'''Сэргэн мандалт''', шинэ цагийн улс төрийн сэтгэлгээний гол төлөөлөгчид.
''Сэргэн мандалт''
Сэргэн мандалтын тухай ойлголт нь 13-р зууны сүүл үеэс Florence хэмээх газраас үүсэлтэй гэдгийг ихэнх эрдэмтэд хүлээн зөвшөөрдөг ба Dante Alighierri (1265-1321), Francesco Petrarca (1304-1375) нарын бүтээл түүнчлэн Giotta di Bondone (1267-1337) –ийн уран зураг нь сэргэн мандалтын үеийн гол төлөөлөл юм.Зарим эрдэмтдийн үзэж байгаагаар эрдэмтэд,уран барилгачин,зураач,зохиолч зэрэг хүмүүс хоорондын өрсөлдөөнөөр болж сэргэн мандалт хэмээх ойлголт бүхий л салбарт бий болсон гэж үздэг.
[[14-р зуун|ΧΙV]]-[[15-р зуун|XV зуунд]] Баруун [[Европ]]т нийгэм-эдийн засгийн амьдралд өөрчлөлт гарч, сэргэн мандалтын үе эхэлсэн. Зах зээлийн харилцаа үүсч, Европын үндэстнүүд төлөвшиж, нийгмийн харилцаа шинэчлэгдсэнээр улс төрийн сэтгэлгээ шашны нөлөөнөөс улам ангижирч, философиос хэсэгчлэн салан тусгаарлагдаж үр өгөөжтэй онол болон хувирсан байна.
Сэргэн мандалт нь анх Итали улсад үүссэн,чухам ягаад үүссэн талаарх асуудал нь өнөөг хүртэлмаргаантай асуудлийн нэг байсаар байгаа билээ. Тийм ч учраас үүний гарал үүслийн тухай хэд хэдэн онол бий.
Тухайн үеийн нийгэм-улс төрийн онолд, төвлөрсөн төрийн асуудал гол байр суурь эзэлж байжээ. Феодалын бутралыг даван туулах, шашны хандлагаас үндэсний тусгаар тогтнолыг хамгаалах гэсэн сонирхлоос дээрх асуудал урган гарчээ. Сэргэн мандалтын үеийн гол төлөөлөгчдийн тоонд [[Флоренц]]ын [[Николо Макиавелли]]г (1469-1527) зүй ёсоор оруулдаг. Н. Макиавелли төр улс болон улс төр нь бурхны бүтээл бус, хүний нийгмийн үзэгдэл гэжээ. Түүний үзэж байгаагаар улс төр гэдэг нь тодорхой нөхцөл байдлын хүрээнд илэрч буй хүний эрх чөлөөт эрмэлзэл бөгөөд түүнийг хүний амьдралын жам ёсны хууль, хүний сэтгэл, санаа бодол тодорхойлдог харин бурхан, ёс суртахуун үүнд огт хамаагүй гэжээ. Улс төрийн үйл ажиллагааны гол сэжим нь бодит сонирхол, шунал, баяжих хүсэл гээд төрийн хуулийг оюун ухаан, туршлага тодорхойлдог гэсэн байна.
Сэргэн мандалтын үеийн турш мөнгө болон урлаг нь гараас гарт дамжин явдаг байсан учир нь уран бүтээлчид суу билэгт хүмүүсийн амьдралдаа залгуулах болон уран бүтээлээ туурьвихад хэрэгцээт мөнгөө тэд үйлчлүүлэгчдээсээ олдог байсан. Энэ нь уран бүтээлчид үйлчлүүлэгчдээсээ бүрэн хамаарна гэсэн үг.
Ёс суртахууныг үгүйсгэсэн, хүчирхийлэл дээр тулгуурласан улс төрийн бодлогыг түүний нэрээр нэрлэж, [[макиавеллизм]] гэсэн баримтлал бий болжээ. Гэвч энэ нь түүний дэвшүүлсэн үзэл санааг илт хялбарчилж, дутуу ойлгож байгаагийн илрэл юм. Хорон санаа хүчирхийлэл Н. Макиавеллийн хувьд туйлийн үнэт зүйл биш, түүнд хэт их ач холбогдол өгөх хэрэггүй гэж тэрээр үзжээ. Төр улсыг нэгтгэн нэг жолоонд оруулан зангидан хөгжүүлэхэд албадлагыг ашиглах бүрэн боломжтой төдийгүй зайлшгүй харин иргэдийг ингэх хэрэггүй хэмээн сануулжээ.
Хөрөнгөтний тухай ойлголт нь Итали улсад 14-16 дугаар зуунуудад дэлгэрсэн ба энэ нь
Ази болон Ёвроп руу худалдаагаа өргөжүүлсэнээс үүдэлтэй. Tyrol дахь мөнгөний уурхай нь мөнгөний урсгалыг нэмэгдүүлсэн. Зүүн өмнөдөөс Grusades-ийн турш чамин хээнцэр хэв маягийг төрлөх эх орондоо нэвтрүүлсэн нь Geova болон venice-ийн хөгжил цэцэглэлтийг нэмэгдүүлсэн.х
''Латин болон Грекийн орны сэргэн мандалтын үеийн оюуны бүтээл''
Төр улсыг өөрчлөн байгуулах, шинэчлэх тохиолдолд нэгдмэл засаглалтай байх нь тохиромжтой ч засаг туйлшран хэт төвлөрөх нь засаглагчийг мөн олон түмнийг их эвддэг тиймээс бүгд найрамдах удирдлагын хэлбэр нь засаглал хэрэгжих үлэмж оновчтой хувилбар гэжээ.
Н. Макиавелли улс төрийн шинжлэх ухааны судлагдахуун, судалгааны аргыг томъёолсон нь түүний том гавъяа гэлтэй. Тухайн шинжлэх ухааны судлагдахуун нь засаг харин харин судалгдахууны арга нь ажиглалт гэжээ.
Латын улсын ээрдэмтэд Грек болон Арабын байгалын шинжлэх ухаан, гүн ухаан, эдийн засгийн судалгаан дээp бүхэлдээ чиглэж байсан. Сэргэн мандалтын Сэргэн мандалтын үеийн эрдэмтдийн нэг том ололт амжилт нь Грекийн соёлын бүтээлийг анх удаа баруун Европд буцаан сэргээсэн нь юм.
[[16-р зуун|XVI]]-[[19-р зуун|XIX зууны]] хөрөнгөтний хувьсгалын үед улс төрийн сэтгэлгээний түүх аривжин зузаарч, улс төр ч эрчимтэй хөгжиж байв. Хувь хүний эрх чөлөөг боомилсон феодлын төрийн дарангуйллыг устган, үгүй хийх үзэл санаа эхэн үед давамгайлж байсан байсан. Хожим нийгмийн бүлэгт анхаарлаа төвлөрүүлэн шинжилгээ хийж эхэлсэн байна.
[[17-р зуун|XVII зууны]] хоёрдугаар хагасаас либрализм, консерватизм, коммунизм зэрэг үзэл суртал төлөвших үйл явцын эх тавигджээ. Эдгээр үзэл суртлын үнэт зүйлс дээр тулгуурлан улс төрийн сэтгэлгээ засгийн мөн чанар, засаг тээгч, түүний нийгмийн үндэс, хэрэгжүүлэх хэрэгслийг шинжилж, тодорхойлох оролдлого хийж байжээ.
Бие хүний эрх чөлөө, жам ёсны эрх иргэдийн амьдралд төрийн оролцоог хязгаарлах зэрэг үнэт зүйлс либерализмын улс төрийн онолын үндэс болдог. Хувийн эзэмшил, аж ахуй эрхлэх, өрсөлдөөн зэрэг нь бие хүний эрх чөлөөний мөн чанарыг ойлгон, учрыг нь олоход чухал хувь нэмэртэй төдийгүй, өмч хүнийг эрх чөлөөтэй болгодог “шидтэй” хүч, зайлшгүй нөхцөл гэдэгт либерал үзэл төгс итгэлтэй байна.
''Италийн нийгэм улс төрийн байдал''
Иргэд өөрийн жам ёсны эрхийг бүрэн хамгаалуулах зорилгоор нийгмийн гэрээ хэлэлцлийг төртэй хийснээр эрх чөлөө хэрэгжих боломж бий болдог бөгөөд төр иргэдийн эрх чөлөөг ханган баталгаажуулах гол хэрэгсэл гэж либерализм үздэг.
Дундад зууны Итали орон хосгүй улс төрийн бүтэцтэй байсанг.Италийн баруун хэсгийн газар нутгийг Naples-ийн хаант улс,төв хэсгийг Бүгд Найрамдах Florence болон Papal Sates, хойд болон умард бүс нутгийн хэсгийг Milanese болон Genoeses удирддаг байжээ. Харин зүүн хэсгийг нь Yenetians захирдаг байжээ. 15-р зууны Итали орон нь Европт хамгийн суурьшмал улсын нэг байсан байна. Хотын ихэнх хэсэг нь Эртний Ромын барилгуудын балгасан дунд байрлаж байсан ба сэргэн мандалтын сонгодог мөн чанар нь Ромын эзэнт гүрний зүрхэн хэсэгт оршиж байсантай холбоотой.
Венеци нь Зүүн улс оронтой худалдаа хийх гол Европын хаалга байсан бөгөөд шил үйлдвэрлэгч хот байсан бол харин Florence нэхмэл үйлдвэрийн нийслэл байсан байна.
Английн философич [[Томас Гоббс]] (1588-1679) “Левиафан” зохиолдоо төрийн онолыг боловсруулжээ. Хүн бол амиа бодсон, аймхай хулчгар, шунахай амьтан, тиймээс ч “хүн хүндээ чоно” болж байдаг. Энэ нь ч хүний зүй ёсны бодит төрх. Хүмүүс хоорондоо дайсагнах учир байхад энэ хүнд хэцүү тогтолцооноос гарах ухаан бас заяасан хэмээн Т. Гоббс тэмдэглэсэн байна. Хүн үхлээс айдаг өөрийгөө хайрлан хадгалах далд увидас нь дайн мөргөлдөөний хүнд байдлаас гарах нөхцөл, арга замыг олж тогтоодог. Тэр нөхцөл нь Т. Гоббсийн үзэж байгаагаар хууль юм. Эмх замбараагүй байдлаас гарах арга нь нийтийн хэлцэл хийж, нийгмийн гэрээ байгуулах явдал гэж Т. Гоббс тодорхойлжээ. Өөрийн аюулгүй байдлыг баталгаажуулахын тулд хүмүүс төр байгуулж түүнд өөрийн “хувь заяаг” даатгах болжээ. Засгийн дээд эрх мэдлийг төр эдэлж, дэг тогтоох цагдаагийн үүрэг гүйцэтгэхээс гадна хүмүүжил, гэгээрлийн үйл ажиллагаа эрхэлж мөн шагнал урамшил, цээрлэл үзүүлэх ёстой болжээ. Хуулиар хориглоогүй бүхнийг чөлөөтэй хийх эрхтэй гэсэн номлол ХVΙΙ зууны [[Англи]]д дэвшилттэйд тооцогдож байв. Төр дээд зэргийн эрх мэдэлтэй байх нь чухал гэж Т. Гоббс үзээд хаант засгийг шүтэн эрхэмлэж байлаа. Т. Гоббс бие хүнийг бараг бүхэлд нь төрийн засагт захируулсан ч түүнд эсэргүүцэх боломжийг олгох хэрэгтэй гэж үзэж байв.
''Урлаг''
[[Либерализм]]ыг үндэслэгч [[Жон Локк]] (1632-1704) нийгмийн гэрээний онолыг боловсруулж “бие хүн”, “нийгэм”, “төр” гэсэн ойлголтыг тус тусад нь авч үзэж бие хүнийг төр нийгмээс дээгүүр тавьсан байдаг.
Хүн төрөөд л амьд явах, эрх чөлөөтэй, өмчтэй байх амь ёсны эрх эдэлж эхэлдэг гэжээ. Хувийн өмч бие хүнд гэр бүлээ аваад явахад шаардлагатай бүх зүйлийг хангаж өгдөг, хувь хүний хөгжилд асар их нэмэр болдог зүйл гэдэгт бүрэн итгэлтэй байв. Тийм ч учраас түүний нийгмийн нэр хүнд өндөр байдаг. Ж. Локк төрийн гол үйл ажиллагаа бие хүний эрхийг хамгаалахад л чиглэгдэх ёстой гэж үзжээ.
Итали оронд сэргэн мандалтын үед урлаг ихэд хөгжсөн ба түүний дотор уран зураг. Уран зураачид тэр үед бусад зургийн техникүүдийг хөгжүүлсэн ба тухайлбал гэрэл сүүдрийг судлах зэрэг юм. Leonardo da Vinchi-ийн хүний биеийн бүтцийн уран зураг нь сэргэн мандалтын үеийн уран зургын гол төлөөлөл юм.Уран зургийн салбарт эдгээр аргуудыг бий болгосноор байгалийн гоо сайхныг дүрслэх,гоо зүйн үнэнийг илтгэх хүслийг уран зураачдад төрүүлжээ .Sahdro Botticelli зэрэг зураачид таталбар зургийг хөгжүүлэхэд ихээхэн хувь нэмэр оруулсан ба түүнчлэн Hugo van der Goes болон Jan van Eyck нарын бүтээл тосон будаг ,зотон зургийн үүсэл хөгжил ,Италийн уран зургийн хөгжилд онцгой нөлөөлжээ.
Ж. Локк засгийг хууль тогтоох, гүйцэтгэх (шүүх), олон улсын харилцааг хамаарсан холбооны засаглал хэмээн хуваасан байна. Түүний үзэж байгаагаар засгийг хувааснаар аливаа дарангуйлал гарах нөхцлийг устгана гэжээ. Хууль тогтоох засгийг Ж. Локк төрийн бодлогыг тодорхойлогч хэмээн их үнэлж байв.
Уран барилгын хувьд, Filippo Brunelleschi эртны сонгодог барилгуудын туурыг судлан хэв маягийг нь дахин сэргээхэд нэлээд хувь нэмрээ оруулсан уран бармилч юм. Түүний инженерийн гол ололт нь Florence дуганын пөмбөгөр оройн байгууламж юм. Уг байгууламжын дагуу баригдах анхны барилга нь Alberta-ийн барих St.Andrew-ийн сүм байлаа. Гаднах байгууламжын сэргэн мандалтыг харуулах уран бүтээл нь St.Peter’s Basilica барилга юм.
Ард түмний тусгаар тогтнол, эрх чөлөө түүний бүтээсэн төр улсын тусгаар тогтнолоос илүү үнэтэйг Ж. Локк онцлон тэмдэглэсэн байдаг нь үлэмж их учиртай юм. Хэрэв засаглагч нийгмийн гэрээг зөрчиж олонхийэрх ашигт нийцэхгүй болсон тохиолдолд ард түмэн эрх чөлөөгөө эргүүлэн авахын тулд төртэй тэрсэлж, бослого гаргах эрхтэй хэмээн тэрээр сануулсан байжээ.
''Шинжлэх ухаан''
[[Шарль Монтескью]] (1689-1755) улс төрийн сэтгэлгээний сан хөмрөгт өөрийн хувь нэмрээ оруулж улам баяжуулсан ухаантны нэг билээ. Юуны өмнө тэрээр засгийг хууль тогоох, гүйцэтгэх, шүүх гэсэн гурван хэсэгт хуваагаад, засаг хуваах учир утга хүний мөн чанартай холбоотой гэжээ. Хүн эрх мэдлээ ямагт өөрийн сонирхолд нийцүүлэн ашиглэх сонирхолтой бадаг. Тиймээс засгийн салаа мөчир бүр нэг нэгээ тогтоон барьж байх онцгой чухал юм. Ингэснээр дур зоргоороо аашлах явдлыг зогсоож болно гэж Ш. Монтескью үзэж байв.
Тухайн үед шинжлэх ухааны нэлээд нээлт бүтээлүүдийг эрдэмтэд туурвисан. Тухайлбал: 1492 онд Christoper Columbia шинэ ертөнцийг нээсэн. Aristotel физикийн болон химийн хэд хэдэн нээлтүүдийг илрүүлсэн ба түүнчлэн ургамал судлал, хүний биеийн судлал, эмтэй холбоотой биологийн шинжлэх ухаан нэлээд эрчимтэй хөгжиж байсан байна.Тийм ч учраас энэ үеийг шинжлэх ухааны хувьсгалын үе буюу орчин үеийн шинжлэх ухааны эхлэл гэдэг. Энэ үеийн шинжлэх ухааны чухал алхамуудыг хийсэн төлөөлөгчид бол Galileo Galilei, Tycho Brahe болон Johannas Kepler нар юм. Энэ үед хийгдсэн шинжлэх ухааны ололт амжилтууд одон орон судлал, физик, биологи, хүний бийн анатомийн салбарын хөгжилд ихээхэн хувь нэмэр оруулсан.
[[Category:Улс төр судлал]]
''Шашин''
Сэргэн мандалт нь орчин үеийн шашин шүтлэгт хүчтэй нөлөө үзүүлсэн ба тухайн үед хүмүүс хүн бүлгон бурхны хоорондын харилцааг гүнзгий ухамсарладаг байжээ.
Сэргэн мандалтын Итали оронд Христ болон Католиг шашнууд бие биенээ үгүйсгэж байсан ч нэг үе зэрэгцэн оршиж байлаа.
Хүмүүнлэг үзлийг дэмжих үзэл болон сэргэн мандалт нь шинэчлэлийн гэрэлд шууд үүрэг гүйцэтгэсэн. Түүнчлэн үеийн олон шашны маргаан, зөчилдөөн байсан байна.
''Сэргэн мандалтын тархалт''
15-р зуунд сэргэн мандалт нь асар их хурдтайгаар Florence-оос Италийн бусад хот мужууд болон Ёвроп руу тархсан. 20-p зуунаас эрдэмтэд сэргэн мандалтын бүс нутаг, үндэстний хөдөлгөөн тус бүрээр авч үзэх болсон.
''Potugal''
Италын сэргэн мандалт нь Португалын урлаг соёлд чухал нөлөө үзүүлсэн.
''Spain''
Италын сэргэн мандалт нь Spain улсын утга зохиол ялангуяа зохиолчдын бүтээлд нэлээд шинэчлэлийг авчирсан.
''England''
Elizabethan William Shakespeare, Christoher Maelowe, Edmund Spencer …зэрэг зохиолч нарын бүтээлүүдээр Английн сэргэн мандалтын эхлэл хэмээн үздэг.
|