|
[[en:Bayankhairkhan, Zavkhan]]
[[mk:Бајанхаирхан, Завхан]]
Áàÿíõàéðõàí ñóì íü Àñãàò, Ìèíæ, Íàðàí, Òººíò ãýñýí äºðâºí áàãòàé, 255822 ãà íóòàã äýâñãýðòýé, Óëààíáààòàð õîòîîñ 1000 êì çàéä, Óëèàñòàéãààñ 239 êì çàéä îðøäîã. Àéìãèéí õîéä õýñýãò íóòàã äýâñãýð íü ºðãºðºãèéí äàãóó ñóíàæ òîãòñîí, Óðòààøàà 110 êì, ºð㺺øºº 45 êì îð÷èì. Ñóìûí òºâ Àëòàíáóëàã íü Öýöýí õàéðõàí óóëûí ºâºðò õîéä ºðãºðºãèéí 49’,18’’, ç¿¿í óðòðàãèéí 96’.21”-ä äàëàéí òºâøèíººñ äýýø 1864 ì-ò áàéðëàäàã. 2009 îíû áàéäëààð 570 ºðõ, 1877 õ¿í àìòàé. Òóñ íóòàãò Ä¿íãýý, Àãüòûí óóëñ, Òººíºò, Ìàíæóóðòàé, Õºøººò çýðýã óóë, òàë õîñîëñîí Áóëíàéí íóðóóíû áàðóóí òàëûí òýãø ºíäºðëºãèéí îéò õýýðèéí á¿ñýä îðøäîã. Íóòãèéí óóëàðõàã õýñãýýð íü õàð ìîä, áóðãàñ çýðýã ìîäëîã óðãàìàë, ¿õðèéí í¿ä, àíüñ, íýðñ, óëààëçãàíà òîøëîé, ÷îíûí ýëýã, íîõîéí õîøóó çýðýã òºðºë á¿ðèéí æèìñ, àëòàí õóíäàãà, þì ä¿íæèí, àëòàí ãàãíóóð çýðýã ýìèéí óðãàìàëòàé, áóãà ñîãîî, áààâãàé, çýðëýã ãàõàé, øèë¿¿ñ, íîõîé çýýõ, õ¿äýð ñóóñàð, ñîëîíãî, õýðýì, áóëãà çýðýã àí àìüòàíààð ýëáýã ñóì þì. Öààøèä Ìèíæèéí ðàøààí, Ýëñíèé ðàøààí, çýðãèéã ýì÷èëãýýíèé çîðèóëàëòòàé àÿëàë æóóë÷ëàë áààç áîëãîí àøèãëàõ, ìºí òóñ ñóìààñ òºðºí ãàðñàí õóòàãòóóä, òýäãýýðò çîðèóëñàí ò¿¿õ ñî¸ëûí äóðñãàëò ãàçðóóä, äîìîã õóó÷ ÿðèàíä ò¿øèãëýñýí ìºðãºëèéí çàìûí àÿëàë çîõèîõ áîëîìæòîé.
Áàÿíõàéðõàí ñóì íü 1931 îíä òýð ¿åèéí Õàíòàéøèð óóëûí àéìãèéí Äýëãýðõàí óóëûí õîøóóíààñ òàñðàí Õºâñãºë àéìãèéí õàðúÿàíä áàéãóóëàãäæýý. Ýíýõ¿¿ õîøóó íü 1655 îíä áàéãóóëàãäñàí Õîòîãîéä íýãýí õîøóó õýìýýãäýæ àãñàí Çàñàãò õàí àéìãèéí Ýðäýíýä¿¿ðýã÷ âàíãèéí õîøóó, Ìàíæèéí ýðõøýýëèéí ¿åèéí Õàëõûí áàðóóí çàìûí äóíäàä ç¿¿í äýõ ãàðûí ç¿¿í ýòãýýäèéí õîøóó, 1924-1931 îíä Õàíòàéøèð óóëûí Äýëãýðõàí óóëûí õîøóóíû íýãýýõýí õýñýãò íü áàãòàæ áàéñàí àæýý. 1931 îíä ìºí õîøóóíààñ Õºâñãºë àéìãèéí Áàÿíõàéðõàí ñóì íýðòýéãýýð áàéãóóëàãäàí óëìààð ÁÍÌÀÓ-ûí áàãà õóðëûí òýðã¿¿ëýã÷äèéí 81-ð òîãòîîëîîð 1942 îíä Çàâõàí àéìàãò øèëæñýí. Óãñààòíû á¿òöèéí õóâüä Õîòîãîéä ÿñòàí ãîëëîí íóòàãëàõ ñóì þì.
Áàéãàëü ãàçàð ç¿éí õóâüä äàëàéí òºâøíººñ äýýø 2800 ìåòð ºíäºðò ºðãºãäñºí Õàíãàéí íóðóóíû ñàëáàð Õàð òàðâàãàòàéí íóðóóíä îðøèõ áºãººä ñýð¿¿âòýð ýðñ òýñ óóð àìüñãàëòàé, ºâëèéí óëèðàëä 30-50 ñì öàñ óíàäàã, òîìîîõîí ãîë ìºðºí íóóð õîâîðòîé íóòàã þì. Íèéò íóòãèéí 306,2 ìÿíãàí ãà íü îé ìîä. Ãàçðûí õºðñíèé õóâüä õºâä öàðìûí øèíæòýé íèéò íóòãèéí 30 ãàðóé ìÿíãàí ãà íü ãàçàð òàðèàëàí õºãæ¿¿ëýõýä òîõèðîìæòîé. Õàðãàíû ãîë, Îâîîíû ãîë, Ñàéí óñíû ãîë çýðýã áàãàõàí ãîë, Öàãààííóóð, Íîãîîí íóóð, Ãàíö ìîäíû íóóð, Õºëèéí íóóð, Öàéäàì, Öàâäàí, Ñî¸î, Òàãèéí íóóð ãýõ ìýò íóóð öººðºì, Áàðóóí Ç¿¿í õàðãàíà, Òººíò, Áóìáàò, Òàñàðõàé, Ìîãîé, Àñãàò, Õàâòãàé áóëàãò, Óëààí ýðýã ãýõ ìýò áóëàã øàíä, Ýëñíèé ðàøààí, Íàðàíãèéí ðàøààí çýðýã ðàøààí óñòàé. ̺í äàëàéí òºâøíººñ äýýø 1325-2800 ìåòð ºíäºðò ºðãºãäñºí òóë óóð àìüñãàëèéí õóâüä áóñàä ñóìóóäàà áîäâîë èë¿¿ ñýð¿¿í óóð àìüñãàëòàé X ñàðààñ IV ñàð õ¿ðòýë èõýíõ íóòàãò íü ñýð¿¿í, öàñàí á¿ðõ¿¿ëòýé áàéäàã. ªâëèéí óëèðàëä äóíäæààð 32-48 õýì õ¿ðòýë õ¿éòýðäýã. Çóíäàà õóâ öàñ îðîõ òîõèîëäîë öººíã¿é. VI ñàð ãàðãàí äóëààð÷ IX ñàðûí ýõýýð õ¿éòýð÷ ýõýëäýã ýðñ òýñ óóð àìüñãàëòàé íóòàã. Óðãàìàëæèëòûí õóâüä ñóìûí íóòàã äýâñãýðèéí 306,2 ìÿíãàí ãà-ã îé ìîä ýçýëäýã áºãººä ¿¿íä øèíýñ, íàðñ, ãàöóóð, õóñ, óëèàñ, áóðãàñ, ÿðãàé, äîëîîãîíî, òàâèëãàíà, õàðãàíà, óõíû øýýã ãýõ ìýò ìîä, áóòëàã óðãàìàë áàãòàíà. Ìºí ¿õðèéí í¿ä, òîøëîé, íýðñ, àíüñ, ÷îíûí ýëýã, íîõîéí õîøóó, óëààëçãàíà, ã¿¿í ñààì çýðýã æèìñ, æèìñãýíý, áàìáàé, ìàí÷èí, àæèãöýðýí, äýãä, õàíëèí, áàøãà, öàðâàí, ãàíãà, öàãààí-óóë, àëòàíõóíäàãà, äàø, òàâàí ñàëàà, çýýðãýíý, óäâàë-îìáî, öýýíý çýðýã ýìèéí óðãàìàë, àðö, öýýíý ãýõ ìýò àíõèëóóí ¿íýðò óðãàìàë, äàâñ, øîõîéí ÷óëóó, çîñ õ¿ðìýí ÷óëóó, çýñèéí õ¿äýð, îþó çýðýã áàéãàëèéí áàÿëàãòàé áîëíî. Ìîíãîë îðíû õàíãàéí á¿ñýýð ãîë òºëºâ íóòàãëàõ àí àìüòàä áîëîõ áóãà, ñîãîî, ç¿ð, ãóð, õ¿äýð, ãàõàé, øèë¿¿ñ, ÷îíî, ¿íýã, õÿðñ, ìàíóóë, ºìõèé õ¿ðýí, òóóëàé, ÷àíäàãà, òàðâàãà, çóðàì, ñîëîíãî, ¿åí, æèðõ, ñàðüòãàíà ìýòèéí àí àìüòàí ýðâýýõýé, øóìóóë, áàòãàíà, õºõ ò¿ð¿¿, òýìýýëçãýíý, ñîíî, öàðöàà, äýâõðýã, áóõ ãîëèî, õà÷èã çýðýã øàâüæ õóí, öýí òîãðóó, àíãèð, öàõëàé, òîîäîã, íóãàñ, õàâòãàéëæ, àëàãòóó, ýëýý, õºõ öºöãèé çýðýã í¿¿äëèéí òàñ, á¿ðãýä, ýëýý, õýðýý, øààçãàé, óëààí õîøóóò çýðýã ìàõ÷èí, õóð, ñîéð, ÿòóó, öîðõèðóóë çýðýã àãíóóðûí øóâóóäòàé þì.
Ýä¿ãýý Áàÿíõàéðõàí ñóì íü Çàâõàí àéìãèéí Òýñ, Áàÿíòýñ, Àñãàò, ͺìðºã, Ò¿äýâòýé, Ñîíãèíî, Óâñ àéìãèéí Ç¿¿íõàíãàé, Õºâñãºë àéìãèéí Öýöýðëýã ñóìàäòàé õèëëýí Çàâõàí àéìãèéí óìàðä õýñýã îðøèíî. Íèéò 255822 ãà íóòàãòàé, ñóìûí òºâ íü Àëòàíáóëàã, àéìãèéí òºâººñ 255 êì-ò îðøèíî. Íàðàí, Òººíò, Ìèíæ, Àñãàò ãýñýí äºðâºí áàã 555 ºðõ, 2011 õ¿í àì, 83,9 ìÿíãàí òîëãîé ìàëòàé àæýý.
|
