä ñîäîí ò¿¿õýí ¿çýãäýë áàéñàí þì. Àêàäåìè÷ Ø.Áèðà: “Îð÷èí öàãèéí óëñ òºð ñóäëàëûí óõààíä óëñûí òóõàé îéëãîëòûã ýëäâýýð òîäîðõîéëäîã áîëîâ÷, àëèâàà óëñ íü á¿ðýí óòãààðàà õ¿í àì, ãàçàð íóòàã, òºð áîëîí á¿ðýí ýðõò áàéäàë õýìýýõ äºðâºí ¿íäñýí ç¿éëýýñ çàéëøã¿é á¿ðýëäýõ ¸ñòîé õýìýýí ¿çäýã áàéíà. Ýíý øàëãóóðààð àâ÷ ¿çñýí ÷ ×èíãèñ õààíû àíõ áàéãóóëñàí Èõ Ìîíãîë óëñ áîë óëñûí òóõàé îð÷èí öàãèéí óõàãäàõóóíû ãîë áîëçëóóäûã á¿ðýí õàíãàñàí áàéæýý.” (4,6-7) ãýñýí æèíòýé ä¿ãíýëò õèéæýý. Èõ Ìîíãîë óëñûí òóëãàð òºðèéí äýýä ýðõ áàðèã÷ íü ýçýí Áîãä ×èíãèñ, ò¿¿íèéã çàëãàìæëàã÷ ªãýäýé, ÿþã, ̺íõ íàð áàéëàà. Òýä äýýä òýíãýðýýñ çàÿàò õýìýýí ºðãºìæëºãäñºí Ìîíãîë óëñûí õýìæýýã¿é ýðõò ýçýí, òºðèéí òýðã¿¿í áàéñàí àæãóó. Èõ õààíû ãàðò òºðèéí äýýä ýðõ ìýäýë, ¿ëýìæ çàñàãëàë òºâëºð÷, òýðáýýð ìîíãîëûí ãàçàð íóòãèéí äýýä ºì÷ëºã÷ áîëæ áàéëàà. Õààí ñýð¿¿í òóíãàëàã áàéõäàà ººðèé㺺 çàëãàìæëàã÷àà íýð çààí òîäðóóëæ ãýðýýñëýíý. Ýíý íü õààí ººðèé㺺 åðòºíöèéí ìºíõ áóñûã ¿ç¿¿ëñíýýñ õîéø ýëäýâ õÿìðàë òýìöýë ãàð÷, òºð óëñàà áóñíèóëàõààñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëæ, áîëãîîìæèëñîí óõààëàã áîäëîãî áàéâ. Ãýõäýý õýí íýãýí Èõ õààíä ºðãºìæëºãäºõºä Èõ Õóðàëäàéãààð çààâàë ñîíãîí áàòàëãààæóóëæ áàéñàí áàéíà.
Èõ Ìîíãîë Óëñûí òºðèéí áàéãóóëàë
(XIII çóóíû òýðã¿¿í õàãàñ)
Ýçýí õààí
Ø¿¿õ Èõ Õóðàëäàé Õèøèãòýí
Ñýöäèéí çºâëºë
Áàðóóí ò¿ìýí Òºâèéí ò¿ìýí Ç¿¿í ò¿ìýí
ò¿ìò ò¿ìò ò¿ìò ò¿ìò ò¿ìò ò¿ìò ò¿ìò ò¿ìò ò¿ìò
ìÿíãàò ìÿíãàò ìÿíãàò ìÿíãàò ìÿíãàò ìÿíãàò
çóóò çóóò çóóò çóóò çóóò çóóò çóóò çóóò
àðàâò àðàâò àðàâò àðàâò àðàâò àðàâò àðàâò àðàâò àðàâò
Èõ Ìîíãîë óëñ õààí òàðèéí ýðõ ¸ñíû, ñ¿ð õ¿÷èéã èëòãýñýí òºðèéí áýëãýäëèéã õýðýãëýæ áàéæýý. ¯¿íä: öàãààí õàø ÷óëóóí äýýð “̺íõ òýíãýðèéí õ¿÷èí äîð Èõ Ìîíãîë óëñûí Äàëàé õààíû çàðëèã èë áîëãîí èðãýí äîð õ¿ðâýýñ áèøèðò¿ãýé, àþóòóãàé” ãýñýí áè÷ýýñ ñèéëñýí õàñáóó òàìãà, åñºí õºëò èõ öàãààí ñ¿ëä, äºðâºí õºëò èõ õàð ñ¿ëä, òºðèéí åñºí èõ áýëýãäëèéã (õàð òóã, óëààí á¿ðýý, àëòàí õàð (ñóì), öîã èõò øàð ¿õýð, àëòàí èëä, àëòàí ýìýýë, õ¿íä á¿ñ, äàëáàðò èñýð, ºðëºã ñàéä) îðóóëæ áàéæýý.
Òýì¿æèí 1206 îíä ИХ Ìîíãîëûí õààíä ºðãºìæëºã人ä:
- Îðä ºð㺺ã õàìãààëàõ õèøèãòýí öýðãèéã áàéãóóëæ, òóðøóóë÷, ãàçàð÷, õîëáîî÷ çýðãèéí àæèë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýã÷äèéã òîìèëñîí áàéíà. \Ýçýí ×èíãèñ áîëîí ò¿¿íèéã çàëãàìæëàã÷èä íü õîò ñóóðèíä òºâëºð¿¿ëñºí àìüäðàë àõóéã èë¿¿òýéä ¿çýõ áîëñîí. 1206 îíä Òýì¿æèí Èõ Ìîíãîë óëñûã áàéãóóëæ, “èõ îð” ñóóæ õààí áîëñíîîñ õîéø ìîíãîë õààä í¿¿äëèéí áà ñóóðèí îðä õàðø îëîíòîé áîëæýý. Æèøýý íü: ×èíãèñ õààí äºðâºí îðäîíòîé áàéñàí. ¯¿íä:
- Èõ îðä íü Õýðëýíãèéí Äîëîîí áîëäîã, Øèðãýí÷èã õî¸ðûí õîîðîíä áàéæýý. Õÿòàä ñóðâàëæèä “Ë¿ Öçþé” ãîëä õààíû èõ îðä áàéñàí ãýæ áàéäàã. Ë¿ Öçþé ãýäýã íü Õýðëýí ãîë ãýñýí ¿ã àæýý.
- Õî¸ðäóãààð îðäûã ÿïîíû ò¿¿õ÷ ßíàé Âàòàðè “Ñàéð õýýðèéí Õàëèóòóéí îðä” ãýæ ¿çæýý. Îäîîãèéí Ñýëýíãý, Õàíóé ãîëûí áýë÷èð - Ñàéõàí õóëæèéí õºíäèé îð÷èì áàéñàí ãýæ òààìàãëàäàã.
- Òóóë ãîëûí Õàð Ò¿íýä îðä áàéñàí ãýæ “Íóóö òîâ÷îîí”-ä áè÷æýý. Ýíý íü ×èíãèñèéí ãóðàâäóãààð îðä áîëîëòîé. Ãàçàð ç¿éí õóâüä áîë Õàð - Ò¿íýä íü Áîãä óóëûí àðä, îäîîãèéí Óëààíáààòàð õàâü ãàçàð þì. XII çóóíû ýõýí ¿åä Õýðýéäèéí Âàí õààíû îðä áàéæýý. Ýíä Âàí õàí, Åñ¿õýé íàð àíä áîëîëöñîí ãýäýã. Íàéìàíû Òàÿí õàíû íóòàã - Ñýëýíãý ãîëûí ýõýí óðñãàë, Èäýð ãîëûí îð÷èìä íýã îðä íü áàéæýý.
×èíãèñ õààí 1220 îíä Õàðõîðóìûã óëñûí íèéñëýë, Òºðèéí ºð㺺 õîò áîëãîñîí áîëîâ÷ òýíä ñóóæ áàéñàí íü òîäîðõîéã¿é. Ýíý íü ×èíãèñ õààíû àÿí äàéíòàé õîëáîîòîé ÷ áàéæ ìýäíý. Ìîíãîë õîò áàéãóóëàìæèéí ò¿¿õýíä ãîëëîõ áàéð ñóóðèéã ýçëýõ õààä áîë ªãýäýé, Õóáèëàé íàð áîëíî. 1228-1241 îíä òºð áàðüñàí ªãýäýé õààí íü þóíû ºìíº Õàð Õîðóìûã öîãöîëáîðîîð íü áàéãóóëæýý. Òýðáýýð ýçëýãäñýí îðíóóäûí óðàí äàðõ÷óóäûã àâ÷èð÷, óëñûíõàà íèéñëýëèéã äýëõèéä àëäàðòàé õîò áîëãîñîí þì (34.227). ̺í Ýðäýíý çóóãààñ õîéø 40 êì-èéí ãàçàðò îðøèõ Äîéòûí Öàãààí íóóðûí äýðãýä Ñóóðèí ãýäýã õîò áàéãóóëæ, Ãýãýýí Öàãààí ãýäýã õàðø áîñãîæýý. 1238 îíä Òîñîõ íýðòýé õîò áàéãóóëæ, Ò¿ìýí àìãàëàíò ãýäýã îðä õàðø áîñãîæýý. Áàñ ªðìºãò áóþó Øàð îðä, Õºõ íóóðûí îðä, Îíãèéí îðä çýðýã îðä õàðø á¿õèé õîòóóä ªãýäýéí ¿åä áàéæýý. Õóáèëàé õààíû ¿åèéí õîòóóäûí íýã áîë “Õºãøèí Òýýëèéí áàëãàñ” - Ñ¿ðèéã áàäðóóëàã÷ íýðòýé öýðãèéí õîò áàéâ.|\
- Õóëãàé õóäàë, çàðãà çààëüõàéí õýðãèéã ýðõëýõ òóñãàé òóøààëòíûã áóé áîëãîæ, çàðãà÷ààð ýöýã íýãòýé ä¿¿ Áýëã¿äýéã òîìèëæýý.
- Îðä ºð㺺íä ¿éë÷ëýõ áóóð÷ (òîãîî÷), àãò÷èí, õîíü÷èí, òýðýã÷èí çýðãèéã òîìèëæ áàéñíûã òýìäýãëýõ õýðýãòýé þì. Èéíõ¿¿ òýð ¿åýñ ø¿¿õ, õóóëü öààç, öýðãèéí õýðýã, òàãíóóë òóðøóóëûí àëáàíû ýõ ¿¿ñâýðèéã òàâüæýý.
Èõ Ìîíãîë óëñ (1206-1271) ýðòíèé óëàìæëàë ¸ñîîð óëñàà òºâèéí ò¿ìýí, áàðóóí, ç¿¿í ò¿ìýí ãýñýí ãóðâàí òîì òîéðîãò õóâààæýý. Ýäãýýð ò¿ìýí íü öýðýã-çàñàã çàõèðãàà, íóòàã äýâñãýðèéí õàìãèéí òîì íýãæ áºãººä ààæèìäàà í¿¿äýë÷äèéí íèéãìèéí ÿçãóóðòíû ýçýìøëèéí øèíæèéã óëàì á¿ð àãóóëæ áàéæýý. Èõ ò¿ìýí äîòðîî õýä õýäýí áàãà ò¿ìýí áîëæ õóâààãäàíà. Áàãà ò¿ìýí íü èõ õýìæýýíèé ñî¸ðõîë ãàçàðòàé, àðâàí ìÿíãàí öýðýã ãàðãàõ ÷àäàëòàé, öýðýã çàõèðãààíû ìàÿãèéí ºâºðìºö íýãæ þì.
×èíãèñ õààí áàãà áóþó æèðèéí ò¿ìíèéã ìÿíãàò, ìÿíãàòûã çóóò, çóóòûã àðàâò áîëãîí õóâààæýý. Ìÿíãàòûí òîî ñ¿¿ëäýý 130 îð÷èìä õ¿ðñýí áàéíà. Ìÿíãàòûí òîãòîëöîî íü óëñ ¿íäñýý áàòëàí õàìãààëàõ, àÿí äàéíä ìîðäîõîä ¿ëýìæ õýìæýýíèé öýðãèéã áîãèíî õóãàöààíä øóóðõàé çîõèîí áàéãóóëàõ, àëáàò èðãýäýýñýý àëáà òàòâàð àâàõ çýðýãò íýí òîõèðîìæòîé öýðýã, çàñàã çàõèðãààíû íàðèéí ÷àíä çîõèîí áàéãóóëàëò áàéâ. Õàìãèéí àíõ øàòíû íýãæ-àðàâò íü óëñäàà àðâàí öýðýã ãàðãàæ ºãºõ ¿¿ðýã á¿õèé á¿ëýã àéë ºðõ þì.
Èõ Ìîíãîë óëñûí ¿åä òºðèéí àëáà íýëýýä öýãöýð÷, ò¿øìýë ¸ñ ëàâøðàí ã¿íçãèéðýâ. Õýìæýýã¿é ýðõò õààí ã¿éöýòãýõ ýðõ ìýäëýý õýðýãæ¿¿ëýõ çîðèëãîîð óëñ îðíû àìüäðàëûí îëîí òàëò àñóóäëûã ýðõýëñýí òºðèéí ñàéä íàðûã òîìèëæ áàéæýý. Òóõàéëáàë, Ìóõóëàé Ãî âàí áóþó óëñûí âàí õýìýýõ õààíû äàðààõ äýýä àëáàí òóøààëûã õ¿ëýýñýí àæ. Ýë óòãààð íü Ìóõóëàéã Èõ Ìîíãîë óëñûí àíõíû åðºíõèé ñàéä áàéñàí ãýæ çàðèì ýðäýìòýä ¿çæýý. Õàðèí îð÷èí öàãèéí çàñàãëàë õóâààõ îíîëûí ¿¿äíýýñ ¿çâýë, òýð ¿åäýý èõ õààí ã¿éöýòãýõ ýðõ ìýäëýý á¿ðýí ýäýëæ, åðºíõèé ñàéäûí ¿¿ðãèéã ã¿éöýòãýæ áàéñàí ãýæ õýëæ áîëîõ þì. ×èíãýâýýñ, Ìóõóëàé áîë õàðààõàí åðºíõèé ñàéä áèø, õàðèí õààíû òýðã¿¿í øàäàð ñàéä áàéæýý. ×èíãèñ õààí òºðèéí èõ çàðãà÷àà𠺺ðèéí ºðãºæ àâñàí ä¿¿ Øèõèõóòàãèéã òîõîîí òîìèëæýý. Òýðáýýð õýðýã äýýðýý òýðã¿¿í øàäàð ñàéäûí çèíäààíä àæèëëàæ áàéñàí áîëîëòîé. Ýíý íü óðüä îâãèéí àõëàã÷ ø¿¿ã÷ áîëäîã áàéñíûã õààíû òîìèëñîí òóñãàé õ¿í ã¿éöýòãýäýã áîëñîí áóþó óðüä îëîí íèéòèéí øèíæòýé áàéñàí ø¿¿õèéã óëñûí, òºðèéí ø¿¿õ áîëãîñîí õýðýã áàéâ.
“×èíãèñ õààí õóóëü çàðëèã öààçûã ¿ë áèåë¿¿ëáýë òºð óëñ ñóëðàí ìºõíº õýìýýí ¿çýæ, õè÷ýýíã¿é íÿãò çàí òºëºâèéã íü õàðãàëçàí, õ¿¿ Öàãààäàéä õóóëü çàðëèãèéã õÿíàí õýðýãæ¿¿ëýõ ¿¿ðãèéã òóñãàéëàí îëãîñîí”
×èíãèñ õààí áàñ Áîîð÷è, Çýëìý, Íàÿà íàðûã ãîë òºëºâ áàòëàí õàìãààëàõ, öýðãèéí õýðýã ýðõýëñýí ñàéä íàðààð, ¯ñ¿í ºâãºíèéã òºðèéí áýõè (øèíæýý÷)-ýýð, Òîäîé ÷ýðáèéã ìàë àæ àõóéí ñàéä, Òàòàòóíãààã áîëîâñðîëûí ñàéäààð òîìèëñîí (13,57) õýìýýí ñóäëàà÷èä áè÷æýý.
“×èíãèñèéí åñºí ºðëºãòýé ºí÷èí õºâ¿¿íèé öýöýëñýí øàøäèð” õýìýýõ çîõèîëä Åñºí ºðëºã õýìýýõ åñºí òîì æàíæèí òîìèëñíûã íýðýýð íü äóðüäæýý. Ìîíãîëûí í¿¿äýë÷äèéí íèéãìèéí óëñ òºðèéí çîõèîí áàéãóóëàëòûí ºâºðìºö õýëáýð áîëîõ “Õèøèãòýí” íü òºðèéí àëáà, ò¿øìýë ¸ñòîé ç¿é ¸ñîîð õîëáîãäîíî.
Õèøèãòýí ýõëýýä õààíû áèå, îðä ºð㺺íèé àþóëã¿é áàéäëûã ñàõèí õàìãààëàõ, öýðýã õàðóóëûí ¿¿ðýã ã¿éöýòãýæ áàéâ. Òóëãàð òºð áàéãóóëàãäñíààñ õîéø “Õèøèãòýí” íü á¿òýö, ¿¿ðýã àæèëëàãààíû õóâüä ºðãºæèæ, óëñ îðíû äîòîðõ äýã æóðàì ñàõèóëàõ, ¿éìýýí ñàìóóíààñ ñýðãèéëýõ îíöãîé ¿¿ðýã õ¿ëýýæ áàéñíàà óäàëã¿é óëñ îðíû çàñàã çàõèðãààíû õýðãèéã á¿õýëä íü õàðèóöàõ íýã ¸ñíû (çàñãèéí ãàçàð)-ûí ¿¿ðãèéã ã¿éöýòãýõ áîëæýý. Ó÷èð íü “Õèøèãòýí”-ä òºðèéí ñàéä íàðààñ ýõëýýä áè÷ýý÷, çàðëèã, çàðãà÷, òîãóóä, õýâò¿¿ë, õîð÷èí, ãºðºº÷, õºòº÷, õîíü÷ áóóð÷ çýðýã àëáàí òóøààëòíóóä á¿ãä áàãòàæ áàéâ. Òýä õýðýãöýýòýé ¿åä öýðýã çàõèðíà.
Äýýä çèíäààíû àëáàí òóøààëòíóóäûã çºâõºí òýäíèé äîòðîîñ òîìèëíî. Õèøèãòí¿¿ä ÿìàãò õààíû äýðãýä áàéæ, îñîë ýíäýëã¿é áîë íàñàí òóðø õààíäàà ç¿òãýõ ¿¿ðýãòýé. Èéíõ¿¿ õèøèãòýí íü Èõ Ìîíãîë óëñûí òºðèéí àëáà, ò¿øìýë ¸ñíû ãîë èíñòèòóò áîëæ áàéâ.
Ýíý ¿åèéí ýðõ ç¿éí õýì õýìæýýã àãóóëñàí ò¿¿õ õóóëü ç¿éí ýõ ñóðâàëæ áîë “Èõ Çàñàã” õóóëü áèëýý. Õàìàðñàëòàé íü áèäýíä á¿ðýí ýõýýðýý óëàìæëàãäàæ èðýýã¿é. Ýðäýìòäèéí ñóäàëãààíààñ ¿çýõýä, “Èõ Çàñàã” õóóëü áîë íèéãìèéí íýã òºðëèéí õàðèëöààã çîõèöóóëñàí áóñ, õàðèí îëîí òºðëèéí õàðèëöààã çîõèöóóëñàí íýãäìýë õóóëü öààç áàéæýý. Äýëõèéí îëîí îðíû 100 ãàðóé ýðäýìòýí ñóäëàà÷èä óã õóóëèéã ñóäëàí íîì, ºã¿¿ëýë áè÷æýý.
“Èõ Çàñàã” õóóëü áîë Ìîíãîëûí òóëãàð òºð áàéãóóëàãäñàí ò¿¿õýí ¿éë ÿâäëûí ¿ð äàãàâàð áîëîí òºðñºí àæ. “Çàñàã” ãýäýã ¿ãèéí ýðòíèé ÿçãóóð óòãà íü õóóëü, öààç, ä¿ðýì, æóðàì, õýâ, ¸ñ ãýñýí îéëãîëòûã èëýðõèéëæ áàéæýý. Àìåðèêèéí ýðäýìòýí Æ.Âåðíàðäñêèé: “Èõ Çàñàã” áîë õýâ õóóëèéí ¿íäñýí äýýð øèíý òóòàì òîãòñîí òºðèéí çàñàã çàõèðãàà, öýðýã ýð¿¿ ø¿¿ëò, õóäàëäàà, õýâ çàíøèë, òýðã¿¿òýí îëîí òºðºë ç¿éë áàãòààñàí á¿ðýí òºãºëäºð èõ õóóëü ãýæ òîäîðõîéëæýý.(19)
Ñóäëàà÷äûí á¿òýýëýýñ ¿çýõýä: “Èõ Çàñàã” õóóëèéí àãóóëãûã òºð çàñàõ öààç, èðãýíèé àæ áàéäëûí öààç, ýð¿¿ãèéí áîäëîãî ãýñýí àñóóäëóóäàä òºâëºð¿¿ëýí òàéëáàðëàæ áîëîõîîð áàéíà. Óã õóóëü äàõü ÿë øèéòãýëèéí òºðë¿¿ä íü àíäãàéëàõ (òàíãàðàãèéí ýð¿¿), çîëèîñëîõ, äºíãºëºõ, òîðãîõ, òàøóóðäàõ áóþó øèéäýìäýõ, ãÿíäàíä õîðèõ, öºëºõ, öààçààð àâàõ áóþó àëàõ ÿë áîëíî. Õóóëü öààçûí ãàéõàìøèãò äóðñãàë-“Èõ Çàñàã” õóóëèéí çàð÷èì, ¿çýë ñàíàà çºâõºí ìîíãîë îðíû õýìæýýíä òºäèéã¿é, ýçýíò óëñûí á¿ðýëäýõ¿¿íä áàãòàæ áàéñàí ãóðâàí òîì ã¿ðýí, 50 ãàðóé óëñ îðîíä ÷ íýãýí àäèë õýðýãæèæ áàéñàí áàéíà.
Òýð öàãèéí òºðèéí èëýðõèéëýë íü ýí òýðã¿¿íä Ýçýí õààí áàéëàà. Ýçýí ãýãýýí, ñàéä ìýðãýí, ò¿ìýí èðãýí ýåâýðã¿¿ ãýñýí çàð÷èì íü òóõàéí ¿åèéí ìîíãîëûí òºðèéí ¿çëèéí ãîë ñàíàà áàéñàí áºãººä ýë çàð÷ìûã òóóøòàé áàðüæ õýðýãæ¿¿ëýõ íü òºðèéí øèíæ ãýæ ¿çýæ áàéñàí áàéíà.
×èíãèñ õààíû ÷èã÷ ãýãýýí íü Ýçýí õààíû òýíãýðëýã ÷àíàðààð ÿâæ, òºðèéã øóäàðãààð áàðèõ, òóëãàð òºðèéí òºëºº ÿìàãò ÷àðìàéí ç¿òãýëèéã ãàðãàæ öàëãàðäóóëàõã¿é áàéõ, òºðèéí õýðýãò çºâ õ¿íèéã ñîíãîí õýðýãëýæ, ìýðãýí ñàéä íàðûíõàà ç¿òãýë, çºâëºë㺺íä òóëãóóðëàæ áàéõ, óóæèì áîäëîãîîð îëíûã áèåäýý òàòàõ, àëèâààä õýòð¿¿ëýõ äóòàõààñ áîëãîîìæëîí õýìæýý çîõèñûã îëæ áàéõ çýðýã îëîí øèíæýýð èëýð÷ áàéâ. Ýíý á¿õýí ìîíãîëûí òºðèéí áîäëîãî, óëñ òºðèéí ¿çýë áàðèìòëàëûí ÷óõàë çàð÷èì áîëîí óëàìæëàãäæýý. Ò¿¿íèé ¿íäýñ íü áàéãàë, íèéãìèéí ¸ñ, õýâèéí áàéäàë ÿìàð áàéõûã îëæ òóëãóóðëàõ ÿâäàë áàéëàà.
Ìîíãîë òºðèéí ¿çýëä Òºð õèéãýýä Ýçýí õààíàà òýíãýðëýã ÷àíàðòàé ãýæ ¿çýõ íü ̺íõ Òýíãýðèéã ø¿òýõ ¿çýëòýé õîëáîîòîé þì. Ýíý íü óãòàà Òýíãýð àãààð, Ãàçàð äýëõèéãýýñýý ¿íäýñòýé, ò¿¿íä øèíãýìýë áàéõ Ò¿ãýýìýë ÷àíàðûã ýðõýìëýí ø¿òýæ, ò¿¿íèéãýý Ýçýí õààí, Ýðõò òºðòýéãýý õîëáîí äýýäýëñýí ¿çýë ñàíàà þì. ×èíãèñ õààíààñ ̺íõ òýíãýðèéã ø¿òýõ íü èõ ¿éë õýðãèéí òºëºº ýð÷ õ¿÷ýý õóðààí çàíãèäàæ, äàé÷ëàí èëýðõèéëýõ àðãà áîëæ áàéæýý. Òºð, ò¿¿íèé ýçýí ººðèéí òóéëûí õ¿ñëýí áîëîõ òýíãýðëýã ÷àíàðòàà ä¿éöýæ, ò¿¿íèéã õàäãàëàí áàéõ ãýñýí ÷àðìàéëò íü òºðºº òºð øèã áàðüñàí õààí øèã õààí áàéõàä õºòëºí äóóäàæ, äàé÷ëàí çîðèãæóóëñàí õ¿÷èí ç¿éë áîëæ áàéâ. Ýíý íü óãòàà õ¿í ººðèéíõºº òýíãýðëýã ÷àíàðûã îëæ, ò¿¿íäýý õ¿ð÷, ò¿¿íèéãýý äàé÷ëàí õýðýãëýõ àðãà, ¿éëäýë ìºí àæãóó.
Òºðèéí ¿éëä òºâ øóäàðãà áàéõ íü íýí ýðõýì. Øóäàðãà ãýã÷ òóõàéí ¿åèéí íèéòèéí ¿íýëýìæòýé õîëáîîòîé íü ìýäýýæ õýðýã. Ãýõäýý ¿¿íä õ¿í òºðºëõòíèé ¸ñ ñóðòàõóóí, èðãýíøëèéí ò¿ãýýìýë ÷àíàð á¿õèé ýåðýã ¿íýò ç¿éëèéã øóäàðãà ¸ñ ººðòºº çààâàë áàãòààæ áàéäàã.Èõ Ìîíãîë óëñ íýãäñýí ã¿ðýí òîãòîæ áàéõ ¿åèéí óõààðëààð áîë Ýçýí õààíäàà ¿íýí÷ áàéõ íü òºðä ¿íýí÷ áàéõ, øóäàðãà áàéõûí àãóóëãà áîëæ áàéâ. ͺ㺺 òàëààñ Ýçýí õààí, ò¿¿íèé òºð íü áóñäûã ººðòºº äàãóóëàõ, ò¿ìíèé ñýòãýëèéã õóðààõ ÷àíàðûã áèåäýý àãóóëàõ íü îíö ÷óõàë. XIII çóóíû ¿åèéí Ìîíãîëûí íýãäñýí òóëãàð òºð óëñ òóõàéí ¿åèéíõýý ò¿¿õèéí íýí äýâøèëòýò ¿çýãäýë áàéñàí ó÷èð ò¿¿íèéã äàãàõ íü äýâøèëò ÷àíàð, øóäàðãà ¸ñ áàéëàà. Äýâøëèéí òàëûã áàðèõ íü õºãæëèéí æàì áîëîõûã èëýðõèéëæ ºðëºã æàíæèí Çýëìý õýëýõäýý: “Ýâäðýõ óëñàä á¿¿ ç¿òãý, Ýíõæèõ óëñàä á¿¿ ìàðãà” ãýæýý (48).
Òºð õ¿÷òýé áàéõûí íýãýí òóëãóóð ¿íäýñ íü òºðèéí õóóëèéã íèéòýýð ÷àíä ìºðäºõ ÿâäàë áîëîé. Èõ Ìîíãîë óëñûí òºðèéí áàéãóóëëûí ñîäîí øèíæ íü òºðèéí õóóëèéã õààí ýçíýýñ ýõëýýä õàðö àðäààð äóóñòàë á¿ãä íýãýí àäèë äàãàí áèåë¿¿ëäýã, ò¿¿íèéã ã¿íýý õ¿íäýòãýí ¿çäýã ÷àíàð áîëíî. ×èíãèñ õààí ºã¿¿ëýõäýý:
“Öààç õýìýýã÷ ýçíýýñ ¿¿ñýí ò¿øìýëýýð çàðëàìóé
Öààçûã äàãàõ ýçíýýñ ýõëýí îëîí öýðýãò õ¿ðì¿é
Öààçûã ÷àíãà àòãàõàä ýðõ áèø óðüä ýçýí íü ñàõèìóé
Öààç áàðüñàí æîíîíãèéí äîõèîã õýí àéëã¿é çºð÷ì¿é” ãýæ
Óëñûí âàí Ìóõóéëàéä õýëñýí òóõàé “Õºõ ñóäàðò” äóðäæýý.(48,1179-1180). Õóóëü öààçûã íèéòýýð, äýýð äîîðã¿é àäèë äàãàí ìºðäºæ ã¿éöýòãýäýãòýé óÿëäàí “òºð òºìºð í¿¿ðòýé” ãýñýí ìîíãîë õýëëýã ãàð÷ýý. Ýíý íü òºð áîë õóóëèà ë ¸ñ÷ëîí áàðèíà, õóóëü ë ÿìàð áîë ò¿¿íèéã äàãàæ ã¿éöýòãýíý, ¿¿íä àÿ òàë çàñàõ, ÿëãàõ, òºðñºí áèåèéí ìàõàí í¿¿ðèéã õàðãàëçàí ¿çýõ ç¿éëã¿é ãýñýí ñàíàà áîëíî.
Òºðèéã áàðèã÷èä, ò¿¿íèé äîòîð Õààí ÷ ººðèéí àëäàà äóòàãäëûã îëæ ìýäýõèéã îíöãîéëîí àíõààð÷, ººð áóñàä, þóíû ºìíº ñàéä ò¿øìýäèéí ø¿¿ìæ çºâëºë㺺ã àíõààðàí àâ÷, ò¿¿íä ò¿øèãëýõ íü ÷óõàë ãýæ ×èíãèñ õààí ¿çýæ, ÿëàíãóÿà õààí òºðèéã òîãòîîãîîä ñýòãýë àìðàõ, èë¿¿ ÿìáà èõýìñýãëýë ãàðãàõûã îíö õîðèãëîæ áàéâ. “Õ¿íèé õààí õýìýýã÷ ãàçàð îðíû çàí àìüñãàëààð îëíûã ýíõæ¿¿ëýõèéã ýðõýìëýíý. ª÷èãäºð ñàÿ ñóóðèíäàà ñóóæ õààí áîëìîãö ºíººäºð óëñûí õýðãèéã îðõèæ, áèåèéí æàðãàëûã ýðâýýñ ýä¿ãýýä èõ òºð õàðø, õîéòîä ¿ð à÷ íàðò ìóó ñóðòàë áîëíî. Äýëõèé äàõèíû àëèâàà ¿éëñ ç¿òãýõýýñ á¿òíý, àëæóóãààñ á¿ðëýíý” (48:1265) ãýæ Èõ õààí ñóðãàæýý. Òºðèéã òýðã¿¿ëýí áóé Ýçýí ãýäýã òºðèéí ºìíº, óëñûí ºìíº, îëîí èðãýäèéíõýý ºìíº àñàð èõ ¿¿ðýã ¿¿ð÷, òºðèéã àìü àìüäðàëàà áîëãîæ, áàéíãàä õè÷ýýë ç¿òãýë ãàðãàõ ¸ñòîé ãýäýã áîë ×èíãèñ õààíû òºðèéí ¿çëèéí àìèí ñ¿íñ þì. Èéìýýñ ÷:
“Àëòàí áèå ìèíü àìñ õýìýýâýýñ
Àõó òºð ìèíü àëäðóóçàé
Á¿òýí áèå ìèíü àìñ õýìýýâýýñ
Á¿ðýí óëñ ìèíü ñàíäðóóçàé
Àëòàí áèå ìèíü àëæààâààñ àëæààòóãàé
Àõó òºð ìèíü á¿¿ àëäàðòóãàé
Á¿òýí áèå ìèíü çîâáîîñ çîâòóãàé
Á¿ðýí óëñ ìèíü á¿¿ ñàíäàðòóãàé” (49)ãýæ ñóðãàñàí áàéäàã.
Ìîíãîëûí òºðèéí ¿çýëä Ýçýí õààí ãýãýýíèé çýðýãöýý ñàéä ò¿øìýë ìýðãýí, òºâøèí áàéõûã îíöãîéëîí ¿çíý. Ìîíãîëûí íýãäñýí ã¿ðýí áàéãóóëàõ ¿åä ×èíãèñ õààí çàõèðàõ çàõèðàãäàõ, íàðèéí äýã æóðàìò òîãòîëöîîã áèé áîëãîæ, ºðëºã æàíæèí, íî¸ä ò¿øìýä çýðýã òºðèéí ç¿òãýëòýí íàðûí õóâüä ìîíãîëûí óëàìæëàëò íºõðèéí ¸ñûã àøèãëàæýý. ͺõðèéí ¸ñ íü ñàíàà àäèë, ¸ñ àäèëûã ¿íäýñ áîëãîí õàðèëöàí ¿íýí÷ áàéõàä òóëãóóðëàñàí àóãàà õ¿íä æóðàì áàéâ. Èõ Ìîíãîë óëñûí ¿åä òºðèéã áàðèëöñàí æàíæèí, íî¸ä õýðãèéã ìýðãýíýýð íÿãòëàí óõààð÷, øóäàðãà ÷èã÷ýýð øèéòãýí ÿâóóëàõ, çóñàð÷ çàñäàã çàíã¿é, ñàíàà øóäàðãà, íóðóó òºâøèí, õóóëü ÷àíä áàéõûã ýðõýìëýæ, èéì ÷àíàðûã ÷ õýðýã äýýðýý áàðèìòëàí òºðºº áàòàòãàí áàðüæ áàéñàí àæ. Òýð ¿åèéí Ìîíãîë òºðèéí ç¿òãýëòýí íàð àìèí õóâèéã îãòõîí ÷ áîäîõã¿é, òºðèéí õýðãèéã îíöãîé ÷óõàë÷èëæ, òóëãàð òºðèéã õàéðëàí áýõæ¿¿ëýõ áàéð ñóóðèíààñ á¿õíèéã ¿íýëýí öýãíýæ, ò¿¿íä õàìàã á¿õíýý çîðèóëæ áàéëàà.
“Ýðäýì ºðøººëò ñàéí Ýçýí óëñûí ýðäýíý
Ýðõ óõààíò ñàéí ò¿øìýë òºðèéí ýðäýíý” (48,594) ãýñýí çàð÷ìûã áàðèìòàëæ, õààí õºâã¿¿ä, ñàéä ò¿øìýäèéã áýëòãýæ õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ, øèëäýã èðãýäèéã òºðèéí àëáàíä òîõîîí ç¿òã¿¿ëýõ, öýðãèéí æàíæèí ò¿øìýäèéã çºâ ñîíãîí îëîõ íü Ìîíãîë òºðèéí îíöãîé àíõààðäàã ç¿éë áîëæ áàéâ. Èéíõ¿¿ øóëóóí ìýðãýäèéã îëæ, èõèéí çýðýãò îðóóëáàë òºðèéã òºâøèòãºí, óëñûã àìàðæóóëíà, ìóó àðäûã èõèéí ä¿ðò áîëãîâîë óëñûã çîâîîí òºðèéí ¿éëñèéã ýâäýíý ãýñýí áàðèìòëàëààð òºðèéí ò¿øìýäèéã çºâ îëæ, ºñãºæ õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõèéã îíöãîéëæ áàéæýý.
Ýçýí ãýãýýí, ò¿øìýë øóäàðãà áàéõûí õàìò èðãýí îëîí íü òºðºº äýýäýëæ, ò¿¿íèéã áýõæ¿¿ëæ áàòàòãàõûí òºëºº íýãýí ñýòãýëýýð õ¿÷èí ÷àðìàéëò òàâèõ íü ìàíäàõ òºðèéí íýã ÷óõàë øèíæ ãýæ ¿çýæ áàéâ. Ìîíãîë÷óóä òºðºº îðîéä òàâèí äýýäýëäýã, òºðèéí ñ¿ëäýý áèøðýí ø¿òäýã, òºðèéí õóóëü çºð÷èõèéã “öààçàä õàëäàõ” ãýæ õîâîð òîõèîë, õ¿íä ÿë áîëãîí ¿çäýã áàéâ. Á¿ãä òºð óëñàà óðüäàë áîëãîæ áàéñíààð óëñ îðîí ìàíäàí áýõæèæ áàéæýý.
Ìîíãîëûí íýãäñýí òºð çºâõºí öýðýã çýâñãèéí õ¿÷ýýð òîãòîæ áàéñàíã¿é, ò¿¿íèéã ¸ñ ñóðòàõóóí, ¿çýë ñàíààíû õ¿÷èí ç¿éëýýð áýõæ¿¿ëæ ºãºõèéã îíöãîé àíõààðñàí áîäëîãî áàðèìòàëæ áàéâ. ×èíãèñ õààí áîëîí ò¿¿íèéã õ¿ðýýëñýí òºðèéí õèéãýýä öýðãèéí ç¿òãýëòí¿¿ä òºðèéí áîäëîãîä ñóó çàëèéã íýãòãýí áàðèõ, óõààíû ã¿í, ñýòãýëèéí óóæìààð õàíäàõûã îíöãîéëîí ¿çýæ àâàé. “Áèå áºõ áºãººñ ãàíöûã ÿëúþó, ñýòãýë áºõ áºãººñ îëíûã ÿëúþó” ãýæ (49,102) Èõ õààí ñóðãààä, îâîã îâãèéí õ¿ì¿¿ñ ÷óõàì þó áîäîæ, ñýòãýæ áàéäãèéã îëæ ìýäýõ, ýçýëñýí àéìàã, õàðü óëñóóäûí àæ áàéäëûí ýõ ñóðâàëæèéã õºíäºëã¿é õàäãàëàõ, çàí çàíøèë, øàøèí ø¿òëýãèéã õ¿íäýòãýõ íü ÷óõàë ãýæ ¿çýæ áàéñàí áàéíà. Åð õ¿íèéã äàãóóëíà ãýäýã ñýòãýëèéã äàãóóëàõûí íýð, ñýòãýëèéã àëäâààñ á¿ãäèéã àëäàíà ãýæ ×èíãèñ õààí ¿çýæ áàéâ. Ýíý á¿õýí íü òºðèéã õóóëü öààçûí çýðýãöýý ñýòãýë, îþóíû õ¿÷ýýð õàìòàòãàí áàðüæ òºâøèòãºõ óëñ òºðèéí áîäëîãî, ¿çýë ñàíàà áàéëàà. ×èíãèñèéí “Èõ çàñàã” õóóëü, “Áèëèã ñóðãààë” õî¸ð íü íýãäñýí óëñûí ¿åèéí òºð, íèéãìèéí çîõèîí áàéãóóëàëò, çàõèðàõ çàõèðàãäàõ õàòóó ¸ñíû õóóëü ç¿éí õèéãýýä çàí ñóðòàõóóíû íýãäìýë çàð÷èì áîëæ áàéæýý (51,175-178, 289-296) Ýíý áîë òºðèéí ¿çýë áîäëîãûí ò¿ãýýìýë à÷ õîëáîãäîë á¿õèé ÷óõàë ¿íäýñëýë áîëíî.
Ìîíãîë òºðèéí áîäëîãî, ¿çýë ñàíààòàé õîëáîãäóóëàí îíöëîí òýìäýãë¿¿øòýé íýãýí ç¿éë áîë ýâ íýãäëèéí ¿çýë ñàíàà ÿìàãò òýðã¿¿í çýðýãò òîâîéí ãàð÷ èðäýã íü áîëîé. Ìîíãîëûí îëîí îâîã àéìãèéã íýã çàõèðãààíä íýãòãýí, ººð õîîðîíäûí ñºðãºë人í, òýìöýë, äàéí ñàìóóíûã çîãñîîæ ÷àäñàíààð íèéò ìîíãîë÷óóäûí ýâ íýãäýë, àìãàëàí áàéäëûã õàíãàñàí íü ×èíãèñ õààíû ¿éë àæèëëàãààíû ãîë àãóóëãà, äýâøèëò ÷àíàð íü áèëýý.
Ìîíãîë óëñ ýå ýâýý õè÷ýýæ, ýâ íýãäëèéã õàìãààëàí áýõæ¿¿ëñýí öàãòàà õºãæèí ìàíäàæ, ò¿¿íèéã ñóëðóóëàí ººð çóóðàà áàéð ñóóðü áóëààëäàí ñºðãºëöñºí öàãòàà óíàí äîðîéòîæ ÿâñíûã ò¿¿õ ãýð÷èëíý.
Òºðèéã õóóëü öààç, ñýòãýë îþóíû õ¿÷ýýð õàìòàòãàí áàðüæ òºâøèòãºõ Ìîíãîë òºðèéí áîäëîãî, ¿çýë ñàíààã Õóáèëàé õààí ã¿íçãèéð¿¿ëýí õºãæ¿¿ëæ, õîñ ¸ñíû ñóðãààëûã áàðèìòàëæýý. Èõ õààí áýýð òºâ÷ ìýðãýíýýð õàðàõ òºðèéí áîäëîãûã èðãýí àðäàà áèëãèéí õóðö, ñýòãýëèéí ýíýðýíã¿éä õ¿ðãýõ áóääûí øàøíû íîìûí ¸ñòîé õîñëóóëàõ áîäëîãî áîëîâñðóóëàí áàðüæýý. Õîñ ¸ñíû ¿çëèéã ¿íäýñëýí íîìëîñîí “Öàãààí ò¿¿õ” çîõèîëä òºðèéí áîäëîãî, ¿éë àæèëëàãààã ãóðâàí èõ ¿éë, äºðâºí èõ òºð, çóðãààí èõ ¿ëãýð, äîëîîí èõ áèí, åñºí èõ áèëãýýð òîäîðõîéëñîí áàéäàã. Òºðèéã òýãø òºâøíººð çàñàí ÿâóóëàõûí ó÷èð íîìûí ¸ñîîð çàñàæ àìãàëàí áàéëãàõ, òºðèéí ¸ñîîð çàñàæ æàðãàë ýäë¿¿ëýõ, õàìãààëàõ ÿâäëûã õè÷ýýæ óëñûã ñàõèí áàòàòãàõ ãóðâàí èõ ¿éëèéã çîðèëò áîëãîîä, ò¿¿íäýý Ìîíãîë òºðèéí ò¿¿õèéí ¿ëãýð äóóðèàëûã àâàõ, Áóðõàí áàãøèéí ñóðãààë, íîìûí ¸ñíû äóóðèàëûã äàãàõ, îðøèí áóé öàã ¿åý ºíãºðñºí õèéãýýä èðýýä¿éòýé õîëáîí óã ¿íäñýýð íü òàíèõ, òóõàéëáàë ºíãºðñíèéã õººæ îíîõ, èðýýä¿éã óãòàæ õàðàõ, áèò¿¿ã òààæ óõààðàõ, ýä¿ãýýã á¿ðýí øèíæèõ, áèëèã ýðäìèéã ýçýìøèí ò¿¿ãýýð òºðèéã çàëàõ çýðãèéã ýðõýìëýí ºã¿¿ëñýí áàéíà.(50,84-85) Õóðààí õýëáýë óã áàéãààãààð íü á¿õíèéã íÿãòëàí øèíæèëñíèé ¿íäñýí äýýð áîäëîãîî ÿâóóëàõ àðãà ç¿é þì. Õóáèëàé õààí ýë áîäëîãûã áàðèìòëàí õýðýãëýæ ÷àäñàíààð Ìîíãîëûí Èõ ýçýíò óëñ - Þàí ã¿ðíèé òºðèéã 30 ãàðóé æèë áàòàòãàí áàðüæ, äýëõèé äàõèíû òºð ¸ñíû ñýòãýëãýýíä ã¿í óë ìºð ¿ëäýýæýý.
Ò¿¿õèéí óðò óäààí ÿâöàä òºðèéí ¿çýë áîäëîãîä õóâüñàë ººð÷ëºëò ãàð÷ ã¿íçãèéðýõèéí çýðýãöýý ýðõýì çàð÷ìóóäûã öàëãàðäóóëàõ àëäñûã ÷ òîéðñîíã¿é. Äîòîîä, ãàäààä íºõöºë, ýëäýâ øàëòãààí áîëîâñðîí á¿ðýëäñýýð îëîí ¿å, îí æèëèéí óëèðàõ óðñãàëä õààíû ãýãýýí õèéãýýä ºðøººíã¿é, ò¿øìýäèéí ìýðãýí õèéãýýä øóäàðãàä çàâñàð ãàð÷, Ìîíãîëûí òºð óëñ ñóëðàí çàäàð÷, áóóð÷ èðñýí íü ò¿¿õèéí áàðèìò áèëýý.
Ãýâ÷ Ìîíãîë òºðèéí áîäëîãî, òºðèéí ¿çýë ñàíààíû ãîë÷ çàð÷èì, íî¸í íóðóó ¿å äàìæèí ÿìàð íýã õýìæýýãýð õàäãàëàãäñààð èðñýí áàéíà. Ýíý ¿çýë, áàðèìòëàëûí ¿íäýñ íü áàéãàë, íèéãìèéí ÿçãóóð øèíæ, ç¿é ¸ñûã òóëãóóðëàí, ò¿¿íèéã òàíüæ õýðýãëýõýä îðøèíî.
Их Монгол улсын хил, нутаг дэвсгэр.
Энэ үеийн Монголын нутаг дэвсгэрийг Их хаадын явуулсан байлдан дагуулалын үр дүнд тогтсон нутаг дэвсгэрээс ялгаж үзэх хэрэгтэй. Их Монгол улс байгуулагдах тэр үед Монгол улсын нутаг умард Байгалаас өмнөд түмэн газрын цагаан хэрэм, зүүн зүг хянганы нуруунаас өрнө зүг Алтайн уулс хүртэл гэж үздэг. Чингис хаан алтан урагт газар нутгаа хуваан өгсөн нь 1207 оны орчим юм. Зүчи, Цагаадай, Өгөөдэй, нарт Монголын баруун хэсгийг, харин дүү хасар, Хачиун, Тэмүгэ нарт дорно хэсгийг, Голын улсыг Толуйд өгчээ. Энэ тухай Карпины тэмдэглэлд “ эдгээр татарчуудын эзэн хаан бүхнийг баримтлан захирах гайхам эрх хүчин бий. Эзэн хаан зааж өгөөгүй бол хэн атугай ч үл нутаглана. Хаан өөрөө удирдагч жанжин нарт оршин суух газар нутгийг нь заан олгодог” гэжээ. Өгөөдэй хаан өөрийн шууд эзэмшил Голын улс буюу уугул нутгийн зээр гөрөөсийг бусадын нутагт түүхээс хамарлаж далан босгосон байдаг. Энэ нь одоогийн хэнтий Дорнодын нутагт байх Чингисийн далан болно. Эсвэл Сүүжийн говийн Чингисийн далан.
Ìîíãîëûí ýçýí õààäààñ ººðèéí ¿ð õºâã¿¿ä, àõ ä¿¿ áîëîí õàìòðàí ç¿òãýã÷ øàäàð õ¿ì¿¿ñòýý ãàçàð íóòàã, àëáàò èðãýäèéã õóâààí îëãîæ ýçýìø¿¿ëýõ áîëñîí ÿâäàë þì. ×èíãèñ ººðèéí àõìàä õºâã¿¿í Ç¿÷èä Ýð÷èñ ìºðíººñ áàðóóí òèéø íóòàã, Õîðåçì, Èæèë ìºðíèé äîîä áèåèéí á¿õ íóòàã, óäààõ õºâã¿¿í Öàãààäàéä Êàøãåð, Äîëîîí ìºðºí, Ìàâåðàííàõðûã, ãóòãààð õºâã¿¿í ªãýäýéä áàðóóí Ìîíãîë, Òàðâàãàòàéã, äºò㺺ð õºâã¿¿í áóþó îòãîí õºâã¿¿í Òóëóéä ýöãèéí ãàë ãîëîìòûã ýçýìøäýã çàíøèë ¸ñîîð Îíîí, Õýðëýí, Òóóë ãîëûí ñàâ íóòàã áîëîõ òºðºëõ Ìîíãîë îðíûã ºâë¿¿ëýí ¿ëäýýæýý.
Монголын эзэнт гүрний байлдан дагуулал, байлдааны арга техник
Х¿í òºðºëõòºíèé õóâüä àóãàà èõ ò¿¿õ áîëîí ¿ëäñýí, õàðèí ìîíãîë÷óóäûí ç¿ðõ ñýòãýëä ¿íäýñíèé áàõàðõàë ãýæ õýëæ áîëîõîîð XIII-XIV çóóí áîë äýëõèéí ò¿¿õýíä “Ìîíãîë” õýìýýõ íýðèéã äóðñãàñàí îí æèë¿¿äèéí õýëõýýñ áàéëàà. Ýíý ÷ óòãààð íü “Ìîíãîëûí çóóí” ãýöãýýäýã áèëýý. Ñàëàíãè òóñãààð îëîí õàíëèã àéìãóóäûã íýãòãýí, íýãýí èõ õ¿÷èí äîð çàíãèäàæ, ýçýí Áîãä ×èíãèñ õààí Èõ Ìîíãîë óëñ, óëìààð ýçýíò ã¿ðíèéã áàéãóóëàí, öàãèéã ýçëýí õ¿÷èðõýãæñýí áàéíà. Òýð ¿åä Ìîíãîë÷óóä äýëõèéí áàðàã òàë íü ãýõýýð èõ íóòàã Àäðèàòûí òýíãèñýýñ ßâà àðàë, Èðàí Èðàêààñ ßïîí òýíãèñ õ¿ðòýëõ ºðãºí óóäàì ãàçàð îðíûã ýðõýíäýý îðóóëæ, ¿ëýìæ èõ íºëººòýé áîëñîí òóë Èõ Ìîíãîë óëñûí ãàäààä áîäëîãî íèéò Åâðî-Àçèéí îëîí óëñûí õàðèëöààíû ÷èã õàíäëàãûã òîäîðõîéëîõ áîëñîí þì. Íýã òàëààñ Àçè, Åâðîïûí îëîí ¿íäýñòíèéã àéëãàí áàëìàãäóóëæ, ýçëýí ò¿ðýìãèéëæ áàéñàí ÷ íºãºº òàëààñ ªðíº, Äîðíûí ãàäààä õàðèëöààã ºðãºæ¿¿ëýí äýëãýð¿¿ëæ, õ¿í òºðºëõòºíèé ãàäààä õàðèëöààíû õºãæèëä øèíý ýðèí ¿å ýõëýõ ¿¿ä õààëãà íýýñýí áèëýý.
XIII çóóíû ýõýí ¿åä áóþó “Èõ Ìîíãîë óëñ” áàéãóóëàãäàõààñ ºìíºõ îëîí óëñûí õàðèëöààíû òîãòìîë õýëáýð íü äàéí áàéæ, “õýí õ¿÷òýé íü” ãýñýí õóóëü ¿éë÷èëñýí ÷ Èõ Ìîíãîë óëñ áàéãóóëàãäàõûí ºìíºõ ãàäààä õàðèëöààíû îíöëîã íü:
– Ãàäààä õàðèëöààíû óëàìæëàëò äèïëîìàò õàðèëöàà, ýë÷èí õàðèëöàà ÷óõàë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýæ áàéñàí,
– Ãàäààä óëñóóäòàé õàðèëöàõ õàðèëöààíä øàøíû íºëºº èõñýæ, ñî¸ëûí õàðèëöàà ÷ ãàçàð àâàõ õàíäëàãà á¿õèé áîëñîí,
– Ìîíãîë àéìãóóäûí õîîðîíä áîëîí ãàäààä óëñ ò¿ìí¿¿äòýé õèéõ õàðèëöààíû õºãæëèéí ÿâöàä áèé áîëñîí äèïëîìàò ¸ñ æóðàì, çàíøèë óëàì á¿ð íàðèéñ÷ áîëîâñðîíãóé áîëñîîð áàéâ.
Óëìààð XIII çóóíä Èõ Ìîíãîë óëñ áàéãóóëàãäñàíààð óðüäûí æèæèã óëñ õàíëèãóóäûí òàðõàé áóòàðõàé áàéäëûã ýöýñ áîëãîæ, òýäãýýðèéí óëñ òºð, ýäèéí çàñàã, îþóíû ñýòãýëãýýíèé õ¿÷èí ÷àäëûã íÿãòðóóëæ ÷àäñàíààñ ãàäíà õºðø çýðãýëäýý óëñ îðîíòîéãîî àëäàã îíîã õàðèëöàæ áàéñàí ÿâäëûã òºãñãºë áîëãîæýý. Õ¿÷èðõýã Ìîíãîë óëñ ¿¿ññýí öàãààñàà ýõëýí ãàäààä áîäëîãîäîî àíõààð÷, çýðãýëäýýõ óëñ îðíóóäòàéãàà óëñ òºð, ñî¸ë, ýäèéí çàñãèéí õàðèëöàà òîãòîîõ òàëààð òºðèéí òóñãàé áîäëîãî áîëîâñðóóëàí òàâèõ áîëñîí áàéíà.
Áàðóóí òàëààðàà õèë çàëãàí îðøèæ áàéñàí Õîðåçìûí ýçýíò óëñòàé õóäàëäàà ýäèéí çàñàã, ñî¸ëûí õàðèëöàà òîãòîîí, óëìààð Ìîíãîë óëñûíõàà îëîí óëñûí áàéð ñóóðèéã áýõæ¿¿ëæ áàéâ. Í¿¿äýë÷èí ìîíãîë÷óóäûã äýëõèéí áóñàä óëñ ¿íäýñòíýýñ õîöðîõîîñ áîëãîîìæëîí, àëü áîëîí ñóóðüøìàë èðãýíøëèéí óëñ îðíóóäòàé õàðèëöààãàà óëàì ºðãºòãºõ áîëæýý.
Õÿòàä áà Ãàçðûí äóíäàä òýíãèñèéí óëñ îðíóóäûí õîîðîíä Ýíýòõýãýýñ Îðîñ áà Äîðíîä Åâðîïûí áóñàä îðîíä õ¿ðýõ Äîðíî-ªðíº, ªìíº-Óìðûã õîëáîñîí îëîí óëñûí õàðèëöààíû ãîë ñóðâàëæ áîëîõ “Èõ òîðãîí çàì”-ûí àþóëã¿é áàéäëûã óäòàë õàìãààëæ, óëñ ò¿ìí¿¿äèéí ýå ýâòýé, õàðèëöàí îéëãîëöñîí õàìòûí ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõ íàéðñàã áîäëîãûí à÷ààð íîì ñóäàð õýâëýõ øèíý àðãà, ç¿ã ÷èã òîäîðõîéëîõ áàãàæ, àíàãààõ óõààí, îäîí îðîí, çóðõàéí çýðýã ìýäëýã óõààíû àñàð èõ îëîëò Äîðíîîñ ªðíºäºä íýâòýð÷, êàòîëèê øàøèí, ëàëûí ñî¸ë, îíüñîí òåõíèê, áàãàæ çýâñãèéí îëîëò, õºâºíãèéí óðãàìàë çýðýã àæ àõóéí áà ñî¸ëûí øèíý äýâøèëòýò ç¿éë¿¿ä Äîðíîä Àçèéí óëñ îðîíä òàðõñàí áàéíà.
Èõ Ìîíãîë óëñ ãàäààä åðòºíöººñ òàñàðõàé áàéñàíã¿é, õàðèí ÷ õºðø áîëîîä áóñàä îëîí óëñòàé õàðèëöàà òîãòîîæ, ººðèéã íü õýðõýí ¿çýæ áàéãàà áîëîí òýäýíòýé ÿìàð õýëáýðèéí õàðèëöààã õýðõýí ñîíãîæ, òîãòîîæ áîëîõûã àíõààðàí ñóäàëæ áàéâ. Ãýòýë çºð÷èäèéí Àëòàí óëñ, òàíãóäûí Ñÿ çýðýã óëñ Ìîíãîëûã óðüäûí àäèë òàðõàé áóòàðõàé õýâýýð íü ¿ëäýýæ, ººðèéí àëáà òàòâàð òºëäºã õàðüÿàò õýâýýð áàéëãàõûã çîðüæ áàéâ. Èéì ó÷ðààñ ýäãýýð óëñóóäòàé óëñ òºð-öýðãèéí áîäëîãîîð òýìöýõýä õ¿ð÷ýý.
Àëü íýã õàðü óëñûã áàéëäàí äàãóóëàõûí òóëä ò¿¿íèé óðüä÷èëñàí áýëòãýë áîëãîæ áóñàä îðíóóäàä íàéðàìäàëò õºðøèéí áîäëîãî ÿâóóëæ, ýë÷ òºëººëºã÷人 çàðæ, íàéðàìäàõ áà õóäàëäàà õèéõèéã õ¿ñýìæëýí, óëìàà𠺺ðòýé㺺 õîëáîî õàðèëöààòàé áîëîõûã ÿòãàäàã áàéñàí çýðýã íü òýäíèé ãàäààä áîäëîãûí íýã àðãà õýëáýð áîëæ áàéæýý. Èíãýæ ÿìàðâàà íýãýí ãàäààä àðãà õýìæýý öýðýã äàéíû áîäëîãî ÿâóóëàõûí ºìíº äèïëîìàòûí õóâüä ñàéòàð áýëòãýæ, ººðòºº àøèãòàé íºõöºëèéã áèé áîëãîäîã. Ýë÷èí òºëººëºã÷人 èëãýýõ, õóäàëäàà àðèëæàà õèéõäýý òàãíàí òóðøèõ ý÷íýý çîðèëãûã äàâõàð òàâüæ, íºãºº ýòãýýäèéí öýðýã óëñ òºð-ýäèéí çàñãèéí òóõàé ìýäýýã õóðèìòëóóëàõûã õè÷ýýäýã áàéñàí ìýäýý ÷ áèé. ßâààíäàà ýçýíò ã¿ðíèé íóòàã ºðãºæèí òýëæ, îëîí òèâèéí ãàçàð íóòàã äýýã¿¿ð äàìíàí òîãòñîí ãàçàð ç¿éí õ¿÷èí ç¿éëòýé õîëáîãäîæ, Ìîíãîëûí ãàäààä áîäëîãî õ¿÷èðõýã ã¿ðíèé òºâèéí õÿíàëò á¿ñ÷ëýí õýðýãæèæ, èõ õààíû òºâººñ óäèðäàõ õààíò óëñóóäûí õîëáîî ìàÿãòàé áîëñîí áàéíà. Èéíõ¿¿ ãàäààä áîäëîãîî ñàíààíä îðîìã¿é íàðèéí ÿâóóëæ, àìæèëò îëñîí ×èíãèñ õààíûã “Áèëã¿¿í äèïëîìàò÷” ãýõýä áîëîõã¿é ç¿éë ¿ã¿é áèç ýý. Ýðäýìòýí Æ.Ñàóíäåðñ “×èíãèñ äàéñàí áà óðâàã÷äàä õàòóó øèð¿¿í, àíä íºõºä, ñýòãýë íýãòýí íàðòàà åð áóñûí ýëýãñýã äîòíî áà øèíý ¿çýë ñàíààã õ¿ëýýí àâàìòãàé, ñî¸ë èðãýíøëèéí îëîëòûã ¿íýëæ, ò¿¿íèé çàðëèã òóøààë íü Àçè òèâèéí îëîí ñî¸ëûí íýãäýí íèéëýõýä õýçýý ÷ áàéãààã¿éãýýð èõ òóñ áîëæýý” (3.65) ãýæ áè÷æýý. ¯íýõýýð òýð ¿åä ×èíãèñ õààí öýðýã àðìè, äèïëîìàòûí àðãààð ãàäààä áîäëîãîî çîõèöóóëààã¿é áîë Ìîíãîë óëñ, ìîíãîë÷óóäûí õóâü çàÿà ÿìàð áàéäàëä õ¿ðýõ áàéñàí áîë? Ìàãàäã¿é “… òàëûí ìîíãîë÷óóä õàìàã õ¿÷ýý ýðòíèé êåëüò¿¿ä øèã îâîã àéìãèéí òýìöýëäýý, ýñâýë âèêèí¿¿ä, èðîêåç¿¿ä øèã õºðø óëñ àéìãàà äýýðýìäýõ çàâñàðã¿é äàæèíä õ¿ðýõ áàéñàí” (5.4) ÷ þì áîëîâ óó? Õýðâýý òýãýõýä õ¿ðñýí áîë íèéò ìîíãîë÷óóäûã ýìãýíýëò õóâü çàÿà óãòàõ áàéñàí íü îéëãîìæòîé. ×èíãèñèéí òºðèéí äîòîîä, ãàäààä îíîâ÷òîé áîäëîãî Ìîíãîë ¿íäýñòíèéã ìºõëèéí àþóëààñ ãýòýëãýñýí òºäèéã¿é ò¿¿íèé çîðèãòîé øèéäýìãèé àðãà õýìæýýí¿¿ä á¿õ äýëõèéä Ìîíãîë ãýäýã óëñûã õ¿ëýýí çºâøººð¿¿ëýõýä õ¿ðãýñýí áèëýý. Þóòàé ÷ ìîðü óíàñàí æèæèãõýí, øàëàìãàé “çýðëýã” ìîíãîë÷óóäûí “ç¿¿ä øèã” äàéí, íàðèéí áîäîæ áîëîâñðóóëñàí äèïëîìàò áîäëîãî óäàì äàìæèí ¿ðãýëæèëæ áàéëàà. Ýíý òóõàé 1245 îíä Ëèîí õîòîîñ Ðîìûí Ïàï IV Èííîêåíòèéí çàõèàã ºâºðòëºí “òàòààð” íýðò í¿¿äýë÷äèéí îðîí ðóó ãàðñàí Æèîâàííè äý Ïëàíî Êàðïèíè ìàø òîäîðõîé òýìäýãëýí ¿ëäýýæýý.
Òýðýýð “… Ìîíãîë÷óóäûí ñàíààðõàë íü ×èíãèñ õààíû çàðëèã ¸ñîîð áîëæ ºãâºë äýëõèéã ýðõøýýëäýý îðóóëàõ ÿâäàë, ýðõøýýëäýý îðîîã¿é õýíòýé ÷ áîë íàéðàìäàõã¿é… îäîî äýëõèé äýýðõ çàãàëìàéí øàøèíò óëñ îðíûã ýñ òîîöâîë ººð òýäýíä ýçëýãäýýã¿é íýã ÷ óëñ áàéõã¿é” õýìýýñýí íü Ìîíãîëûí ãàäààä áîäëîãî ÿìàð èõ ºðãºí äàëàéöòàé áàéñíûã õàðæ áîëíî.
Õýäèéãýýð á¿õ ç¿éë ñàíàñíààð áîëæ áóé ìýò áîëîâ÷ äîòîîä, ãàäààä áîäëîãûí ñàëáàðò:
– Ìîíãîëûí ýçýíò ã¿ðíèé ýðõ àøèãò àþóë çàíàë ó÷ðóóëæ áîëçîøã¿é õîð óðøãààñ ñýðýìæëýí, äýëõèé åðòºíöèéã áàò òîãòâîðòîé, õ¿÷èðõýã õààíû óäèðäëàãà äîð íýãòãýí áàðüæ áàéõûã ýðìýëçýõ,
– Îëîí óëñ ¿íäýñòíèé íýýëòòýé õàðèëöààãààð õîëáîãäñîí ÷ºëººò çàõ çýýëèéã ºðãºòãºí õºãæ¿¿ëýõ,
– ªºðèéí õîëáîîíû óëñóóäûã ýð÷èìòýé õºãæ¿¿ëýõ, áàéíãûí õàðèëöàà õîëáîîã õýâýýð õàäãàëàõ çýðýãò ÷èãëýãäýæ áàéâ.
XIV çóóíû ¿åýñ ýçýíò ã¿ðíèé òºâººñ àñàð óóäàì ãàçàð íóòãèéã õàìàð÷ òîãòñîí óëñûã óäèðäàõàä ìàø èõ õ¿íäðýë ó÷èð÷ áàéñàí ó÷èð îðîí íóòãèéí çàñàã çàõèðãààíä ãàäààä õàðèëöààíû òàëààð çîõèõ õýìæýýíèé ýðõ îëãîæ áàéæýý.
Óëìààð õàðü îðíóóäàä î÷èæ ñóóñàí Ìîíãîë õààä ×èíãèñèéí ¿åýñ ¿¿ñãýí ÿâóóëæ áàéñàí ãàäààä áîäëîãî, äèïëîìàòûí àðãà àæèëëàãààíû ¸ñ æóðìûã ÷àíä æóðàìëàí, òóñ òóñûíõàà çàõèðàí ñóóæ áóé óëñûí ãàäààä õàðèëöààíû õýðãèéã õºòëºí ÿâóóëñààð áàéëàà. Òóõàéëáàë “Èë õààäûí óëñ”, ªìíºä áà Áàðóóí Åâðîï, Õîéä Àôðèê îéðûí äîðíîä ðóó ÷èãëýñýí áîäëîãûã, “Àëòàí îðäîí óëñ” òºâ Åâðîï áà Áàëêàíû õîéã ðóó ÷èãëýñýí áîäëîãûã òóñ òóñ øóóä ãàðäàí õýðýãæ¿¿ëæ áàéâ. Àçè, Åâðîïûã äàìíàñàí ýçýíò ã¿ðíèé ¿åä äýëõèéí óëñ îðíóóäàä ìîíãîë àõóé, ñî¸ë, çàí ¿éëèéí õîëáîãäîëòîé îëîí ç¿éë ºðãºí òàðõàæ, ìîíãîë÷óóäûí áàéãóóëñàí îðä õàðø, õîò, õºøºº äóðñãàë, ìîíãîë íýð, ýõ íóòãààñàà òóñãààðëàãäñàí ìîíãîë óäìûíõàí äýëõèéí ºíöºã áóëàíä ¿ëäýæ õîöîðñîí ò¿¿õòýé. Èéíõ¿¿ Èõ Ìîíãîë óëñ ýçýíò ã¿ðíèé ¿åä ìîíãîë÷óóä Àçè, Åâðîïûí ºðãºí óóäàì íóòàãò ººðèéí ºâºðìºö ñî¸ëûí áà ãàäààä áîäëîãûí óë ìºðèéã ¿ëäýýñýí áèëýý.
Байлдааны арга техник: стратеги, тактик
Ýðòíèé ìîíãîë÷óóä ãýíýä¿¿ëýí äîâòëîõ, íàéðàìäëûí ãýðýýã ãýíýò öóöàëæ õàëäàõ çýðýã öýðãèéí òàêòèêèéí çàëü ìýõèéã ¿å ¿å õýðýãëýäýã áàéñàí àâ÷ äàéí áàéëäààí ÿâóóëàõäàà èõ òºëºâ “óðüä÷èëàí çàðëàñíû” (10.79-80, 225-226) ýöýñò áàéëäààíû àæèëëàãààã ýõýëäýã áàéñàí áàéíà. Ò¿¿í÷ëýí “Ìîíãîëûí íóóö òîâ÷îî”-íä õîîðîíäîî äàéòàã÷ õî¸ð ýòãýýäýýñ “Ò¿ð¿¿ ìàãíàé” àíãèéã èëãýýæ áàéëäàõ ãàçàð, öàã ºäðèéã òîõèðîëöîí áàéñàí òóõàé ìýäýýëæýý. Ãýõäýý òýä ýñðýã ýòãýýäèéíõýý ýñýðã¿¿öëèéã äàðàõ çîðèëãîî õýðýãæ¿¿ëýõèéí òóëä çýðãýëäýýõ óëñ îðîí, õýíòýé ÷ ýâñýë õîëáîî áàéãóóëàí òýìöýõýýñ áóöäàãã¿é áàéâ.
Òºâ Àçèéí öýýæíýý 1206 îíä ¿¿ñýí áàéãóóëàãäñàí øèíý òóëãàð Ìîíãîë óëñ öààøèä óëàì óëàì äýâøèí äýýøëýõ ¿¿, ýñâýë òýãñõèéãýýä áóóðàí äîðîéòîõ óó ãýäýã íü óëñ îðíûõîî õèë õÿçãàðûã òýëæ, ºðñºí èðýõ àþóëààñ õýðõýí õàìãààëàõààñ øóóä øàëòãààëàõ áàéñàí á¿ëãýý. Ó÷èð íü øèíý òóëãàð Ìîíãîë óëñûã îð÷èí òîéðíû íü óëñóóä ÿìàãò ºäºí õàòãàæ, çàíàëõèéëæ áàéëàà. ßëàíãóÿà Àëòàí óëñ Ìîíãîëûã ¿ë çºâøººðºí ººðèéí õàðààò õýìýýí ¿çñýýð áàéâ. Èéì ó÷ðààñ ×èíãèñ õààí àíõ 1211 îíä Äîðíî ç¿ã àÿí äàéíä ìîðäîí, Óìàðä õÿòàäûí Àëòàí óëñûã äîâòîëæ, 1215 îíä Íèéñëýë Æ¿íä¿ã (Áýýæèí) ýçëýí àâ÷ýý. Äàðàà íü ×èíãèñ õààí ººðèé㺺 Äîðíûí ýçýí, Õîðåçìûí øàõûã ªðíèéí ýçýí ãýæ ¿çýæ íàéðàìäàõ áîäëîãî ÿâóóëæýý. Ãýòýë Õîðåçìûí øàõ Ìóõàììåä ×èíãèñ õààíû ýë÷èéã óäàà äàðààëàí àëæ, äîðîìæèëñîí ó÷èð 1218 îíä ºðíº ç¿ã àÿí äàéíä ìîðäñîí áàéíà. Òýð îíäîî Ìîíãîëûí öýðýã Òóðêåñòàí, Äîëîîí ìºðíèéã ýçýëæýý. ×èíãèñ õààí 1219-1220 îíû ºâºë ãîë õ¿÷ýý óäèðäàæ, Áóõàð, Ñàìàðêàíäûã ãàðòàà àâñàí áàéíà. Ìîíãîëûí öýðýã òýíäýýñ Õîðåçìûí íèéñëýë Óðãåí÷èéí ç¿ã õºäºëæ, 1220 îíû ýöýñ, 1221 îíû ýõýýð á¿ñëýí áàéëäàæ ýõëýâ. 4-5 ñàðûí òóðø äîâòîëæ áàéæ Õîðåçìûí íèéñëýëèéã ýðõýíäýý îðóóëñàí áàéíà.
Монголчууд хэрхэн хотыг эзлэн авдаг тухай 2 жишээ дурдая. Хятадын өмнөд Нанжин хотыг Сүбээдэй баатар эзлэхдээ. Олзлогдсон иргэдээр авс шороо зөөлгөн гуу жалга дүүргэж, нэг онцөгт 100 илүү буу зэрэгцүүлэн өдөр шөнөгүй буудсаар хотын асар тагт байгуулан 40 алхамд 1 майхан босгож, майхан бүрийг 100 илүү цэргээр сахиулав. Бас зхрийн арьсан туурга дээвэртэй гэр хийж дотор нь хүн суулгаж хотын хананд хүргээд хэрмийн ёроолыг ухвал Алтан улсын хааны цэрэг төсөр лондонд дарь хийж төмөр дээсээр оосорлоод ухах газарт унагаахадгал гарч хүн ба үхрийн арьсан гэр түлэгдэж байв. Тэд мөн хөгшид нялхасын махыг чанаж тос гаргаад түүгээр өвс тослон сонголчууд руу шидэн түймэрдэхийг оролдож байсан аж. Ийнхүү 16 хоног тулөлдсаны дараа монгол хятадын үхсэн хүний тоо 100 түм гэж байсан бол Хорезмын Меврь хотын иргэд Чингис хааныг ихээхэн эсэргүүцэж, түүний хүргэнийг алсан тул хаан уг хотыг газартай тэгшлэх зарлиг буулгажээ. Энэ тухай Жувейний энэ зах хязгаар нутагт дахин хүмүүс амьдарна гэхдээ урдынхаа аравны нэгд ч зл хүрнэ хэмээн бичсэн байна.
Ìîíãîëûí öýðã¿¿ä 1221 îíä Àçåðáàéäæàíä öºìðºí îðæ, óëìààð ÿðæèéí íóòãààð àÿëàí áàéëäæýý. Òýíäýýñ Óìàðä Êàâêàçûí óóëûã äàâæ, òýíäýýñ Êðûì õ¿ðñýí áàéíà. 1223 îíä Êàëêà ãîëûí õºâººí äýýð Îðîñûí âàíãóóäûí öýðãèéã áóò öîõèæýý. ×èíãèñ õààí ºðíº ç¿ã õèéñýí àÿí äàéíààñ 1225 îíä ýõ íóòàãòàà áóöàæ èðæýý.
Äàðàà íü ×èíãèñ õààí 1225-1227 îíä Òàíãóä óëñòàé áàéëäàí ýçëýí àâ÷ýý. ×èíãèñ õààíûã çàëãàìæèëñàí ªãýäýé áîëîí áóñàä õààä áàéëäàí äàãóóëëûã ¿ðãýëæë¿¿ëæýý. 1228, 1235 îíä áîëñîí Èõ Õóðàëäàéãààð ºðíº ç¿ã äàéëàõ àñóóäëûã õýëýëöýæ, èõ öýðãèéã Ç¿÷èéí àõìàä õ¿¿ Áàòàä õàðèóöóóëæýý. Ò¿¿íèé çàõèðñàí öýðýã 1230-ààä îíä Îðîñûí õýä õýäýí âàíò óëñóóä, ªâºð Êàâêàç-Àçåðáàéäæàí, Àðìåí, Ãðóçèíèéã ýçëýí àâààä óëìààð 1240 îíä Êèåâèéã ýðõøýýëäýý îðóóëàâ. Ìîíãîëûí èõ öýðýã 1241-1242 îíä Ïîëüø, Óíãàð, Ìîðàâ õ¿ðñýí áàéíà.
̺íõ, Õóáèëàéí õààí÷ëàëûí ¿åä Èðàí, ªìíºä Õÿòàäûí Ñ¿í óëñûã ýçëýí àâ÷ýý. ×èíãèñ õààí, ò¿¿íèéã çàëãàìæëàã÷äûí áàéëäàí äàãóóëàëûã ñàÿõàí áîëòîë åâðîöåíòðèçì áîëîí ÿëàãäñàí óëñ ò¿ìíèé ººðèé㺺 çºâòãºí ºì㺺ëºð ¿çëèéí ¿¿äíýýñ, ýñâýë ìàðêñèñò ò¿¿õ áè÷ëýãèéí áàéð ñóóðèíààñ àâ÷ ¿çýõ õàíäëàãà äàâàìãàéëæ èðæýý. Îðîñ, Åâðîïûíõîí áèä àñàð ºíäºð ñî¸ëòîé áàéñíûã Ìîíãîëûí á¿ä¿¿ëýã, çýðëýã¿¿ä óñòãàñàí, öýöýãëýí õºãæèæ áàéñàí Äóíäàò Àçèéí îëîí õîò, ò¿¿õ ñî¸ëûí äóðñãàëûã ¿íñýí òîâðîã áîëãîñîí, çàðèì óëñ ¿íäýñòíèéã ìºõººñºí ãýõ ìýòýýð áè÷èõ íü óëèã áîëæ, ñ¿¿ëäýý ìàðêñèñò ò¿¿õ áè÷ëýãèéí àíãè÷ øèíæ àñóóäëûã óëàì áóãëóóëæ, ãàøóóðóóëàí, òóõàéí òýð öàãèéí ò¿¿õýí òîäîðõîé íºõöºë, õ¿ì¿¿ñèéí îþóíëèãèéí òºâøèíã áàðàã àíõààðàõã¿é áîëæ, ò¿¿õýí õàðààë ç¿õýë óðñãàõ áîëñîí áºë㺺. Ê.Ìàðêñ, À.Ñ.Ïóøêèí çýðýã äýëõèéí ñóóòíóóä ÷ ýíý ë òîéðîãò ýðãýëäýæ áàéñàí íü íóóö áèø þì. Èéì ó÷ðààñ ×èíãèñ õààíû áàéëäàí äàãóóëëûã “õýò ºøèðõºõ” õàðààë ç¿õëèéí õàëüñ á¿ðõýâ÷íýýñ íü öýâýðëýæ, áîäèòîé ¿íýëýõ ÿâäàë ò¿¿õ øèíý÷ëýëèéí íýãýí ÷óõàë çîðèëò áîëæ áàéíà.
Åð íü õýí íü õýíèéãýý âý? õýìýýñýí òóõàéí öàã ¿åä áàéëäàí äàãóóëàë íü àëèâàà óëñ ã¿ðíèé ãàäààä áàéëäàà òºâøèòãºõ ¿íäñýí àðãà áîëæ áàéñíûã îëîí óëñûí ýðõ ç¿éí õºãæèë, ò¿¿õýí ç¿éí çàð÷ìûã ãàäàðëàõ õ¿í á¿õýí çºâøººðºõ áàéõ. ×èíãýâýýñ øèíý òóëãàð óëñàà áàòàòãàí áýõæ¿¿ëüå ãýâýë ãàäíûí àëèâàà ºíãºëçëºã, ºäººí õàòãàëãààñ ººðèé㺺 õàìãààëàõ, ºðñºëäºã÷ºº íîìõîòãîí äàðàõààñ ººð àðãà çàì áàéãààã¿é þì. ªìíºõ ñóäëàà÷èä ×èíãèñ õààíû ÿëæ äèéëæ, ñ¿ð õ¿÷ýý ìàíäóóëæ áàéñíûã öýðãèéí çîõèîí áàéãóóëàëò, çýâñýã òåõíèê, áàéëäàõ ÷àäâàð, ìîíãîë óãñààòíû ýð÷ìèéí ò¿ðýëò, áàéãàëü-ãàçàð ç¿éí õ¿÷èí ç¿éë çýðýãòýé õîëáîí òàéëáàðëàæ èðñýíä á¿ðýí òàë ºã÷ áîëîõ þì. Ýíý á¿õíýýñ Ìîíãîë÷óóäûí ÿëàí äèéëñýí ó÷èð øàëòãààíûã XIII çóóíû ìîíãîë óãñààòíû ýð÷èì õ¿÷íèé ò¿ðýëòýýð òàéëáàðëàñàí Ë.Í.Ãóìèëåâûí ¿çýë áàðèìòëàë íýëýýä ñîíèðõîë òàòàæ áàéíà. Òýðáýýð òýð öàãèéí ìîíãîë÷óóäûí ¿éë àæèëëàãàà íü óãñààòíû íàñ, ò¿¿íèé õýëõýý õîëáîî, òºðºëõ íóòãèéí ãàçàð ç¿éí áàéðøëààð òîäîðõîéëîãäîæ áàéñàí õýìýýí ¿çñýí áàéíà. Àëèâàà óãñààòíû õ¿÷ ÷àäàë íü Â.È.Âåðíàäñêèéí íýýñýí áèîñôåðèéí àìüä áîäèñûí ýð÷ìèéí ò¿ðýëò äýýð òóëãóóðëàí òîãòäîã áºãººä ò¿¿õýí ¿éë ÿâöàä òýðõ¿¿ ýð÷ìèéí ò¿ðýëò ¿éë÷èëäýã áàéíà. Ò¿¿íèéã Ë.Í.Ãóìèëåâ “ïàññèîíàðíîñòü” ãýæ íýðëýýä õ¿íýýñ ººðººñ íü ¿ë øàëòãààëàõ õ¿÷òýé áºãººä õ¿íèé ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõ äîòîîä õÿçãààðã¿é òýì¿¿ëýë, ýðìýëçëýë áîëæ áàéäàã õýìýýí òîäîðõîéëñîí þì. Óãñààòíû ýð÷ìèéí ò¿ðýëò õýò èõ áîë õàðãèñ, æîëîîäëîãîã¿é áîëæ, õàðèí çîõèñòîé õýìæýýíä áàéâàë öýöýãëýí õºãæèæ, äóòàãäâàë ìºõºõ òàâèëàíòàé õýìýýí ¿çñýí áàéíà. Ë.Í.Ãóìèëåâûíõààð áîë XIII çóóíû ìîíãîë÷óóäûí ýð÷ìèéí ò¿ðýëò íýí çîõèñòîé õýìæýýíä áàéæ, ò¿¿íèé à÷ààð äýëõèéí òàëûã ýçýãíýñýí èõ ã¿ðýí áàéãóóëàõàä õ¿ðñýí áîëîëòîé. Òýðáýýð ýð÷ìèéí ò¿ðýëò ãýã÷èéã áàéãàëü-ãàçàð ç¿éí õ¿÷èí ç¿éëòýé àìèí õîëáîîòîé ãýæ ¿çýæ áàéâ. Àíãëèéí ò¿¿õ÷ Ñ.Óîëêåð “Íàïîëåîíûã õºíººñºí Îðîñûí öàñ Ìîíãîëûí ìîðüò îòðÿäóóäûí õóâüä õàðèí àÿòàé íºõöºëèéã á¿ðä¿¿ëýâ. XIX çóóíû àãóó èõ æàíæíóóäûí áàéëäààíû ¿éë àæèëëàãààã çîõèñòîé ÿâóóëàõ áîëîìæ îëãîîã¿é ÿã òýð íºõöºë Ìîíãîëûí æàíæíóóäûí õóâüä ºìíºº òàâüñàí çîðèëãîî õýðýãæ¿¿ëýõýä íü õàðèí ÷ òààòàé íºëºº ¿ç¿¿ëæýý. Òýä Îðîñûã ºâºë äàéðñàí áºãººä ýíý äàéíûã äºíãºæ ìºñ çàéðìàãòàõàä ýõëýýä, ìºñ õàéëæ áàéõ ¿åä äóóñãàæýý. Ãóðâàí ÷ óäààãèéí èéì äàéðàëòûí äàðàà Îðîñóóä ÿìàð ÷ òýíõýëã¿é áîëæ, òýäíèé õºëä ñºõðºí óíàñàí þì” (11.23) ãýæ áè÷æýý. ¯íýõýýð ýðñ òýñ óóð àìüñãàëòàé, äºðâºí óëèðàëòàé Ìîíãîë îðíû áàéãàëü-ãàçàð ç¿éí íºõöºë Ìîíãîëûí äàé÷äûã õàòóóæóóëæ, öàã óóðûí õ¿íä áýðõ íºõöºëèéã äàâàí òóóëàõ ÷àäâàðààð áóñäààñ èë¿¿ áàéõ õóâü òîõèîñîí àæ. ¯¿í äýýð íýìýí õýëýõã¿é áàéõ àðãàã¿é íýãýí õ¿÷èí ç¿éë áóé. Ìîíãîë õ¿í, ìîíãîë ìîðü õî¸ðûí àìüäðàë àõóé, àÿí äàéíû ÿâö äàõü ø¿òýí áàðèëäëàãà íü ×èíãèñ õààíû äàé÷äûí áàéëäàí ÿëæ äèéëýõèéí íýã ìàðãàøã¿é ýõ ñóðâàëæ áîëæ áàéñàí þì. Ìîíãîë öýðãèéí õºäºë㺺íò ÷àíàðûí äàâóó òàë íü õ¿í, ìîðü õî¸ðûí ãàéõàì òýñâýð òýâ÷ýýð, ººð õîîðîíä ñàëãàõ àðãàã¿é íýãäìýë ÷àíàð á¿ëãýý. Òýð ¿åèéí ìîíãîë ýð ìîðèí äýýð ºñ÷, ìîðèí äýýð íàñûã áàðæ, ìîðüòîéãîî àìü àìüäðàëààðàà ýýíýãøèí äàñ÷, áàéëäàí äàãóóëëûã ìîðüã¿éãýýð òºñººëæ ÷àäàõã¿é áàéñàí þì. Ýíý á¿õíýýð ×èíãèñ õààí, ò¿¿íèéã çàëãàìæëàã÷äûí áàéëäàí äàãóóëëûí ñºðºã ¿ð äàãàâðûã öàãààòãàõ ãýýã¿é.
Äàéí áîë äàéí. Ýðäýíýò õ¿ì¿¿íèé àìü íàñ ñ¿éäýæ, õîò áàëãàä, áàðèëãà áàéøèí, ò¿¿õ äóðñãàëóóä äàéíû õºëä ¿ðýãäñýí. ×èíãèñ õààíû áàéëäàí äàãóóëàë ¿¿íèéã òîéðîí ºíãºðººã¿é. Õàðèí ×èíãèñ õàí äýëõèé äàõèíû ò¿¿õýíä óë ìºðºº ¿ëäýýñýí îëîí àðâàí áàéëäàí äàãóóëàã÷äààñ èë¿¿ õàðãèñ õýðöãèé áàéñàí óó? Òèéì õ¿íèé í¿íæèãã¿é àëàí õÿäàã÷ áàéñàí óó? ãýâýë ¿ã¿é. Òýðáýýð áàéëäàí äàãóóëñàí õ¿í àì, ãàçàð íóòãèéí õýìæýýãýýð áóñäààñ ºðãºí öàðòàé áàéñàí áîëîõîîñ àëèâàà áàéëäàí äàãóóëàã÷èéí ñ¿ð õ¿÷, îìîã òºãºëäºð áàéäëàà ¿ç¿¿ëýõ öàãòàà ¿ç¿¿ëäýã, ºðøººõ ¿åäýý ºðøººäºã òýð ë æàì ¸ñíû äàãóó áàéëäàæ, äèéëæ, äýãëýæ æóðàìëàæ áàéñàí þì. Õàðèí ×èíãèñ õààí îëîí ¿íäýñòíèé öààøäûí õóâü çàÿàíä áóñäààñ èë¿¿ óõààëàã õàíäàæ, ýíýð÷ ºðøººæ áàéñàí.
×èíãèñ õàíû áàéëäàí äàãóóëàë íü õ¿í òºðºëõòºíèé ò¿¿õýíä ã¿íçãèé óë ìºðºº ¿ëäýýæ, äýëõèéí òàëûã ýçýãíýñýí èõ ýçýíò ã¿ðíèéã áàéãóóëàí, äýëõèé äàõèíû à÷ õîëáîãäîëòîé á¿õèé õºãæèë äýâøëèéí çàðèì ýõèéã òàâüñàí íü ò¿¿õ øèíý÷ëýëèéí ¿¿äíýýñ öîõîí òýìäýãëýõýýñ ººð àðãà¿é þì. ¯¿íä:
- Þóíû ºìíº ªðíº, Äîðíûã õîëáîñîí òîðãîíû çàìûã ñýðãýýæ, ºðòºº, øóóäàí õîëáîîã ¿¿ñãýí òýðëýñýí íü óëñ òºðèéí õàðèëöàí îéëãîëöîõ, íýâòðýëöýõ, àõóé ñî¸ëûí òàëààð áèå áèåýñýý ñóðàëöàõ, ýäèéí çàñàã, õóäàëäàà ñî¸ëûí õàðèëöàà õîëáîîãîî ºðãºæ¿¿ëýõýä õ¿÷èðõýã ò¿ëõýö ¿ç¿¿ëñýí þì. Àêàäåìè÷ ×.Äàëàé: “Òóõàéí ¿åä äýëõèéí óëñ îðíîîñ ìîíãîë÷óóäûí ñóð÷ ìýäñýí ç¿éë ÷ èõ, ìîíãîë÷óóäààñ òýäíèé ñóð÷ ìýäñýí ç¿éë ÷ áàñ áàãà áèø áàéæýý. Ìîíãîë öýðãèéí áàéëäààíû íàðèéí òàêòèêààñ, ò¿¿íèé íàðèéí òºìºð ìýò õàòóó ñàõèëãà áàòààñ, íóì ñóì õèéõ, õóðàé ñ¿¿ õèéõ, áîðö õàòààõ, àäóó ìàë ºñãºí ¿ðæ¿¿ëýõýýñ ñóðàõ çýðýã ºäèé òºäèé ç¿éë ãàäààä îðîíä íýâòýðñýíèéã ¿ã¿éñãýæ áîëìîîðã¿é áàéäàã” ãýæ òýìäýãëýæýý. ªìíºä Ñîëîíãîñûí ñóäëàà÷ Êèì Æî Ðý: “×èíãèñ õààí Êîëóìá øèã äýëõèéí îðîí çàéã îéðòóóëàí ººð÷èëñºí. Ò¿¿íèé ýçýíò óëñ XIII çóóíû ýöýñ õ¿ðòýë Íîìõîí äàëàéãààñ Ç¿¿í Åâðîï, Ñèáèðýýñ Ïåðñèéí áóëàí õ¿ðòýë ýçýìøëýý òîãòîîñîí þì. ×èíãèñ õààí áîëîí ò¿¿íèé çàëãàìæëàã÷èä Åâðîï, Àçè òèâèéã õàìàðñàí àñàð ºðãºí íóòàã äýâñãýðò ÷ºëººò õóäàëäààíû á¿ñèéã áèé áîëãîæ Äîðíî, ªðíèéí ñî¸ë èðãýíøëèéí õîëáîîã áýõæ¿¿ëæýý” ãýæ ä¿ãíýæýý. Áàñ ýíä ýðòíèé Õÿòàä, Ýíýòõýã, Äóíäàò Àçèéí ñî¸ë Åâðîï äàõèíàà íýâòýðñýí, Åâðîïûí ñî¸ë Äîðíî äàõèíû îðíóóäàä íºëººëñºí, ìºí Àçèéí îðíóóä ÷ õîîðîíäîî ñî¸ëûí íÿãò õýëõýý õîëáîîòîé áîëñíûã îíöëîí äóðüäàõ õýðýãòýé þì.
- Øàâàð õýðýì öàéçàíäàà á¿ãýæ, ñàëàíãè òàñàðõàé áàéñàí Îðîñûí âàíò óëñóóäûã íýãòãýæ, õ¿÷èðõýã Îðîñ ã¿ðýí áàéãóóëàõ ýõëýëèéã òàâüæ ºãñºí þì. ×ààäàåâ, Ôåäîòîâ íàðûí ã¿í óõààíòíóóä Ìîíãîëûí äîâòîëãîîíû áîñãîí äýýðõ Îðîñ îðîí “Ìÿíãàí æèë óíòàà áàéñàí” õýìýýí ä¿ãíýñíèéã ¿ã¿éñãýõ àðãàã¿é.Àêàäåìè÷ À.Ï.Îêëàäíèêîâ: “Ìîíãîë÷óóä äàéðàí îðñîí íü æèæèãõýí âàíò óëñóóä áîëæ áóòàðñàí Îðîñ îðîíä õàðèéí áóëààí ýçëýã÷äèéã ýñýðã¿¿öýõ, Ìîñêâàã òîéðîí Îðîñ ðàäûí íýãäýõ ¿éë àæèëëàãààíä òóñàëñàí áàéíà. Ìîíãîëûí õààíò òºð óíàñíààñ õîéø Îðîñ îðîí íýãäýæ õ¿÷èò ã¿ðýí áîëæ òîäîðñîí þì” õýìýýí æèíòýé ä¿ãíýëò õèéæ áàéëàà.
- Òýð õàâüäàà äóðààðàà äóðãèæ, îéð îð÷èíäîî ÿìàãò ò¿âýã ÷èðýãäýë ó÷ðóóëæ áàéñàí Àëòàí óëñûã äàéëñíààð õîæìûí èõ Õÿòàä óëñ áàéãóóëàãäàõ ¿íäñèéã á¿ðä¿¿ëæ ºã÷ýý. Õÿòàäûí õýñýãðýí áóòàðñàí óëñóóäûã äàéëàí ººð õîîðîíä íü õîëáîí íèéë¿¿ëæ, Öàãààí õýðìèéí äîòîð ÿâöóóõàí áàéñàí ãàçàð íóòãèéã íü òýëæ ºðãºæ¿¿ëñíèéã Õÿòàäûí ò¿¿õ÷èä äýâøèëòòýé ¿éë àæèëëàãàà õýìýýí õ¿ëýýí çºâøººðäºã àæ. Õàðèí ýíý ÿâäëûã äàëèìäóóëàí ìîíãîë, õÿòàä õî¸ð íýãýí õààíòàé íýã óëñ áàéñàí, ìîíãîë áîë õÿòàäûí ñàëøã¿é õýñýã õýìýýí áàòëàõ ãýñýí óëñ òºðèéí àòãàã ñàíààã áèä íÿöààõ ¸ñòîé.
- Áàéëäàí äàãóóëëûí ÿâöàä òóõàéí ¿åä àëü ÷ îðîíä áàéãààã¿é öýðýã, äàéíû ñî¸ë á¿ðýëäñýí íü äýëõèéí öýðãèéí ñòðàòåãè, òàêòèêò ¿íýòýé õóâü íýìýð îðóóëñàí þì. Àíãëèéí ò¿¿õ÷ Æ.Ñàóíäåðñ “Òóõàéí ¿åèéí àíõíû òîì æàíæèí áàéñíû õóâüä ×èíãèñ õààíû ÷àäàë àâüÿàñ íü çºâõºí ãàéõàìøèãò íýýëò¿¿ä òºäèéã¿é, òýð ¿åä äàéñàí ïðàêòèê àìüäðàëûã ººðèéí áîëãîí ººð÷èëæ ñàéæðóóëàõàä åð áóñûí àâüÿàñ ÷àäëàà õàðóóëñíààð òîäîðñîí àæýý. Àðìè íýãæ íü àðàâòûí íýãæ¿¿äýä, òóõàéëáàë 10000 õ¿íèé äèâèç íü ìÿíãàòûí áðèãàä, çóóòûí íºõºä, àðàâòûí ñàëàà áîëîí õóâààãäàæ áàéâ. Ýíýõ¿¿ àðàâòûí ñèñòåì íü Ò¿ðýã áîëîí Ìîíãîëä óðä íü õýðýãëýãäýæ áàéñàí àâ÷, çºâõºí õóó÷èí àéìàã îâãóóäûã õóòãàí íèéë¿¿ëæ, øèíý íýãæ¿¿ä áèé áîëãîñîí áºë㺺. Àðìè íü ãîëäóó ìîðèí öýðãýýñ á¿ðäýæ áàéñàí áºãººä èíæåíåðèéí àíãèòàé áàéâ. Í¿¿äëèéí áàéëäàã÷èéã ìîðüã¿éãýýð òºñººëºõ àðãàã¿é áàéñàí áîëîõîîð ÿâãàí öýðãèéã áàðàã õýðýãëýäýãã¿é áàéâ. Õ¿íä ìîðèí öýðýã áîë õºº õóÿã, äóóëãà ºìñ÷, ñýëýì æàäààð çýâñýãëýñýí áàéâ. Õºíãºí ìîðèí öýðýã íü õºº õóÿãã¿é, íóì ñóì õºíãºí æàäààð çýâñýãëýñýí áàéâ. Íóì ñóì áîë Ìîíãîëûí õàìãèéí àþóëòàé, îí÷òîé çýâñýã áàéëàà” ãýæ òýìäýãëýýä öààø áè÷èõäýý “Ìîíãîë÷óóä òóëàëäààíä îðîõäîî õàìãèéí ò¿ð¿¿íä õ¿íä õóÿãò ìîðèí öýðãèéã õî¸ð ýãíýýãýýð, ò¿¿íèé àðààñ õóÿãã¿é ìîðüòîí õàðâàà÷äûã ãóðâàí ýãíýýãýýð çîõèîí áàéãóóëæ äàâøóóëíà. Ñ¿¿ë÷èéíõ íü ò¿ð¿¿÷èéíõýý àìñõèéõ õîîðîíäóóð óðàãø äàâøèí, ñóìàí ìºíäºð áóóëãàæ ñ¿éòãýýä óõàðíà. Òýðõ¿¿ õàðâàëòààñ ñàíäàðñàí äàéñíûã æàãñààëààñ ãàðãàí äîâòîëãîîíä õ¿íä ìîðèí àíãè äàõèí îðíî. Ìîíãîë ìîðü æèæèãõýí ìºðò뺺 òºìºð øèã ÷èéðýã, ìàø ñàéí ñóðãàñàí áîëîé. Öàã õàãàñò ºðòºº ÿâæ ÷àäíà. Áîãèíîõîí òºìºð äºðºº íü òàëûí äóíäóóð õóðäààðàà äàâõèæ ÿâàíãóóòàà ýð÷òýé õàðâàõ áîëîëöîîã ìîðüòîíä îëãîäîã áàéâ. ×èíãèñ í¿¿äýë÷äèéí ãàðàìãàé òîëãîéëîã÷äûí àäèëààð äóíäàò ýðòíèé äàéíû îíüñîí òåõíèêèéí ¿íý öýíèéã ñàéí ìýäýðäýã áàéñàí òºäèéã¿é, òýðõ¿¿ óð óõààíûã ìàø ºíäºð òºâøèíä àâ÷èðñàí áîëîé” (3.72-73) ãýæýý.
- ×èíãèñ õààíû ¿å áîëîí äàðà äàðààãèéí ìîíãîë÷óóäûí àìüäðàõ ñî¸ëä áóñàä óëñ ¿íäýñòíèéã ººðòºº óóñãàõ áîäëîãî õýçýý ÷ áàéãààã¿é, ÿëàíãóÿà ×èíãèñ õààíä áóñäûã ò¿ðýìãèéëýí ýçëýõ, òîíîí äýýðýìäýõ ºðººñãºë ãàíö òàëûí õ¿ñýë çîðèã, õîæèì øèíý ò¿¿õèéí ¿åä òîì ã¿ðí¿¿äýä ¿¿ññýí øèã äýëõèéä íî¸ðõîõûí òóëä ýçëýí êîëîíè÷ëîõ áîäëîãî áàéãààã¿é áîëíî. Ìîíãîëûí ýçýíò ã¿ðíèé áîäëîãî ò¿¿õýí áîäèò íºõöºë øàëòãààíû óëìààñ ýçýðõýã ò¿ðýìãèé øèæíòýé áàéñàí ÷ äóíäàä çóóíû îëîí óëñûí õàðèëöààíû ýðõ ç¿éí õýì õýìæýýã ýðõ áèø õ¿íäýòãýæ áàéñàí òºäèéã¿é, ò¿¿íèéã çàðèì òàëààð õàðüöàíãóé øóäàðãà äýâøèëò øèíæ òºðõººð áàÿæóóëæ áàéæýý. Òóõàéëáàë: òºð ¸ñ, õààí ýçýíäýý ¿íýí÷ áàéõ, òºðèéí ýë÷èéí àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàí áýõæ¿¿ëýõ, îëîí óëñûí áîëîí óëñ îðîí òóñ á¿ðèéí äîòîîäîä àìãàëàí òàéâàí áàéëãàæ, äýã æóðàì òîãòîîõ, õàðü îðíû ýðäýìòýí ìýðãýäèéí îþóí óõààíûã àøèãëàõ, ÿíç á¿ðèéí øàøèí, ¿çýë ñóðòëûí ÷ºëººò áàéäëûã õàíãàæ, òýãø øóäàðãà õàíäàõ çàð÷ìûã ìîíãîë õààä õàòóó áàðèìòàëæ, óëñ îðîí á¿õýíä íýâòð¿¿ëæ òºëºâø¿¿ëýõèéã õè÷ýýæ áàéæýý.
Чингис ба түүний үр хойч нар, цэргийн жанжид:
Ìîíãîëûí ò¿¿õýíä èõ ×èíãèñ áà ò¿¿íèé çàëãàìæëàã÷äûí ã¿éöýòãýñýí ¿¿ðýã áîë ã¿íçãèé ñóäàëãàà øààðäàõ àñàð ºðãºí öàð õ¿ðýýòýé, íàðèéí ò¿âýãòýé àñóóäàë þì. ßàãààä ãýâýë: Ò¿¿õèéí àëèâàà ¿çýãäýë, ¿éë ÿâö ÷óõàì õýçýý õààíà õýðõýí ¿¿ñ÷, ºðíºæ, ýöýñòýý ÿàæ òºãññºí áóþó ÿìàð ¿ð ä¿íä õ¿ðñýí áà ò¿¿íä òýðã¿¿ëýõ ¿¿ðýãòýé îðîëöñîí ãîë õ¿í íü õýí áý? ãýäãèéã ò¿¿õýí ç¿éí ¿¿äíýýñ óëòàé ñóäëàí òîäîðõîéëæ, áîäèòîé ¿íýëýëò ºãºõã¿éãýýð ò¿¿õ “ò¿¿õèéðäýã”. Òèéìýýñ ÷ ÕII çóóíû ¿åä Ìîíãîëûí ò¿¿õíýý òîäîðñîí àóãàà èõ õ¿í ×èíãèñ, ò¿¿íèéã çàëãàìæëàã÷äûí ¿éë àæèëëàãàà, òýäíèé ò¿¿õýí ¿¿ðãèéã îëîí òàëààñ íü íàðèéâ÷ëàí ñóäëàõàä øèíæýý÷ ìýðãýä îëîí æèëèéí òóðø àíõààðñààð èðëýý. ¯¿íèé ¿ðýýð ×èíãèñ õààíû ã¿éöýòãýõ ¿¿ðãèéã òîäðóóëàí ä¿ãíýõ áîëîëöîîòîé áîëñîí þì.
Òýì¿æèí áóþó ×èíãèñ õààí 1162 îíû V ñàðûí 31-íä îäîîãèéí Õýíòèé àéìãèéí íóòàãò Îíîí ìºðíèé Äýë¿¿í áîëäîã õýìýýõ ãàçàð ìýíäýëæýý. Ò¿¿íèéã 9 íàñòàé áàéõàä íü ýöýã Åñ¿õýé áààòàð òàòààðò õîðëîãäîí íàñàí ººä áîëñíîîñ õîéø õýñýã õóãàöààíä ÿäàð÷ ç¿äðýõèéí çîâëîí àìñ÷ýý. Ãýâ÷ ª¿ëýí ýõ õºâã¿¿äýý ìîíãîë óõààíààð öýãö øóäàðãà ºñãºí õ¿ì¿¿æ¿¿ëñýí áàéíà.
Óäàëã¿é Òýì¿æèí ºñºí òîðíèæ, ýöãèéíõýý õóó÷èí àíä Õýðýýäèéí Òîîðèë õàí, áàãûí íºõºð Æàäðàí îâãèéí Æàìóõà íàðòàé õ¿÷ýý íýãòãýí, Õàìàã Ìîíãîëûí õàíëèãèéã ñýðãýýñýí á¿ëãýý. Óëìààð òýðáýýð ìîíãîëûí îëîí àéìàã õàíëèãèéã íýãòãýí, Èõ Ìîíãîë óëñûí õààíààð ºðãºìæëºãäñºíèéã áèä ºìíºõ á¿ëã¿¿äýä ¿çñýí. Õàðèí Ýçýí Áîãä ×èíãèñ õààí Ìîíãîëûí ò¿¿õýíä ÷óõàì ÿìàð ¿¿ðýã ã¿éöýòãýñýí òóõàé àñóóäëûã õóðààíãóéëàí ä¿ãíýæ ¿çýõ íü ýë ç¿éëèéã òýðëýõèéí ó÷èð áîëîé.
×èíãèñ õààí áîë áóðõíààñ çàÿàãäñàí åð áóñûí õ¿í áèø, óõààí ÷àäëûã áóéëóóëàí òºðñºí òàë íóòãèéí ÿçãóóðòàí. Áóðèàäûí ò¿¿õ÷ Ø.Í.Öýäýíæàïîâ: “×èíãèñ õààíû íóóö” òîâõèèîëäîî: ×èíãèñ õààí áîë àëñûã õàðäàã, àëñûí çàéíààñ íºëººëäºã, åð áóñûí èä øèäòýé õ¿í áàéñàí ãýñýí íü ¿íýíä ¿ë îéðòîíî, ×èíãèñ õààí èõ àâúÿàñ áèëýãòýé õ¿í áàéñàí áîëîõîîñ, èä øèäòýé õ¿í áàéãààã¿é” ãýñýí ñàíàà ãàðãàæýý. Òèéì ýý. Òýðáýýð òýíãýðèéí ýë÷ áóñ, ýãýë æèðèéí ìºðò뺺, ýíã¿é óõààíòàí, ýð çîðèãèéí òýíãýðëýã áóðõàí áàéñàí þì. Èéìýýñ ÷ ÿðóó íàéðàã÷ Ä.Ï¿ðýâäîðæ:
Òýì¿æèí – íóìûí õºâ÷íººñ òºðººã¿é þì.
Òýì¿æèí – ñóìûí çýâíýýñ ãàðààã¿é þì.
Òýì¿æèí – ªýë¿í ýõýýñ òºðñºí þì.
Òýì¿æèí – ªðëºã ò¿¿õýýñ ãàðñàí þì ãýæ ÿðóó ñàéõàí ø¿ëýãëýñýí þì.
×èíãèñ õààí òóõàéí ò¿¿õýí òîäîðõîé íºõöëèéã ã¿íçãèé óõààð÷, òóõàéí öàãèéí îþóíëèãèéí ò¿âøíèé äýýä èëýðõèéëýë áîëæ áàéñàí ò¿¿õýí áèå õ¿í áèëýý.
×èíãèñ õààí áîë Ìîíãîë òºðèéí ¿ëýìæ ãàðàìãàé ñýöýí áèëýãò ç¿òãýëòýí ìºí. \\ Ó÷èð íü: òýðáýýð 1. Îëîí æèë òàðõàé áóòàðõàé áàéñàí Ìîíãîëûí àéìàã, õàíëèãóóäûã íýãòãýæ, Ìîíãîëûí òóëãàð òºðèéã ¿íäýñëýí áàéãóóëñàí þì. Òýðõ¿¿ òºð óëñûíõàà òºëºº ×èíãèñ õààí õýìýýí àëä áèå, àëòàí àìèàðàà äýí÷èí òàâèí ç¿òãýæ áàéñàí þì. /18,7/ 2.Ìîíãîë òºðèéí äýýä ýðõèéã õàòàìæëàí áàðüæ áàéñàí. Ãýõäýý ×èíãèñ õààí: “Äóðààðàà äóðãèæ, äóíä ÷ºì㺺𺺠æèðãýæ” áàéãààã¿é, òýð ¿åèéí àðä÷èëàëûí áýëãýäýë “Èõ Õóðàëäàé”, “Ñýöäèéí çºâëºë”-èéí ñàíàë áîäîëä íýí àíõààðàëòàé õàíäàí, íÿãòëàí ýðýãö¿¿ëæ õ¿ëýýæ àâäàã áàéæýý. 3.Òºðèéí àëòàí áóóëãà-“Èõ çàñàã” õóóëèéã ãàðãàñàí. Óã õóóëèéí ¿çýë ñàíàà Ìîíãîë òºäèéã¿é, èõ ã¿ðíèé õýìæýýíä ¿éë÷èëæ áàéâ. 4. Èõ õààíû ãàðò òºðèéí äýýä ýðõ ìýäýë òºâëºð÷, òýðáýýð Ìîíãîëûí ãàçàð íóòãèéí äýýä ºì÷ëºã÷ áîëæ áàéëàà. ×èíãèñ õààí “Ãàçàð áîë óëñûí ¿íäýñ” õýìýýõ Õ¿íí¿ãèéí Ìàîäóíü øàíüþéãèéí ¿åýñ óëàìæèëñàí çàð÷ìûã õàòóó ÷àíãà áàðèìòàëæ áàéñàí þì. 5. Èõ Ìîíãîë óëñûã òºðèéí áè÷èãòýé áîëãîñîí. ªºðººð õýëáýë, Óéãóðûí õààíò óëñûí ¿åýñ óëàìæèëæ, Íàéìàí, Õýðýéä çýðýã çàðèì ìîíãîë àéìàã, õàíëèãò ò¿ãýí äýëãýð÷ áàéñàí óéãóðæèí ìîíãîë ¿ñãèéã íèéò Ìîíãîë óëñûí òºðèéí áè÷èã áîëãîí õýðýãæ¿¿ëæýý. 6. Ìîíãîë òóóðãàòíûã äýëõèé äàõèíû òàâöàí äýýð ãàðãàñàí þì. ¯íäñýíäýý ìîðüòîí àðäûí òºâºð㺺í åðòºíöèéã òýð àÿàð íü äîíñîëãîæýý. Èéìýýñ ÷ Í.Ãóìèëåâ:
Ýýòýí ãóòëûí õîíøîîðîîð
Äýëõèéí áºìáºðöãèéã ºøèã÷èí
Ýýðýì òàëûí õ¿ëãýýð
Ýöñèéí äàëàéã çîðüñîí
Ìèíèé ºâºã äýýäýñ
Õºõ ìîíãîëûí í¿¿äýë÷èí
Ìýëìèé àëäðàõ ãîâèéí
Öàëèí öàãààí òóóðãàòàí õýìýýí ø¿ëýãëýñýí áóé çàà. Òýð ò¿¿õýí öàã ¿å ìîíãîëûã ìýäýð÷, ìîíãîëîîð àìьñãàëæ áàéñàí þì. ªä㺺 ÷ äýëõèéí îëîí ãàçàð îðíû õ¿í àðä Ìîíãîëûã “×èíãèñèéí” ãýñýí òîäîòãîëòîéãîîð õ¿ëýýæ àâ÷ áàéíà.
×èíãèñ õààí áîë àóãàà èõ æàíæèí ìºí. Ó÷èð íü òýðáýýð:
1. Òóõàéí öàã ¿åýñýý õýòèéäñýí íýí ÷àäâàðëàã ¿íäýñíèé àðìèéã çîõèîí áàéãóóëñàí. Àðâàí ºðõººñ òàòñàí àðâàí öýðãýýñ á¿ðäýõ àðàâò, àðâàí àðàâò á¿ðèéí öýðýã íèéëñýí çóóò, àðâàí, çóóòûí öýðãýýñ òýðëýõ ìÿíãàò, àðâàí ìÿíãàòûí öýðýã á¿õèé ò¿ìò áàéõààð æóðàìëàñàí öýðãèéí çîõèîí áàéãóóëàëòûí òîãòîëöîî íü Èõ Ìîíãîë óëñ áàéíãûí õ¿÷èðõýã àðìèòàé áàéõ íºõöëèéã á¿ðä¿¿ëñýí þì. Èõ Ìîíãîë óëñûí “Èëäý÷” õýìýýõ öýðãèéí ÿàìíû ìàÿãèéí áàéãóóëëàãà íü öýðãèéí ýðäýì óõààíûã õºãæ¿¿ëýõ, öýðãýý áàéëäààíû áàéíãûí áýëòãýë ñóðãóóëüòàé áàéëãàõ, öýðãèéí æàíæèí äàðãà íàðûí óäèðäëàãûí óð ÷àäâàðûã ÿìàãò òºãºëäºðæ¿¿ëýõ, àðìèéí çîõèîí áàéãóóëàëòûã ÷àíä öýãöëýõ, äýýä çýðãèéí óÿí õàòàí õºäºë㺺íò àðìèéã áàéëäààíû áýëýí áàéäàëä áàðüæ áàéõ ãîë ¿¿ðýãòýé áàéæýý. Àìåðèêèéí ýðäýìòýí Ä.Æ.Âåðíàäñêèé: “ÕIII çóóíû ìîíãîëûí àðìè áîë òýð ¿åèéí äýëõèé äàõèíû õàìãèéí øèëäýã àðìè áàéñàí íü ÿìàð ÷ ýðãýëçýýã¿é. Ýíý ìîðüò àðìè íü õýðýì, áîîìò ýâäýõ èíæåíåðèéí àíãèòàé áàéæýý” õýìýýí òýìäýãëýñýí áàéíà.
2. Òàë õýýðèéí í¿¿äýë÷äèéí ýðòíèé óëàìæëàëò áàéëäààíû õàìãèéí øèëäýã ÷àíàðûã ºâëºí àâñàí, äýëõèéí áóñàä îðíû öýðýã, àðìèéí øèëäýã á¿õíèé àâõààëæòàé ñîðãîã òóñãàí ýçýìøñýí ñòðàòåãè, òàêòèêèéã áèé áîëãîñîí. ×èíãèñ õààíû öýðãèéí ýðäýì óõààí íü àøèãòàé áàéðëàëààñ ò¿ð¿¿ëæ, ãýíýòèéí öîõèëò ºã÷ áàéëäààíû ñàíàà÷ëàãûã ãàðòàà àòãàõ, ãàçàð îðîí, öàãèéí áàéäàëä çîõèñûã òààöóóëàí óõààëàã øèéäâýð ãàðãàæ õýðýãæ¿¿ëýõ, ìîðüò öýðãèéí õºäºë㺺íò ÷àíàðûí ºíäºð áîëîìæèéã øàâõàí äàé÷ëàõ, öýðýã ýðèéí çîðèã õ¿÷, ñýòãýëç¿éí õàòóóæèë, àâõààëæ ñàìáààã èëòãýõ óëñ òºð, öýðãèéí áîäëîãûã ÷àäâàðëàã õîñëîõ óðëàã áàéâ. Èõ õààíû öýðã¿¿ä ñóìààð öýíýãëýäýã èõ áóó, æàäààð áóóääàã èõ áóó, ãàë øàòààã÷ çýâñýã, ºíäºð öàéç õýðýì äàâàõàä çîðèóëñàí òóñãàé øàò, õýðìèéí õàíûã ýâäëýí íóðààõàä çîðèóëàëòòàé òºìºð òýðýã çýðýã òóõàéí öàãèéí õàìãèéí øèíý õ¿÷òýé çýâñýã òåõíèê õýðýãëýõèéí õàìò áàéëäààíû ÿâöàä õºøèã óòàà õýðýãëýí äàâøèæ áàéæýý.
3. Òàãíàí òóðøèõ íàðèéí áîäîæ áîëîâñðóóëñàí àðãà ¿éëäëèéã õèéæ áàéñàí. Ñ.Ñ.Óîëêåð: “Ìîíãîëûí àðìè ìàíåâð ñàéòàéãààðàà ÿëãàð÷ áàéñàí áºãººä ýíý íü þóíû ò¿ð¿¿íä àãóó èõ õààíû ººðºº ãàðäàí óäèðäàæ áàéñàí òàãíóóëûí ¿éë àæèëëàãààòàé õîëáîîòîé þì. ¯¿íýýñ ºìíº ÷ õîéøèä ÷ ººð ÿìàð ÷ àðìè òàãíóóëûí èéì õ¿÷òýé ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ áàéãààã¿é þì” /19,296/ ãýæ òýìäýãëýæýý. Áàñ çàðèì ñóäëàà÷èä äàéñíûã òàãíàõ, ìºðäºí õººõºä ×èíãèñ õààíû öýðýã àíõ óäàà íîõîé õýðýãëýñýí ãýæ áè÷ñýí áºãººä èéíõ¿¿ ×èíãèñ õààí ººðèéí áîëîìæ íººö äàéñíûõàà õàðüöàà áàéðëàë, õ¿÷èéã ñàéòàð ñóäàëæ òóëàëäààíàà ýõýëäýã áàéñàí ó÷èð íàñàíäàà õèéñýí 60 ãàðóé òóëàëäààíä íýã ÷ óäàà ÿëàãäààã¿é àæýý.
4. Öýðãèéí äàðãà, æàíæèí áîëîõ äàé÷äûí àâúÿàñ ÷àäâàðûã ãîéä òàíèí ìýäýæ òýäíèéã ºñãºæ ñóðãàæ äýâø¿¿ëæ áàéñàí. Èõ õààí: “Àðàâòûã ÷àíä çàõèð÷ ÷àäàæ áàéãàà õ¿íèéã çóóòûí íî¸í áîëãîí äýâø¿¿ë, çóóòàà æóðàìëàí áýëòãýæ ÷àäàæ áóéã ìÿíãàòûí íî¸íîîð òîõîîí òîìèë” õýìýýñýí çàðëèã áóóëãàæ áàéâ. Æ.Íåðó: ×èíãèñ õààí öýðãèéí íî¸ä äàé÷äàà ýðýìáý äàðààòàé ñ¿ðõèé ñóðãàæ ÷àäñàíû ¿ð ä¿íä “Çºâõºí ººðºº èõ æàíæèí áàéãààä çîãñîîã¿é öýðãèéí ãàéõàìøèãò îëîí æàíæíóóäûã õ¿ì¿¿æ¿¿ëæýý” /20,351/ ãýæ òýìäýãëýæýý. “Ýðäýíèéí ýðèõ”, “Ëó Àëòàí òîâ÷” çýðýã ñóðâàëæ áè÷ã¿¿äýä Åñºí ºðëºã õýìýýõ åñºí òîì æàíæèí òîìèëñîí òóõàé öóõàñ äóðäæýý. Õàðèí “×èíãèñèéí åñºí ºðëºãòýé ºí÷èí õºâã¿¿íèé öýöýëñýí øàøòèð” ãýäýã óòãà óÿíãûí ø¿ëýãëýñýí çîõèîëä ýë åñºí ºðëºãèéí íýðèéã á¿ðíýýð íü áè÷ñýí áàéíà. Òýä áîë Ìóõóëàé, Áîîð÷è, Çýëìý, Øèõèõóòóã, Ñîðõîí-øèðà, Ñ¿áýýäýé, Çýâ, Áîðîõóë (óäàëã¿é íàñ áàðñàí), Õàðà Õèð¿ãý, õîæèì íýìýãäñýí Åëþé-×óöàé íàð áàéëàà. Ñóäëàà÷èä òýäíèéã îð÷èí öàãèéí ìàðøàëóóäòàé ä¿éö¿¿ëýí áè÷ñýí ¿çýãäýíý.
×èíãýõëýýð, äýëõèé äàõèíä ñóó àëäàðàà ìàíäóóëñàí îëîí àðâàí æàíæíóóäûí äîòîð ×èíãèñ õààí ÿìàð áàéð ñóóðü ýçëýõ âý? ãýñýí àñóóëò ç¿é ¸ñîîð óðãàí ãàðíà. Æ.Íåðó: “×èíãèñ áîë ò¿¿õýíä ãàðñàí öýðãèéí ñóóò óõààíòàí, æîëîîäîã÷ ýðãýëçýýã¿é ìºí. Ò¿¿íèé äýðãýä Àëåêñàíäð Ìàêåäîíñêèé, Öåçàð õî¸ð þó ÷ áèø ìýò” /20,351/ õýìýýí òýìäýãëýñýí áàéíà. Ë.Ãàðò:”Õýìæýý, äàëàéö, óðëàãààðàà, ãýíýò äîâòëîõ ÷àäâàð, õºäºë㺺íò áàéäëààðàà ñòðàòåãè, òàêòèêèéã õýðõýí õýðýãëýñíýýðýý Ìîíãîë÷óóäûí ÿâóóëñàí êàìïàíèéí õýìæýý, äàëàéö íü ò¿¿õýíä èæèëñýõ þì áàéõã¿é” /21,172/ ãýæýý. Èéíõ¿¿ ×èíãèñ õààí öýðãèéí ýðäýì, áàéëäàõ óðëàã, áàéíãûí àðìèéí îíîë, ñóðãààëûã áîëîâñðóóëñíààðàà äýëõèéí öýðãèéí óõààíû õºãæèëä æèíòýé õóâü íýìýð îðóóëæýý.
×èíãèñ õààí áîë Ìîíãîë ¿íäýñòíèé ÿëãóóñàí áààòàð ìºí. Ó÷èð íü òýðáýýð: 1.Ìîíãîë ¿íäýñòýí á¿ðýëäýõ ýõ ñóóðèéã òàâüñàí. Òýì¿æèí Ìîíãîë óãñààòíûã íýãäñýí ãàçàð íóòàã, õèë õÿçãààðòàé, àìàí áîëîí áè÷ãèéí õýëòýé, ººðèéí ãýñýí ÿçãóóðëàã ñî¸ëòîé áîëãîæýý. 2. Óëñ Ìîíãîëûíõîî òºëºº àìü íàñàà îãîîðîí ç¿òãýæ, ýð çîðèã, èä õàâûí ãàéõàìøèãèéã äýëõèé äàõèíä ¿ç¿¿ëñýí. Ïåðñèéí ò¿¿õ÷ Æóçæàíè: “Ìîíãîë îðîí ×èíãèñ õààíû îðîí ãýäýã áºõºøã¿é àëäðûã îëæ àâñàí ×èíãèñ ºíäºð áèåòýé, ÷èéðýã ÷àäàëòàé, øèíãýí ñàõàëòàé, ìóóðûí í¿äòýé, àñàð ýðýìãèé, ñóóò óõààíòàé, äàéñàí, óðâàã÷ íàðò ýâëýðøã¿é, õàòóó øèð¿¿í, áààòàð øóäàðãóó ... àéìøèãã¿é çîðèã ÷àíãà” /22,72/ õýìýýí òýìäýãëýñýí áàéíà. Òýì¿æèí ÿçãóóðûí Ìîíãîë÷óóäûã íýãòãýõ öýöòýé ¿ã, îí÷òîé ñàíàà, òºðèéí ìÿíäñàí óõààíààðàà áóñäààñ ãîéä ÿëãàð÷ áàéñàí þì. Ìîíãîëûí èõ áè÷ãèéí õ¿í Âàí÷èíáàëûíý Èíæèíàø: “×èíãèñ Áîãä ýçíèé òºðºëõ îþóí ýðäìèéã òýíö¿¿ëýí àäèëòãàõ ¿ã ¿ã¿é” õýìýýãýýä “×èíãèñèéí í¿ä ñýòãýë íàðàí ìýò ãýãýýí, áîäëîãî äàëàé ìýò óóäàì, ¿éëñ íü ãîë÷ ýëýãñýã” ãýæýý. Àóãàà èõ õ¿ì¿¿íèé àìüäðàë, òýìöëèéã àóãàà èõýýð íýýõ õýðýãòýé. Ãýõäýý òóõàéí òîäîðõîé ò¿¿õýí íºõöºë, õ¿ì¿¿ñèéí îþóíëèãèéí ò¿âøèíä íü. Òèéì ÷ ó÷ðààñ íýðò ýðäýìòýí Â.ß.Âëàäèìèðöîâ “×èíãèñ õààí” õýìýýõ á¿òýýëäýý: “Ò¿¿íèé àâúÿàñ ÷àäâàð íü õè÷íýýí ñóóò áîëîâ÷, ×èíãèñ áîë ººðèéí ¿åèéí õ¿¿, ººðèéí àðä ò¿ìíèé õ¿¿ þì. Èéì ó÷ðààñ ò¿¿íèéã ººðèéí ¿åä íü ººðèéí îð÷èíäîî îðøèí àìüäàð÷ áàéñíààð ¿çýõ õýðýãòýé. Õàðèí ò¿¿íèéã ººð ¿å, ãàçðûí áºìáºðöãèéí ººð îðîíä øèëæ¿¿ëýí àâ÷èð÷ ¿çýæ áîëîõã¿é” õýìýýí òýìäýãëýñýí áóé çàà. ×èíãèñ õààí áîë ºíººãèéí åðòºíöèéã ¿íäýñëýã÷, äýëõèé äàõèíûã îéðòóóëæ íÿãòðóóëñàí òîõèíóóëàã÷, øèíý÷ëýã÷ ìºí. Òóõàéëáàë, òýðáýýð óðüä õîæèä õýí ÷ èéì èõ ãàçàð íóòãèéã õàðúÿàëæ áàéãààã¿é õýìæýýíä õàÿà òýëæ, ºðíº, äîðíûã óëñ òºð, ýäèéí çàñãèéí ò¿ìýí øèæìýýð õîëáîí, èðýýä¿éí õî¸ð èõ õºðøèéíõºº áàòòàé ¿íäýñ ñóóðèéã òàâüæ, ìîíãîëîîð îâîãëîñîí äýëõèéí õýìæýýíèé èõ ã¿ðíèéã áàéãóóëñàí èõ õààí, õ¿í õ¿÷, øèíý àðãà òåõíîëîãèéã ñ¿ëæèëä¿¿ëýí äýëõèé åðòºíöèéã îéðòóóëæ íÿãòðóóëñàí ãàâúÿàò àóãàà èõ õ¿ì¿¿í áàéëàà.
Àìåðèêèéí “Âàøèíãòîí ïîñò” ñîíèíû ãàçðààñ ñ¿¿ëèéí 1000 æèëèéí àóãàà èõ õ¿íýýð ×èíãèñ õààíûã òîäðóóëñàí íü äýëõèé äàõèíû áîëîí ìîíãîëûí öàäèã ò¿¿õýíä ò¿¿íèé ýçëýõ áàéð ñóóðèéã òîäîðõîéëñîí õóðààíãóé èëýðõèéëýë ãýëòýé.
Èõ Ìîíãîë óëñûí õààí øèðýýã çàëãàìæèëñàí õî¸ð äàõü èõ õ¿ì¿¿í áîë ªãýäýé /1185-1241/ þì. Òýðáýýð àðâàí ãóðâàí æèë Ìîíãîëûí òºðèéã òýðã¿¿ëýõäýý ýöãèéíõýý ãýðýýñèéã ¿íýí÷ýýð áèåë¿¿ëæ, ¿éë õýðãèéã íü íýð òºðòýé ¿ðãýëæë¿¿ëñýí þì. Òîäðóóëæ õýëáýë, ªãýäýé Ìîíãîëûí õààíä ºðãºìæëºãäìºãöºº çàðëèã áóóëãàí àëèâàà ÿëòàí õ¿ì¿¿ñò ºðøººë ¿ç¿¿ëæýý. Ýíý áîë Ìîíãîëûí ò¿¿õýíä àíõ óäàà òºðèéí øèéäâýðýýð ãýìò õýðýãòýíä îëíîîð íü ºðøººë ¿ç¿¿ëñýí õýðýã áºãººä ò¿¿íýýñ õîéø ìîíãîë òºðèéí ïðàêòèêò îí óäààí æèë õýðýãæèæ èðæýý.
ªãýäýé Ìîíãîëûí òºðèéí óäèðäëàãûí òîãòîëöîîíä çàðèì ººð÷ëºëò îðóóëàí, óëñûí á¿õ õýðãèéã õàðèóöäàã Äîòîîä áè÷ãèéí ÿàìûã øèíýýð áàéãóóëæ, òºðèéí áîäëîãî òîäîðõîéëîõ, õóóëü öààçíû òºñºë áîëîâñðóóëàõ ¿¿ðãèéã òóñ ÿàìàíä äàãíàí õàðèóöóóëæ áàéëàà. ̺í òºðèéí äýýä áàéãóóëëàãà- Èõ õóðàëäàéã õóðàëäóóëàõ ä¿ðýì æóðìûã øèíý÷ëýí ÿìàð ÷ øàëòãààíã¿éãýýð õóðàëäàéä ¿ë îðîëöîã÷äûã øèéòãýõ òîäîðõîé çààëò æóðàì áèé áîëãîæýý. ̺í ã¿éöýòãýõ çàñàãëàëûí çîõèîí áàéãóóëàëòûã ººð÷èëæ, 1231 îíä öýðýã èðãýíèé íýãäñýí íýãäìýë çàõèðãààã áèå äààëãàæ, öýðãèéí çàõèðàã÷ íàð îðøèí áóé ãàçàð íóòãèéíõàà á¿õ ýðõèéã ººðòºº òºâëºð¿¿ëæ àëáà, ãóâ÷óóðûã ñàíààíû çîðãîîð íîîãäóóëäàã áàéñíûã çîãñîîæ, òýä çºâõºí öýðãèéí õýðãýý äàãíàí ýðõëýõ áîëãîâ. Ýíý áîë óäèðäëàãà çîõèîí áàéãóóëàëòûí òîãòîëöîîíä õèéñýí ÷óõàë øèíý÷ëýë áàéëàà.
Èõ Ìîíãîë óëñûí ýäèéí çàñãèéí ñàëáàðò õýä õýäýí øèíý÷ëýëèéã àíõ ñýäñýí õ¿í áîë ªãýäýé þì. ¯¿íä: 1.Òýðáýýð òàòâàðûí ä¿ðìèéã æóðàìëàí öýãöëýæ õóäàëäàà÷èä õýò ºíäºð õ¿¿òýé ìºí㺠çýýëä¿¿ëýõèéã õîðèãëîæ, Àëòàí óëñûí æèøýýãýýð óëñûí ìºíãºí òýìäýãòèéã öààñààð ¿éëä¿¿ëæ ã¿éëãýýíä ãàðãàñàí áà ÿäóóñò òóñëàõ óëñûí ñàíä îðóóëàõ õºðºíãèéí òîîã òîãòîîæ, çóóí õîíèíîîñ íýã õîíü òàòâàðëàõ áîëîâ. ̺í Èõ õóðàëäàé, íî¸äûí ÷óóëãàíû á¿õ çàðäëûã àðä èðãýäýýñ òàòâàðëàäãèéã çîãñîîæ, ìÿíãàò òóòàìä õóâààæ íîîãäóóëàõ áîëîâ. 2.ªðòºº óëàà áàéãóóëæ, èõ ã¿ðíèé õýìæýýíä õàðèëöàí íýâòðýëöýõ ºðãºí áîëîìæèéã íýýâ.. Õýí õ¿í äóðààðàà óëààëàí ÿâàõûã çîãñîîæ, óëàà àãòûí òîîã òîãòîîæ ºã÷ýý. 3.Ãîâü, òàë òàë õýýðèéí á¿ñýä õóäàã ãàðãàæ, áýë÷ýýð óñæóóëàõ àæëûã õèéñýí áàéíà.
ªãýäýé õààí ýöãèéíõýý öýðãèéí ýðäýì óõààí, äàéòàõ óðëàãèéã ãàðàìãàé ýçýìøèæ, Àëòàí óëñ, Ò¿âýäèéã òºâøèòãºí òîõèíóóëæ äóóññàí áà ºðíº ç¿ãèéí õýä õýäýí óëñ îðíûã Ìîíãîëûí õàðúÿàëàëä îðóóëæ íóòàã äýâñãýðýý ºðãºòãºñºí þì.
Ìîíãîëûí ñî¸ëûí ò¿¿õýíä òîìîîõîí áàéð ñóóðü ýçëýäýã àëäàðò õîò- Õàð Õ¿ðýìèéã öîãöëóóëæ, Ñàðàí, Òîñîõ çýðýã õýä õýäýí õîòûã ªãýäýéí ¿åä áàðüæ áàéãóóëñàí íü ªãýäýéí áîäëîãî, ¿éë àæèëëàãààíû ¿ð ä¿í áàéëàà. Ýíý á¿õýí áîë ªãýäýéí ãàâúÿà ç¿òãýë õýìýýí ¿íýëýãäýõ ¸ñòîé. Òýðáýýð Ìîíãîëûí òºðèéí áîäëîãûã òîäîðõîéëîõ, õýðýãæ¿¿ëýõýä ò¿¿íèé ä¿¿ Òóëóé èõýýõýí õýâü íýìýð îðóóëñíûã òýìäýãëýõ õýðýãòýé.
Èõ ¿éë õýðãèéí òºëºº ç¿òãýæ ÿâàà õ¿í õýí áîëîâ÷ ººðºº ººðòºº ø¿¿ìæëýëòýé õàíäàæ “ãèøãýñýí ìºðºº ýðãýí õàðæ” ýåðýã ñºðºã ¿éëäëýý ¿íýëæ öýãíýæ áàéõ ¸ñòîéã ªãýäýé õààí àíõ ñýäýí ººðèéí ¿éë àæèëëàãààãààð íîòëîñîí þì. Õýðýâ óäèðäàã÷ á¿õýí ªãýäýé õààí øèã ¿éë àæèëëàãààãàà ýðãýö¿¿ëæ, ýåðýã, ñºðºã ¿éëäëýý èë òîäîîð òàâüæ èðñýíñýí áîë õîé÷ ¿åèéíõýíä àñàð èõ ñóðãàìæ áîëîõñîí áèëýý.
Ãýòýë ªãýäýéí äàðààõ õààäûí èõ çîíõè íü ºìíºõ õààäûíõàà ¿éë àæèëëàãààã, ººðèéíõºº õýðýã ÿâäëûã îãò õàéõðàëã¿é á¿õ ç¿éë áîëæ áàéãàà, á¿òýæ áàéíà õýìýýí ñýòãýë àìãàëàí áàéöãààñààð óëñ îðíîî áóóð÷ äîðîéòîõîä õ¿ðãýñýí õýìýýí ä¿ãíýæ áîëíî.
ªãýäýéí äàðàà Ìîíãîëûí õààí øèðýýíä ºðãºìæëºãäñºí õ¿í áîë ÿþã /1206-1248/ þì. Òýðáýýð ãóðâàí æèë øàõàì òºð áàðüñàí áîëîâ÷, õààí ýöãèéí çàññàí òºð óëñûã õýâýýð õàäãàëàí, õóóëü ä¿ðìèéã ÷àíãàòãàæ, õ¿í àìûí òîîëëîãî ÿâóóëàí, àëáà òàòâàðûã æóðàìëàæýý. Ò¿¿í÷ëýí ýöãèéíõýý ãàäààä áîäëîãûã ¿ðãýëæë¿¿ëæ, Óìàðä Õÿòàä äàõü íî¸ðõëîî óëàì áàòàëãààæóóëñàí áàéíà. Àêàäåìè÷ ×.Äàëàé: “ÿþã õààí òºðèéí õàòóó ¸ñòîé, ºâºã ýöýã, ýöýã õî¸ð õààíû çàõèæ ãýðýýñýëñýíä ¿íýí÷, áàñ ë õààí øèã õààí áàéñàí” /24, 178/ ãýæ òýìäýãëýæýý. Èõ Ìîíãîë óëñûí òºðèéí õîéìîð ÿþã õààíààñ õîéø õàçàéõ òèéøýý õàíäñàí áàéíà.
ÿþãèéã çàëãàìæèëñàí ̺íõ /1208-1259/ õààí áîë áè÷èã íîì, òîî, õýìæèõ¿éí óõààíä íýâòýðñýí, ìîíãîëûí òºðèéí õýðãèéã àðàâ øàõàì æèë áàðèõäàà íèéñëýë- Õàð Õ¿ðýì õîòûí ¿¿ðãèéã ºíäºðæ¿¿ëæ, èõ ã¿ðíèé õýìæýýíä àëáà òàòâàðûã ÷àíãàòãàí, õÿìðàë ñàìóóíûã äàðæ, óëñ îðíîî òºâøèòãºæýý. Òýðáýýð Ñ¿í óëñûí äèéëýíõèéã áàéëäàí äàãóóëæ áàéãààä íàñàí ººä áîëñîí þì.
Ýíý ¿åèéí òºðèéí íýðòýé ç¿òãýëòí¿¿äèéí äîòîð ×èíãèñ õààíû õºâã¿¿ä, à÷ íàð òîìîîõîí áàéð ýçýëíý. Òóõàéëáàë, ×èíãèñ õààíû óóãàí õ¿¿ Ç¿÷è (1182-1227) áîë Àëòàí óëñ, Õîðåçì çýðãèéã äàéëàõ õýðýãò öýðãèéí ãàðàìãàé æàíæèí áîëîõîî õàðóóëæ, óëìààð Àëòàí îðäíû óëñûã ¿íäýñëýñýí áºë㺺. Õî¸ð äàõü õºâã¿¿í Öàãààäàé /1183-1242/ øóëóóí øóäàðãà, ýðýëõýã çîðèãòîé öýðãèéí æàíæèí áàéñàí áîëîâ÷, õýðöãèé äîãøèí, äóðààðàà ãýæ ò¿¿õýíä òýìäýãëýãäæýý. Òýðáýýð Äóíäàò Àçè äàõü Ìîíãîëûí õààíò óëñûã ¿íäýñëýñýí þì.
×èíãèñ õààíû àõìàä õ¿¿ Ç¿÷èéí õºâã¿¿í Áàò /1208-1256/ áîë öýðýã áîëîí òºð çàñàõ, àðäûã à÷ëàõ ýðäýìä áîëîâñîðñîí òºðèéí òîìîîõîí ç¿òãýëòýí áàéæýý. Òýðáýýð öýíõýð Äóíàéãààñ ìîðèî óñëàí, “Ðîìûã ýçýëíý” õýìýýí ñ¿ðä¿¿ëæ áàéñàí õî¸ð äàõü ìîíãîë õ¿í þì. Áàò ýöãèéíõýý ¿íäýñëýñýí Àëòàí îðäíû óëñûí õèë õÿçãààðûã ºðãºòãºæ, ºíº óäààí ìàíäàí áàäðàõ ýõ ñóóðèéã òàâüñàí þì. Âèëüãåëüì Ðóáðóê: “Ýíýõ¿¿ Áàò áîë øóóä çàõèðàãäàõ ýçýí õààíààñ áóñàä òàòàðûí á¿õ íî¸ä òàéæ íàðààñ ¿ëýìæ õ¿÷èðõýã áàéâ” /2,24/ òýìäýãëýñýí àæ.
Ýë îí öàãèéí õàìààðàëä äóðüäàõã¿é áàéõ àðãàã¿é òºðèéí òîìîîõîí ç¿òãýëòýí áîë öýðãèéí íýðò æàíæèí, óëñûí äýýä çàðãà÷, èõ áè÷ãèéí õ¿ì¿¿í, ×èíãèñ õààíû ºðãºæ àâñàí ä¿¿ Øèõèõóòóã /1180-1162/ áºë㺺. Øèõèõóòóã 1206 îíä Èõ Ìîíãîë óëñ áàéãóóëàãäàõàä óëñûí äýýä çàðãà÷ààð òîìèëîãäæýý. “Ìîíãîëûí íóóö òîâ÷îîí”-ä “... ×èíãèñ õààí, Øèõèõóòóãò ºã¿¿ëð¿¿í: ”×è ìèíèé çóðãàäóãààð ä¿¿ áèø ¿¿? ªðãºìºë ä¿¿ ÷àìä ººðèéí ä¿¿ íàðûí àäèëààð ºì÷ õóâèéã îëã ãýæ çàðëèã áîëãîâ. “̺íõ òýíãýðèéí èâýýëýýð óëñ ã¿ðíèéã òîõèíóóëæ áàéõàä ÷è, ¿çýõ í¿ä, ñîíñîõ ÷èõ áîëæ ÿâ. Áèäíèé ýõ áà ä¿¿ íàð, õºâã¿¿äýä ýñãèé òóóðãàòíû äîòðîîñ ýçëýõ õóâèéã îëãîæ, õàâòñàí ¿¿äòýíèé äîòðîîñ õàðúÿàëàõ àðäûã õóâààæ ºã. ×èíèé òóøààñàí ¿ãèéã õýí ÷ ººð÷èëæ ¿ë áîëíî” ãýæ çàðëèã áîëãîâ. Áàñ Øèõèõóòóãèéã “Á¿õ óëñûí äîòîðõè õóëãàéã öýýðë¿¿ëæ, õóäëûã ìîõîîæ, ¿õ¿¿ëýõ ¸ñòîéã ¿õ¿¿ëæ, ÿëëàõ ¸ñòîéã ÿëëàæ áàé” ãýæ á¿õ óëñûí äýýä çàðãà÷ /ø¿¿ã÷/ áîëãîâ. Áàñ “Íèéò óëñûí ºì÷èéã õóâààæ çàðãûã øèéòãýæ, ò¿¿íèéãýý õºõ äýâòýðò áè÷èæ äýâòýðëýãò¿í. Íàäòàé çºâëºæ, Øèõèõóòóãèéí øèéòãýýä öàãààí öààñàí äýýð õºõ áè÷èã áè÷èæ äýâòýðëýñíèéã óðãèéí óðàãò õ¿ðòýë ¿¿ðä õýí ÷ á¿¿ ººð÷èëò¿ãýé” ãýæ çàðëèã áîëîâ. Øèõèõóòó㠺㿿ëð¿¿í: “Ìèíèé ìýòèéí ºðãºäºë /ºðãºìºë/ ä¿¿, õààíû ä¿¿òýé àäèëààð õóâü ºì÷ àâ÷ ÿàæ áîëîõ âý? Õààí ñî¸ðõâîë, áàéøèí ãýðòýé, áàëãàñ õîòûí èðãýäýýñ àâúÿ” ãýæ º÷âºë, “×è ººðºº ýíý õýðãèéã á¿ðòãýæ øèéòãýõ òóë ººðºº ìýäýæ ã¿éöýòãý ãýâ” /63, 167-168/ õýìýýæýý. “Íóóö òîâ÷îîí”-û ýíý ìýäýýíýýñ ¿çâýë, óëñûí äýýä çàðãà÷ Øèõèõóòóã íü:
- Õààíä çºâëºí, õààíû íýðèéí ºìíººñ ø¿¿í òàñëàõ àæèëëàãààã ÿâóóëàõ,
- Òºðèéí áàéãóóëëàãà, èðãýäèéí õóóëèàð çºâøººðºãäñºí àøèã ñîíèðõëûã ãýìò õàëäëàãààñ õàìãààëàõ, çºð÷èãäñºí ýðõèéã ñýðãýýõ,
- Õààí òºðèéí “¿çýõ í¿ä, ñîíñîõ ÷èõ” áîëæ, óëñ ã¿ðíèéõýý àþóëã¿é áàéäëûã ñàõèí õàìãààëàõ,
- Áè÷ìýë õóóëü öààç áîëîâñðóóëæ, õààíààð áàòëóóëàí ìºðäºõ çýðýã ¿¿ðýãòýé áàéæýý.
Óëñûí äýýä çàðãà÷ Øèõèõóòóã Èõ Ìîíãîë óëñûí òºðèéí äîòîîä, ãàäààä ÷èã áîäëîãûã õýðýãæ¿¿ëýõ, òºð, öààç ýðõýìæèéã áýõæ¿¿ëýõ ¿éëñýä ÷èí æóðìûã áàðèí ç¿òãýæ, ýçýíò ã¿ðýí äàÿàð áèøðýë õ¿íäýòãýëèéã õ¿ëýýæ áàéñàí á¿ëãýý. Èðàíû àëäàðò ò¿¿õ÷ Ðàøèä-Àääèí:”Òýð íàÿí õî¸ð íàñòàéäàà çàðãûã øóäàðãààð ø¿¿æ, ÿëòíóóäàä èõ òóñàëæ ýíýð÷ áàéæýý. Òýð “Àéæ, öîã÷èí õýðýã õ¿ëýýõ õýðýãã¿é” ãýæ íýã áèø óäàà äàâòàí õýëäýã áàéñàí. “Àéëòã¿é ¿íýíýý õýë” ãýæ õýðýãòýí íàðò õýëäýã áàéñàí. Òýð ¿åýñ îäîî õ¿ðòýë Ìîãóëèñòàíä ÷, áóñàä íóòàãò ÷ ò¿¿íèé àðãà, áàðèëûí çàð÷ìûã ø¿¿õèéí øèéäâýðèéí ¿íäýñ áîëãîäîã íü çàðãà÷äûí /ø¿¿ã÷äèéí/ ìàðãààíààñ òîäîðõîé áàéíà” /4, 61/ ãýæ òýìäýãëýñýí áàéíà.
Øèõèõóòóã õóóëèéã äýýäëýí, øóäàðãà, ýíýðýíã¿é çàð÷èì áàðèìòëàæ, ø¿¿í òàñëàõ ¿éë àæèëëàãààíäàà ººðèéí ãýñýí àðãà ìàÿã äýã ñóðãóóëèéã áèé áîëãîæýý. Ýíý äýã ñóðãóóëèàð Ìîíãîë áîëîí á¿õ îðíû çàðãà÷ /ø¿¿ã÷/ íàð àæèëëàæ áàéæýý. Øèõèõóòóã ̺íõ õààíû ¿åèéí íýðò ø¿¿ã÷ ̺íõñàð íî¸í, Õóáèëàé õààíû ¿åèéí ø¿¿ã÷ Áàéæó, ò¿¿í÷ëýí îëîí õÿòàä ò¿øìýäèéã ººðèéí ãàðààð ñóðãàí áýëòãýñýí àæ.
Øèõèõóòóã Ìîíãîë òºðèéí õóóëü öààç, ò¿¿õèéí îëîí áàðèìò áè÷ãèéã çîõèîí áîëîâñðóóëñàí èõ áè÷ãèéí õ¿í áàéñàí áîëîëòîé. “Íóóö òîâ÷îî”-û ìýäýýíýýñ ¿çýõýä, Øèõèõóòóã “Èõ çàñàã” õóóëèéã àíõëàí áîëîâñðóóëàõàä òîìîîõîí ¿¿ðýã ã¿éöýòãýñýí íü ìàðãààíã¿é þì.
Ò¿¿íýýñ èë¿¿ ãýõýýñ äóòàõààðã¿é ìîíãîë òºðèéí òºëºº óõààíàà ø¿¿æ, íàñûã çàðñàí òîì ç¿òãýëòýí áîë Ìóõóëàé /1170-1223/ þì. Òýðáýýð õàð áàãà íàñíààñàà ×èíãèñ õààíòàé íºõºðëºæ, ýð öýýíä õ¿ðýõýä îëíîîñ îíöãîé îþóí òîä, áèå áÿëäàðûí õóâüä àðñëàíãèéí öýýæòýé, çààíû õ¿÷òýé, õàðâàõ íàìíàõäàà ìýðãýí áààòàð çîðèãòîé òºðèéí õàð õ¿í áîëîí ºñ÷ýý. Òýð öàãààñ õîéø Èõ õààíû çàðëèãèéã äàãàí Ìîíãîë óëñûí õèëèéã òýëæ ºðãºæ¿¿ëýõ ¿éëñýä ãàðàìãàé õ¿÷èí ç¿òãýæýý. Ç¿ð÷èäèéí Àëòàí óëñûã ýðõýíäýý îðóóëàõàä ãîë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýñíèé òóõàéä Õîéä Õÿòàäûã çàõèðñàí èõ íî¸í áîëñîí. Åð íü òýðáýýð Ãî âàí áóþó óëñûí âàí, ººðººð õýëáýë, õààíû òýðã¿¿í øàäàð ñàéäûí òóøààëä àæèëëàæ áàéñàí þì.
Çýâ /?-1255/ áîë ×èíãèñ õààí Õ¿éòýí õýìýýõ ãàçàð Òàé÷óóäòàé áàéëäàæ áàéõàä õ¿ç¿¿íèé òóñ ãàçàð øàðõäóóëñàí ñºðãºëäºã÷ òàëûí áààòàð á¿ëãýý. ¯¿íèéãýý Çýâ áóþó Çóðãààäàé íóóëã¿é õýëæ, õààíû äýðãýä çýâ ìýò õàìãààëæ ÿâàõ ºíäºð èòãýë íàéäâàðûã õ¿ëýýæýý. Çýâ áîë ×èíãèñ õààíû ñóó áèëýãò æàíæíóóäûí äîòðîîñ äýýã¿¿ð áàéð ýçëýýä çîãñîõã¿é, ºðíº ç¿ã àÿëñàí Áàò õààíû èõ öýðýã, äîðíî ç¿ãò àÿëñàí ªãýäýé, ̺íõ õààíû öýðãèéã õîøóó÷ëàí ÿâæ áàéãààä íàñàí ººä áîëñîí þì.
×èíãàé ÷èíñàí ×èíãèñ, ªãýäýé, ÿþã ãóðâàí õààíû ¿åä øàäàð ñàéä áàéæ, ìîíãîëûí òºðèéí ¿éë õýðýãò 50 øàõàì æèë õ¿÷èí ç¿òãýæýý. ªãýäýé õààíûã òààëàë òºãññºíèé äàðàà ĺðãºíý õàòàí ò¿¿íèéã àëáàí òóøààëààñ õàëñàí òºäèéã¿é, òºðèéí ýñðýã ãýìò õýðýãòýí áîëãîí öààçëàõûã ñàíààðõàæ áàéâ. Õàðèí ÿþã õààí ×èíãàé ÷èíñàíã äàõèí óðüä ºìíºõ àëáàí òóøààëä íü òîìèëñîí ò¿¿õòýé.
1215 îíä Ìîíãîëûí èõ öýðýã Æ¿íä¿ õîòûã ýçëýí àâàõ ¿åýð ×èíãèñ õààí Êèäàí ãàðàëòàé ýðäýìò ò¿øìýë Åëþé-×óöàéòàé òàíèëöñàí áàéíà. Òýðáýýð òýð öàãààñ õîéø ìîíãîë òºðèéí òºëºº íàñàí îãøèòëîî ÷èí ¿íýí÷ýýð õ¿÷èí ç¿òãýæ, “ìîðèí äýýð áàéãóóëñàí óëñ”-ûã ýíý öàãò èëáýí òîõèíóóëàõ õýðýãò ¿ëýìæ ÷óõàë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýñýí þì.
Эзэнт гүрний тухай жуулчдын тэмдэглэл
ЁБЫЙ
Юан улс байгуулагдсан:
̺íõ õààíûã íàñ ýöýñëýìýãö, Õóáèëàé õààí øèðýýíèé òºëºº òýìöýëä ä¿¿ Àðèãáºõèé㺺 ÿëààä, 1264 îíä Íèéñëýëýý Áýýæèíä øèëæ¿¿ëýí, ººðèé㺺 ìîíãîëûí òºäèéã¿é, Õÿòàäûí õààí øèðýýã çàëãàìæëàã÷ ãýæ çàðëàæýý. Óëìààð Èõ Ìîíãîë óëñûí íýðèéã Èõ Þàí óëñ áîëãîí ººð÷ëºâ. Þàí ã¿ðíèé òºðèéí õýëáýðèéí õóâüä õýìæýýã¿é ýðõò õààíò çàñàãòàé áàéâ. Õóáèëàéí ò¿¿õýíä ã¿éöýòãýñýí ¿¿ðãèéã ýåðýã, ñºðºã ÿíç á¿ðýýð ¿íýëýõ áîëîâ÷, òýð öàãèéí ýðäýì áîëîâñðîëûã ÷àìáàé ýçýìøèæ, òºðèéí õýðãèéã ýðäýì ñî¸ëîîð ãèéã¿¿ëýí æîëîîäîæ, óëñûí çàñàã çàñàãëàë, õóóëü ä¿ðýì, ¸ñ æóðìûã øèíý÷ëýí òîãòîîñíîîð ò¿¿õýíä ñýöýí áèëýãò õààí õýìýýí àëäàðøñàí á¿ëãýý.
Õóáèëàéí õààí òºðèéí òàëàà𠺺ðèéí ãýñýí ¿çýë áàðèìòëàëûã áîëîâñðóóëñàí þì. Ò¿¿íèé òºðèéí ¿çëèéí ãîë öºì íü “Àðâàí áóÿíò íîìûí öàãààí ò¿¿õ”-íä òîìú¸îëîãäæýý. Òýðáýýð øàøèí, òºð õî¸ð ¸ñûã òîãòîîæ õîñëîí áàðèõ ÿâäàë áîëíî ãýæ ¿çýæ áàéëàà. Þàí óëñûí õààäûí îíöëîã íü áèëýã ýðäìèéã ãèéã¿¿ëýí, òºðèéí õýðýãò ç¿òãýæ áàéñàíä îðøèíî.
1368 îíä Þàí óëñûí ñ¿¿ë÷èéí õààí Òîãîîíòºìºð áîñîã÷äûí õ¿÷èíä àâòàí Áýýæèíã îðõèñíîîñ õîéø íýãäìýë íýãýí òºð óëñûí ñ¿ð õ¿÷ áóóðàí äîðîéòîõ çàìä øèëæñýí þì. XV-XVII çóóíû ¿åèéã ìîíãîëûí ò¿¿õýíä óëñ òºðèéí áóòðàëûí ¿å õýìýýäýã. Ýíý ¿åèéí ãîë øèíæ íü õààí òºðèéí òóõàéä òºâä òýì¿¿ëýõ õ¿÷ ÿìàãò áàãàñàæ, òºâººñ çóãòàõ õàíäëàãà õ¿÷òýé áîëñîíä îðøèíî. ªºðººð õýëáýë, Èõ õààíû øèðýý çàëãàìæèëñàí õ¿ì¿¿ñ ýöýã, ºâãºäèéí íýãýí àäèë á¿õ ìîíãîëûã íýãòãýí çàõèðàõûã ýðìýëçýæ áàéñàí áîëîâ÷, èõýíõ íî¸ä õààíû ìýäëýýñ ãàð÷, áèå äààí îðøèõûã ñàíààðõàæ áàéâ. Ýíý ¿åèéí Ìîíãîëûí òºð õýëáýðèéí õóâüä õààíò çàñàã áîëîâ÷, ýðõèéí òàëààð õÿçãààðëàãäìàë øèíæòýé áàéëàà. Òýð ¿åä õýìæýýã¿é ýðõò õààíò çàñàã ñîíãîäîã óòãààðàà õàðààõàí ¿éë÷èëæ áàéãààã¿é þì. Èéì ó÷ðààñ 1370-1634 îíä õ¿ðòýë Ìîíãîë óëñûí Õàñáóó òàìãûã 22 õààí àòãàñíûã “Áàãà õààäûí ¿å” õýìýýí ò¿¿õýíä òýìäýãëýäýã áºë㺺. Ãýõäýý Ýñýí õààí (1439-1455), Áàòìºíõ äàÿí õààí (1466-1504), Ò¿ìýí çàñàãò õààíû (1558-1593) ¿åä á¿õ ò¿ìíèéã òîâ÷ëîí çàõèð÷, Ìîíãîëûí òºð õýìæýýã¿é ýðõò õààíò çàñãèéí õýëáýðýý á¿ðíýý õàäãàëæ áàéñàí ãýæ ¿çýæ áîëîõ þì. Óëñ òºðèéí áóòðàëûí ¿åä Èõ õààíäàà ¿ë çàõèðàãäàõûã ýðìýëçýí, íî¸ä ÿçãóóðòíóóäûí õóâüä òºâººñ çóãòàõ õ¿÷ ¿éë÷èëæ áàéñàí íü òºð ýðõýìñýã áàéõûí áýëãýäëýý ¿ë õ¿íäýòãýí, îãîîðîõîä õ¿ðãýñýí á¿ëãýý.
Þàí ã¿ðíèé ¿åä èõ õààíû äàðàà çàõèðãààíû ýðõèéã òºðèéí ãóðâàí ñàéä åðºíõèéëºí áàðüæ áàéâ. Òóñ óëñûí ã¿éöýòãýí çàõèðàõ äýýä áàéãóóëëàãà íü Äîòîîä áè÷ãèéí ÿàì áàéæýý. Ýë ÿàìàíä ñàí, ¸ñëîë, öýðýã, ø¿¿õ, ¿éëäâýðèéí çýðýã 6 ÿàì õàðúÿàëàãäàæ áàéâ. ̺í äîòîîä áè÷ãèéí ÿàìòàé ýí çýðýãöýí ¿éë àæèëëàãààãàà ÿâóóëäàã Íóóö áè÷ãèéí ÿàì, Ò¿øìýëèéí õýðãèéí ÿàì àæèëëàæ áàéâ.
Þàí ã¿ðíèé îðîí íóòãèéí çàñàã çàõèðãààíû õàìãèéí òîì íýãæ áîë ìóæ áàéëàà. Òºâ ìóæèéã äîòîîä ìóæ ãýõ áºãººä Èõ õààíä øóóä õàðúÿàëàãäàíà. Ò¿¿íýýñ ãàäíà 11 ìóæ áàéñàí áºãººä òýäãýýðèéã ãàäààä ìóæ ãýíý. ̺í õàðààò ò¿øìýã óëñóóäòàé áàéâ. Ìóæ íü äîòðîî îëîí çàì, çàì íü äîòðîî îëîí ô¿, æîó, ñÿíüä õóâààãäàíà. Ñÿíü íü ãàöàà òîñãîíóóäààñ á¿ðäýíý. Ìóæ, çàìûí çýðýã çàñàã çàõèðãààíû òîìõîí íýãæ¿¿ä áîëîí ìºí õîòóóäûí òîëãîéä 25-ààñ äýýø íàñíû ìîíãîë äàðãà÷ íàðûã òîìèëîí ñóóëãàæ áàéæýý. Õÿòàä õ¿íèéã çºâõºí ãàöàà òîñãîí áîëîí 50 ºðõ, 100 àéëûí õ¿éí äàðãààð òàâèíà.
Þàí óëñûí õààä, çàñàã çàõèðãààíû òóõàéä óóãóóë íóòãàà àðàé ººðººð ¿çýæ, ìîíãîë óëàìæëàëûã õýâýýð õàäãàëàõ áàéäëààð õàíäæýý. Òºðºëõ íóòãàà Þàí ×àí-ë¿, Õîëèí (õàðõîðèí), Äàâààíû àðûí ìóæ ãýõ ìýòýýð íýðëýæ áàéâ. Õààí ººðèé㺺 çàëãàìæëàõ ¸ñòîé õàí õºâã¿¿í-Õóí òàéæààð Öçèíü âàí õýðãýìòýéãýýð Äàâààíû àðûí ìóæèéã çàõèðóóëæ áàéæýý. Õóáèëàé õààí àíõ äºðºâä¿ãýýð õ¿¿ Íîìõîíîîð ýõ íóòãàà çàõèðóóëñàí áàéíà. Öçèíü âàíãèéí äàðàà ÷èíñàí õýìýýõ àëáàí òóøààëòàí õààíû çàðëèãààð òîìèëîãäîæ, Ìîíãîëûí çàñàã çàõèðãààíû ºäºð òóòìûí õýðãèéã ýðõýëæ áàéâ. ×èíñàí íàðûí äîòðîîñ 1308 îíä Õàéñàí õ¿ëýã õààíû òîìèëñîí Õàð Õàñóí ÷èíñàí îíöãîé íýðä ãàðñàí àæ. Òýðáýýð îþóí áèëýã òºãºëäºð, öºëõ óõààíòàé òºðèéí ìýðãýí ò¿øìýë áàéæýý. Þàí ã¿ðýíä ø¿¿õ ýðõ ìýäëèéã ýçýí õààí õýðýãæ¿¿ëæ, óëñûí çàðãàã÷èéã òîìèëíî. Äîòîîä áè÷ãèéí ÿàìíû õàðúÿàíä Ø¿¿õ ÿàì àæèëëàæ, ø¿¿õèéí õýðãèéã ýðõýëæ áàéñàí àæ.
Þàí óëñ ìºõñºíººð “ĺ÷èí äºðâºí õî¸ð” ãýæ ò¿¿õ øàñòèðò òýìäýãëýãäñýí ¿å ºíãºð÷, ç¿¿í ìîíãîëûã 6 ò¿ìýí ìîíãîë, îéðàäûã óðüäûí àäèë 4 ò¿ìýí îéðàä ãýæ áè÷èõ áîëæýý. Òîãîîíòºìºð õààíûã õÿòàä ãàçàð ãó÷èí ò¿ìýí ìîíãîëîî îðõèæ, àðâàí ò¿ìíýý àâ÷ ãàðàâ ãýñýí ìýäýý áèé.
Óëñ òºðèéí áóòðàëûí ¿åä ò¿ìýí íü àðâàí ìÿíãàí öýðýã ãàðãàõ ¸ñòîé öýðãèéí çîõèîí áàéãóóëàëòûí íýãæ áàéõàà áîëüæ, çºâõºí çàñàã çàõèðãààíû åðºíõèé òîì õóâààðü áîëæ ººð÷ëºãäæýý.
XIV çóóíû ¿å ãýõýä ò¿ìýí õýìýýõ íü óëñ ãýäýã óõàãäàõóóíòàé áàðàã ä¿éöýõ¿éö íî¸äûí òîì ýçýìøëèéí øèíæòýé õýä õýäýí ò¿ìýí õ¿í àìòàé áîëæ èðæýý. Òóõàéëáàë, Àëòàí õàíû óëñûí àëáàò àðàâ ãàðóé ò¿ìýí ºðõ, Ò¿ìýí çàñàãò õààíû õàðúÿàò ºðõ íü àðâàí ãóðâàí ò¿ì áàéâ. Áàñ Õàëõ ò¿ìýí íü Þàí óëñààñ õîéø òóõàéëñàí ãàçàð íóòàã, õàðúÿàò èðãýíòýé, öýðýã çàõèðãàà, õóóëü öààç á¿õèé õàðüöàíãóé áèå äààñàí òîì ýçýìøèë-õàíëèã óëñûí øèíæòýé áîëñîí áàéíà.
Äîðíîä Ìîíãîëûí çóðãààí ò¿ìýí äîòðîî ç¿¿í ãóðàâ, áàðóóí ãóðàâ, ò¿ìýí íü äîòðîî îòãóóäàä õóâààãäàíà. Îòîã íü óðüäûí ìÿíãàòóóäûí îð þì. Õàðèí õîøóó õýìýýõ íýð òîìú¸î öýðãèéí íýãæèéí óòãààð õýðýãëýãäýæ áàéâ. Õàðèí Îéðàäàä õîøóóã çàñàã çàõèðãààíû íýãæèéí óòãààð õýðýãëýæ áàéãààä õàëæ, Ãàëäàí áîøãîòûí (1644-1697) ¿åýñ îòîã ãýæ íýðëýæýý. Áàðóóí ìîíãîëûí îòîã íü äîòðîî àðâàí, õîðèí, äº÷èíä õóâààãäàæ áàéâ.
Óëñ òºðèéí áóòðàëûí ¿åä ç¿¿í ãàðûí ò¿ìíèéã õààí ººðºº, áàðóóí ãàðûí ò¿ìíèéã ò¿¿íèé ä¿¿ þì óó, õºâã¿¿í æèíîí òîëãîéëæ áàéæýý. Îéðàäûí äºðâºí ò¿ìíèéã èõ õààíû òîìèëñîí Òàéø ãýäýã ºíäºð ÿçãóóðòàí ¿å óëèðàí çàõèðíà.
Èõ õààíû äýðãýä ×èíñàí õýìýýõ òýðã¿¿í ñàéä àæèëëàæ, çàñàã çàõèðãàà, öýðãèéí õýðãèéã ýðõëýæ áàéâ. Ò¿ìýí çàñàãò õààíû ¿åä áàðóóí, ç¿¿í ò¿ìíèé òºëººëºã÷人ñ á¿ðäñýí òºâ çàñãèéí ãàçàð áàéãóóëæ áàéæýý. Ò¿¿í÷ëýí Îéðàä äîòðîî ç¿¿í, áàðóóí ãàð áîëæ, òóñ á¿ðèéã ÷èíñàí õýìýýõ àëáàí òóøààëòàí çàõèð÷ áàéæýý. Çàñàã çàõèðãààíû ãîë íýãæ Îòîãèéã çàéñàí çàõèðíà. Îéðàäàä îòãèéí çàéñàí ò¿øìýë, ò¿¿íèé äàðààõ äº÷íèé íî¸í-äýì÷, õîðèíû ø¿¿ëýíã, àðàâòûí àõëàã÷ íàðûã õ¿ðòýë õààí òîìèëæ áàéâ.
Ìîíãîëûí Þàí ã¿ðýíä òºð ¸ñ ã¿íçãèéðýí áýõæèõèéí õýðýýð ýðõ ç¿éí õºãæèë õàðüöàíãóé ºíäºð ò¿âøèíä õ¿ðñýí áàéíà. Õóáèëàé õààíààñ ýõëýýä Þàí ã¿ðíèé õààä õóóëü òîãòîîõäîî þóíû ºìíº, “Èõ Çàñàã” õóóëèéí çàð÷ìûã ÿìàð íýã õýìæýýãýýð ñóóðü äýâñãýð áîëãîæ áàéñàí ãýæ ¿çýæ áîëîõîîð áàéíà. 1262 îíä ßî-øóãèéí çîõèîí áîëîâñðóóëñàí “ßðüæ ýìõýòãýñýí õóóëèéí áè÷èã” áîë Õóáèëàé õààíû áàòëàí ñî¸ðõñîí õàìãèéí àíõíû õóóëü þì. Óëìààð “Èõ Þàíû íýâòýðõèé õóóëü”, “Èõ Þàíû õóóëü öààçûí áè÷èã”, “Åðòºíöèéã çàñàõ ìàãàä õóóëü” çýðýã òîìîîõîí õóóëü öààçíû áè÷ã¿¿ä ãàð÷ýý.
Ýäãýýð õóóëèóäàä ìîíãîë õ¿í, òýäíèé äàâóó ýðõèéã õóóëü÷èëæ ºãñºí áàéíà. Þàí ã¿ðíèé ýðõ ç¿éí ýõ ñóðâàëæ áîë çºâõºí Õÿòàäûí ýðòíèé õóóëü, õýâ ¸ñíû çàð÷èì, àðãà áàðèëààð áîëîâñðîãäñîí òºäèé áèø, ìîíãîëûí ýðõ ç¿éí óëàìæëàë áàñ ÷ ÿìàð íýã õýìæýýãýýð òóññàí øèíæòýé áàéæýý.
Юан улсын хил, нутаг дэвсгэр.
Юан улсын үеийн онцлох үйл явдалууд
Хуьилай хааны байлдан дагуулал, байлдааны арга техник
Хубилай ба түүний үр хойч нар, цэргийн жанжид
Èõ õààíû çàðëèãààð òóñãàéëàí ñóðàëöàæ, äîðíî äàõèíû áîëîâñðîëûã èõýä ýçýìøñýí õ¿í áîë Õóáèëàé þì. /Õóáèëàé õààí, ò¿¿íèéã çàëãàìæëàã÷äûí òàëààð äàðààãèéí ç¿éëä ºã¿¿ëýõ áîëíî/.
Ìîíãîëûí Þàí óëñ áóþó Õóáèëàé õààíû ¿åýñ ìîíãîëûí òºð ¸ñíû õºãæèëä õîñ ¸ñ ã¿íçãèé íýâòýðñíèé óëìààñ òºðèéí ç¿òãýëòíèé ä¿ð òºðõºä òåîêðàò øèíæ äàâàìãàéëàõ ìàÿãòàé áîëæ èðæýý.
Èõ Þàíü óëñ áàéãóóëàãäñàí ¿å áóþó Õóáèëàé /1215-1294/ õààíû ¿åä àðëûí ßïîíîîñ áóñàä äîðíî äàõèí áàðàã á¿õýëäýý Ìîíãîë ã¿ðíèé ýðõøýýëä îðæ, ìîíãîë÷óóäûí íýð ñ¿ð äýëõèé äàõèíàà óëàì á¿ð öóóðàéòàæ áàéñàí þì. Ìàíàé ò¿¿õ ñóäëàëä Ìîíãîëûí ò¿¿õýíä Õóáèëàéí ã¿éöýòãýñýí ¿¿ðãèéã ýåðýã, ñºðºã õî¸ð ÿíçààð, ãýõäýý õýòð¿¿ëýí ¿çýõ õàíäëàãà áàéíà. Íýã õýñýã ñóäëàà÷èä Õóáòëàé áîë ¸ñ áóñààð õààí øèðýý çàëãàìæèëæ óëñûíõàà íèéñëýëèéã õàðü íóòàãò øèëæ¿¿ëæ, Èõ Çàñãèéã áàðàã õýðýãñýõýý áîëüæ, óëñûíõàà íýðèéã ººð÷èëæ, ¿íäýñíèé áè÷èã ¿ñãýý õ¿ðòýë ººð÷èëñºí áà áóðõàíû øàøíûã áóñäààñ îíöëîí òºðèéí øàøèí áîëãîñîí íü Ìîíãîëûí èõ õÿìðàëûí ýõ ¿¿ñâýð áîëñîí áºãººä ÷óõàìäàà áîë Õóáèëàéí çàñàãëàë òîãòñîí ¿åýñ ýõëýí, Ìîíãîë÷óóä õàãàðàë áóòðàë ã¿íçãèéð÷, ýöýñòýý ìºõºõ àþóëûí õàðàíãûã äýëäñýí õýìýýí ¿çýæ áàéíà. ͺ㺺 õýñýã ñóäëàà÷èä Õóáèëàé Õÿòàäàä òºðèéí òºâºº øèëæ¿¿ëñýí íü õÿòàäûã ñàéí áàðüæ áàéõ òºäèéã¿é, ìºíõ¿¿ èõ ã¿ðíèéã ºíº óäààí òîãòîîí áàðüæ áàéõ äàâõàð çîðèëãî àãóóëæ áàéñàíààðàà íýãýí çóóíû òóðø äîðíî äàõèíä íî¸ðõëîî òîãòîîõ áîëîìæòîé áîëñîí ãýæ ¿çýæ áàéíà. ¯¿í äýýð õî¸ð ñàíàà íýìæ õýëæ áîëõ þì. Õóáèëàé òºðèéí òºâºº Áýýæèíä øèëæ¿¿ëýõäýý Õÿòàäûí íóòàãò øèëæèí ñóóðüøèæ áàéíà ãýæ áîäîõîîñîî èë¿¿ õóó÷èí àëäñàí íóòàãòàà, Õÿòàä, Ìîíãîëûí õóó÷èí õèëèéí çààã äýýð èðæ íóòàãëàëàà ãýæ ¿çýæ áàéñàí áàéõ. ͺ㺺 òàëààð, Õàð Õ¿ðýì õîòûã íèéñëýë õýâýýð íü ¿ëäýýñýí áîë îí öàãèéí ýëýëä ºìíº ç¿ãýýñ õ¿ì¿¿ñ ¿éë îëíîîð øèëæèí ñóóðüøèæ, ìîíãîë÷óóäûã óóñãàõ àþóë í¿¿ðëýõ áàéñàí áîëîâ óó. Õýäèéãýýð Ìîíãîëûí òºðèéí òºâ ºìíº ç¿ãò øèëæñýí áîëîâ÷, Þàí óëñûí õààä Õÿòàäûí íºëººíä îðæ, ¿íäýñíèé ºâºðìºö áàéäëàà àëäàí õÿòàä÷èëàãäààã¿é, õàðèí ÷ ìîíãîë òºð ¸ñ, çàíøèë ñóðòëàà õýâýýð õàäãàëæ èðñýí á¿ëãýý. Ýíý òóõàé ßïîíû ýðäýìòýí Îòàêè: Õóáèëàé õààíûã õÿòàäóóä õÿòàä÷èëàõ ãýýä á¿òýýã¿é þì. Õóáèëàé õààí áîë øèíý ìîíãîë õ¿íèé çºâ ¿ëãýð äóóðèàëàë, áîéæèæ áîëîâñîðñîí ìîíãîë ÿçãóóðòíû òºëººëºã÷ ìºí áàéâ /25,115/ Àêàäåìè÷ Ø.Áèðà: “Õóáèëàéí áîäëîãûã á¿õýëä íü àâ÷ ¿çâýýñ, òýð íü Ìîíãîëûí ýçýíò ã¿ðíèé ýõ ñóóðèéã òàâüæ ºãñºí èõ ºâºã ×èíãèñ õààíû òºäèéã¿é, ìºí ºìíºõºí íü áàéñàí õààäûí áîäëîãîîñ ÷ èõýýõýí ºâºðìºö øèíæ òºðõòýé, øèíýëýã áîäëîãî áàéñàí áîëîõûã þóíû ºìíº òýìäýãëýâýýñ çîõèíî. Òýðõ¿¿ áîäëîãî Ìîíãîë õààäûí Òýíãýð÷ëýõ ¿çýë áîäëîãûí ò¿¿õýíä íýí îíöëîã ¿åèéã íýýñýí áîëîé. Õóáèëàé Õÿòàäàä òºâëºðñºí èõ ýçýíò ã¿ðíèéã ºðãºòãºí òºâõí¿¿ëýõäýý çºâõºí õàðèéí íýã áàÿëàã òàíñàã îðîí, çºâõºí íýã ¿íäýñ óãñààòíûã áîäîõîîñîî èë¿¿òýé, ººðèéí àëáàò áîëãîñîí îëîí òºðëèéí óãñààòàí èðãýäèéã õýðõýí àëü áîëîõîîð ýâëýëä¿¿ëýí íýãòãýí çàõèðàõàä ÷èãëýãäñýí áºãººä ¿íäýñ óãñàà ¿ë õàðãàëçñàí, Åðòºíö äàõèíû øèíæòýé áóþó íààíàäàæ ÷èíãýæ îéëãîãäîõîîð áîäëîãûã þóíû ºìíº ÿâóóëàõûã õè÷ýýæ áàéæýý” (26.78) ãýæ ä¿ãíýñýí áàéíà.
Õóáèëàéí äàðààãààð ªëçèéò õààíààñ óõààíò Òîãîîíòºìºð õ¿ðòýë òºð çàõèðñàí õààä Õóáèëàéí äàðààãààð ãàçàð àâñàí òºðèéí õÿìðàëûã íàìæààæ ÷àäñàíã¿é. 1368 îíä Õÿòàä òàðèà÷äûí èõ áîñëîãîä îðîëöîã÷èä Òîãîîíòºìºð õààíûã íàíõèàä ãàçðààñ ¿ëäýí õººñíººð Þàí ã¿ðýí ìºõºæ, Ìîíãîëûí ò¿¿õèéí íýã ¿å äóóñâàð áîëæ øèíý ¿å ýõýëñýí áèëýý.
Òîãîîíòºìºð õààí Áýýæèíãýýñ çààãëàí îäîõ çàðëèã áóóëãàñàí íü òóõàéí ¿åä íü ãóòàìøèã ìýò áàéñàí áîëîâ÷ ìîíãîë÷óóäûí õ¿éãèéí õóâü çàÿàíä ýåðýã íºëºº ¿ç¿¿ëñíèéã “óõààíò” õààíû ìýðãýí áîäëîãî õýìýýí ¿íýë¿¿øòýé. Õýðýâ Òîãîîíòºìºð õààí èõ öýðýã äàé÷ëàí ýëñ¿¿ëæ, øîðîîí ò¿ìýí õÿòàä òàðèà÷íû áîñëîãûã äàðàíãóéëàí äàðàõûã ñàíààðõñàí áîë òóõàéí ¿åäýý àìæèëò îëæ áîëîõ áàéñàí áîëîâ÷ ýöýñòýý ìîíãîë÷óóä òàðèà÷äûí èõ äàéíû çîëèîñ áîëîõ áóþó õÿòàäàä óóñ÷ ìºõºõ íü ýðãýëçýýã¿é áàéëàà. Òèéìýýñ óõààíò õààí Òîãîîíòºìºð òóëãàìäñàí àñóóäàëä ìàø áóóðüòàé õàíäàæ õàìãèéí çºâ øèéäýë ãàðãàñàí ãýäãèéã õîé÷ ¿åèéí áèä ç¿é ¸ñîîð ¿íýëýõ ó÷èðòàé. ªºðººð õýëáýë, Òîãîîíòºìºðèéí çàðëèãààð ìîíãîë÷óóä õÿòàäààñ çàéëæ îäñîí íü áèäíèé ºâºã äýýäñèéíõýí áà áèäýíä òîõèîñîí ¿íýõýýð èõ àç çàâøààí áàéëàà.
Òîãîîíòºìºðèéí áàñ íýã ãàâúÿà áîë òýðáýýð óóãóóë íóòàãòàà èðñýí õîéíîî Ìîíãîëûí òºð ¸ñûã áýõæ¿¿ëæ íóòàã ãàçðàà õàìãààëàí, Ìèí óëñûí ò¿ðýìãèéëýëèéã òóóøòàé ýñýðã¿¿öýæ áàéñíû à÷ààð ò¿¿íèé õîé÷ ¿å îëîí æèë òºðèéí ãàë ãîëîìòîî õàäãàëæ, áàñ äàõèí ñýðãýæ áàéñàí áèëýý.
Марко Пологийн тэмдэглэлээс
Õóáèëàé, Àðèãáºõ íàðûí õààí øèðýýíèé òýìöëèéí ¿åä (1260-1264 îí) ýíý õîòûã áàéãóóëæýý. Õóáèëàé 1264 îíä Àðèãáºõèéã äàðæ, Õàðõîðóìä òºâëºí ñóóñàíã¿é. 1267 îíîîñ Áýýæèíä øèíý õîò áàðèóëàí, 1271 îíîîñ òýíä øèëæèí ñóóæ, Õàíáèëèã (õààíû õîò) áóþó Äàéäó (Èõ íèéñëýë) ãýæ íýðëýæýý. ̺í Êàéïèí õîòûã Øàíäó áóþó Äýýä íèéñëýëýý áîëãîñîí áàéäàã. Õóáèëàé õààí îðä õîòîî õàðü íóòàãò áàéãóóëñàí áîëîâ÷ ìîíãîë õ¿íèé óð óõààí, õ¿ñýë ñîíèðõëûã òóñãàñàí óðàí áàðèëãûí óð õèéöýýð áàðèãäñàí áîëîõîîð Ìîíãîë õîò ãýæ ¿çýæ áîëíî. Òºâ Àçèéã ñóäëàà÷ Í.Ì.Ïðåæåâàëüñêèé Õóáèëàé õààíû öýðãèéí õîò - ýð÷¿¿äèéí Öàãààí áàëãàñ, Àðëûí áàëãàñ çýðýã õîòóóä íü Õàíáàëèãòýé òýíöýõ¿éö áàéñàí ãýæ ¿çñýí áàéíà (35.148).
Äýýðõ ò¿¿õýí áàðèìòóóäààñ àâ÷ ¿çýõýä: XII-XIV çóóíû ¿å äýõ ìîíãîë õîò áàéãóóëàìæèéã îëçëîãäñîí öýðýã, ãàð óð÷óóäûí õ¿÷ýýð õèéëãýæ áàéñàí òóë ãàçàð ãàçðûí óðàí áàðèëãûí íèéëìýë (ç¿éìýë) øèíæ òºðõ ãàð÷ èðñýí áàéíà.
Ìîíãîë÷óóä ºâºð õîîðîíäîî äàéòàæ áàéñàí òýð öàã ¿åèéí áàéãóóëñàí õîò ñóóðèí öººâòºð þì. Ãýõäýý Öîãò õóí òàéæ, ò¿¿íèé ýõ ×èí Òàéõó Òàéãàë íàðûí Òóóë ãîëûí ñàâ ãàçàð áàéãóóëñàí “Öàãààí áàéøèí”, Àëòàí õàíû Õºõ õîò çýðýã ìºíõºä äóðñàãääàã õîòóóä áèé. Øàðûí øàøèí äýëãýð÷, ñ¿ì õèéä¿¿ä îëíîîð áàéãóóëàãäñàí íü ìîíãîë õîò áàéãóóëàìæèéí óëàìæëàëûí íýãýí ¿åèéí ººð÷ëºëò þì. Õàëõûí Àáòàé õààí 1586 îíä àíõíû õèéä Ýðäýíýçóóã áàéãóóëæýý. Òýð íü òîìîîõîí õèéäèéí õýð çýðãýìæèä õ¿ðñýí ÷ õîò áîëîí äýâæýýã¿é þì. Õàðèí ºíäºð ãýãýýí Çàíàáàçàðûí øàâûã íü òàâüñàí Èõ ªð㺺 õýäýíòýý áóóðèà ñýëãýñýýð îäîîãèéí áóóðèíä áóóñíààð øàøèí íîìûí òºâººñ ÿâààíäàà èðãýíèé õîòûí ä¿ð òºðõèéã îëæ, îëîí çóóí ñ¿ì õèéäèéí äóíäààñ òîâîéí òîäîðñîí þì.
|
