Монгол хэлний язгуур: Засвар хоорондын ялгаа

Content deleted Content added
бNo edit summary
Мөр 1:
[[File:Linguistic map of the Mongolic languages.png|thumb|350px|Монгол хэлтнүүдийн газар зүйн байршил]]
'''Монгол хэлний бүлэг''' гэдэг нь [[Монголынзүүн тал хээрАзи|Монголын тал хээрээрзүүн]] (ба [[МонголТөв улсАзид]], болонтодруулбал [[Хятад|ХятадынМонгол улс]], [[Өвөр Монголын Өөртөөзалган Засахорших Орон[[ОХУ]]) төвлөрөн, [[Еврази|ЕвразийнБНХАУ]] эхдахь өөртөө газартзасах оршинорнуудад суух үндэстнүүдийн нэгязгуур гарвал бүхийнэгтэй ард түмнүүдийн хэлнүүдийн нийтлэгбүлэг нэрюм. Эдгээр хэлнүүд [[дүрэм]], [[үгг]], [[авиа]] зэрэг талаар нягт холбоотой бөгөөд эдгээр хэлээр ярилцагчдыг '''монгол хэлтнүүд''' гэж нэрлэх нь ч бий.
 
Энэ бүлгийн хэлнүүд нь [[эгшиг зохицох ёс]], үгийн төгсгөлд нөхцөл, дагавар залгаж утга бүрэлдүүлдэг зэрэг чанараараа [[Түрэг хэлний бүлэг]] болон [[Тунгус хэлний бүлэг]]тэй тун төстэй учраас эдгээрийг ерөнхийд нь [[Алтай хэлний язгуур]]т багтаадаг.
 
== ТархалтАнгилал ==
Монгол хэлний бүлгийн хэлнүүд дэлхийн бусад хэлнүүдтэй харьцуулахад ярилцагчдын тоо цөөтэйцөөн учир хэл зүйн үүднээс бага судлагдсан хэл олон байх бөгөөд тогтсон ангилал байхгүй. ЭндНилээд ангиллынүнэмшилтэй нэгангилалыг жишээгдоор оруулавзаав.
Энэ хэлний бүлэгт хамаарах хэлнүүдийг газар нутгаар нь зүүнээс баруун тийш жагсаав.
 
* Төв анги ([[ДагуурМонгол хэл]])
** Хойд ([[Буриад аялгуу]])
*: Өвөр Монголын Өөртөө Засах Орны дорнод хэсэг болон [[Шинжаан Уйгурын Өөртөө Засах Орон|Шинжаан Уйгурын Өөртөө Засах Орны]] нэг хэсэгт орших [[Дагуур үндэстэн|Дагуурууд]]
** Зүүн ([[Хорчин аялгуу]], [[Харчин аялгуу]])
* [[Буриад хэл|Буриад Монгол хэл]]
** Төв ([[Халх аялгуу]], [[Цахар аялгуу]], [[Ордос аялгуу]])
*: [[Оросын Холбооны Улс|Оросын]] [[Бүгд Найрамдах Буриад Улс|Буриадын Бүгд Найрамдах Улс]] орчим амьдрах Буриадууд
** Баруун ([[Ойрад аялгуу]], эргэлзээтэйгээр [[Халимаг хэл]])
* [[Монгол хэл]] (Халх Монгол хэл)
*: [[Монгол Улс]] болон [[Өвөр Монголын Өөртөө Засах Орон]],[[Цинхай муж]]ийн нэг хэсэг болон Шинжааны умард хэсгээр оршин суух [[монгол үндэстэн|Монголчууд]]
* [[Дуншиан хэл]]
*: Хятадын [[Ганьсу муж|Ганьсу мужийн]] [[Дуншиан үндэстэн|Дуншианууд]]
* [[Баоань хэл]]
*: Ганьсу муж дахь [[Баоань үндэстэн|Баоаньчууд]]
* [[Шил Югур хэл]]
*: Ганьсу мужийн [[Югур үндэстэн|Югуруудын]] зүүн хэсгээр суух хэсэг
* [[Монгор хэл]]
*: Чинхай мужийн [[Тү үндэстэн|Тү]] нар
* [[Могол хэл]]
*: [[Афганистан|Афганистаны]] баруун хойд хэсэг дэх [[Херат]] муж орчим суурьших [[Хазар үндэстэн|Хазар монголчууд]]
* [[Халимаг хэл|Халимаг Монгол хэл]]
*: [[Оросын Холбооны Улс|Оросын]] [[Бүгд Найрамдах Халимаг Улс|Халимагийн Бүгд Найрамдах Улс]] орчим амьдрах [[Халимаг|Халимагууд]]
 
* [[Дагуур хэл]] (БНХАУ дахь [[Дагуур]] ардуудын хэл)
Монгол угсаатан гэж нэрлэгдэх ард түмний хэл яриануудаас Монгол улсын баруун хэсэг болон Хятадын Цинхай, Шинжаанд байх
[[Ойрад]] гарвалын Монголчуудын хэл нь бусад Монгол хэлнүүдээс харьцангуй холдсон учир '''Ойрад хэл''' хэмээн нэрлэх нь бий. Тэд [[Монгол бичиг|Монгол бичгийг]] бага зэрэг өөрчилсөн [[Тод бичиг]] хэрэглэдэг. Гэхдээ Ойрадуудыг Монгол үндэстэн гэж авч үзэн, Ойрад хэлийг Монгол хэлний нэгэн [[аялга]] хэмээн ойлгох нь түгээмэл.
 
* Гансу-Хөх нуурын бүлгэмдэл (БНХАУ дахь Монгол, Хятад, Төвд, Уйгур найрлагат хэлнүүд)
== Ангилал ==
** [[ШилЗүүн Югур хэл]]
Монгол хэлний бүлгийн хэлнүүд ярилцагчдын тоо цөөтэй учир хэл зүйн үүднээс бага судлагдсан хэл олон байх бөгөөд тогтсон ангилал байхгүй. Энд ангиллын нэг жишээг оруулав.
** [[Монгүр хэл|Монгүр]]
** [[Бонан хэл|Бонан]]
** [[Дунсянь хэл|Дунсянь]]
 
* [[Могол хэл|Могол]] ([[Афганистан]] дахь ярилцагчын тоо тодорхой бус, бараг мөхсөн хэл)
* Зүүн нутгийн аялгуу
** Умард хэсэг
*** Буриад аялгуу (Буриадуудын Буриад хэл болон Монголчуудын хойд хэсгийнхэн ярилцах аялгуу)
** Зүүн хэсэг
*** [[Хорчин]] аялгуу (Өвөр Монголын зүүн хойд хэсэг)
*** [[Харчин]] аялгуу (Өвөр Монголын зүүн хойд хэсэг)
** Өмнөд хэсэг
*** [[Цахар]] аялгуу (Өвөр Монголын төв хэсэг) - Өвөр Монголын [[гол аялга]]
*** [[Ордос]] аялгуу (Өвөр Монголын баруун өмнө хэсэг)
** Төв хэсэг
*** [[Халх]] аялга (Монгол Улсын зүүн, төв хэсэг) - Монгол Улсын [[төв аялгуу]]
* Баруун нутгийн аялгуу
** Ойрад аялгуу (Ойрад хэл. Монгол улсын баруун хэсэг болон Хятадын Цинхай мужийн нэг хэсэг, Шинжааны хойд хэсэг)
*** Халимаг аялгуу
* Тусгаарлагдсан хэлнүүд (Бусад хэлтэй холбогдох холбоо нь бүрэн тодорхойгүй хэлнүүд)
** Дагуур хэл
** Шил Югур хэл
** Монгур хэл
** Баоань хэл
** Тунсянь хэл
** Могол хэл
<!--Монгур, Баоань, Тунсянь хэлнүүд хоорондоо холбоотой гэх тайлбар бий.-->
 
Төв буюу [[Монгол хэл]] гэх ангилалд Буриад аялгуу, [[Монгол улс|Монгол]] улсын аялгууд, [[Өвөр Монгол]]ын аялгууд, Халимагийг багтаагаагүй Ойрад аялгууг багтаан ойлгох нь түгээмэл.
[[Монгол хэл]] гэж нэрлэгдэх нь дээрх "ангилал"-д буй тодорхойлолтод буй Халх аялга болон өвөр Монголын аялгууд дээр Халимагаас бусад Ойрад аялгуудыг нэмсэн зүйл гэж ойлгоно. Түүнчлэн зөвхөн Монгол улсад нийтээр хэлэлцэх төв Халх аялгуу болон өвөр Монголын нутгийн аялгуу ба Буриад аялгууг оролцуулсан зүүн нутгийн аялгууг тэр чигээр нь ойлгох нь ч бий.
 
Монголчуудын баруун анги болох [[Ойрад]] ардууд (Монгол улсын баруун аймгууд, БНХАУ-ын Цинхай, Шинжиан, ОХУ-ын Халимагт байх) нь түүхэн үйл явдлуудаар бусад Монголчуудаас алслан холдсоноос хэлний зарим ялгаануудтай учир '''Ойрад хэл''' хэмээн үзэх судлаачид бас бий. Ойрд нь [[Монгол бичиг|Монгол бичгийг]] дэлгэрүүлсэн [[Тод бичиг]] хэрэглэсэн уламжлалтай. Гэхдээ тэднийг Монгол үндэстэн гэж авч үзэн, Ойрад хэлийг Монгол хэлний нэгэн аялгуу хэмээн ойлгох нь түгээмэл.
 
== Үсэг бичиг ==
Монгол үндэстэн бичиг үсэгтэй болсон тухай Нууц товчоонд дурьдсанаар [[1204]] онд [[Чингис Хаан]] [[Найман]] аймгийг бут цохиход Тататунга хэмээх [[Уйгур хэл|Уйгур хэлтэй]] бичгийн хүн олзлогдож, Монголчуудад бичиг үсгийн чухлыг ойлгуулснаар үр ач нартаа тэрхүү [[Уйгур бичиг|Уйгур бичгийг]] сургаснаас эхлэлтэй гэж байдаг. Гэхдээ түүнээс өмнө ч бичиг үсэгтэй болсон байх магадлал бий. Ямартай ч одоогоор олдсон Монгол хэл дээрх хамгийн эртний бичгийн дурсгал бол [[1224]] онд босгосон Чингисийн чулуун бичиг юм.
 
Гэвч Хятадын эд өлгийн зүйл дунд [[Кидан бичиг|Кидан бичгийн]] дурсгал байх бөгөөд Кидан хэлийг өвөг Монгол хэлний бүлэгтнэг хэмээн хамааруулдаг хамааруулбалтул Киданы чулуун бичээсүүд одоогоор олдсон Монгол хэлтний хамгийн эртний бичиг үсгийн дурсгал болох юм.
 
[[13-р зуун|13-р зууны]] сүүлийн хагаст Чингис хааны ач [[Хубилай хаан|Хубилайн]] зарлигаар [[шарын шашны]] мяндагтан [[Пагва лам]] [[Төвд бичиг|Төвд үсэгт]] үндэслэн [[Дөрвөлжин бичиг]] зохион [[Юань гүрэн]] даяар хэрэглэж байсан ч түүний уналттай цуг мартагджээ. Өдгөө өвөр Монголд хэрэглэгддэг [[монгол бичиг]] нь Чингис хааны үеэс хойш хэрэглэж ирсэн [[Уйгуржин бичиг]] болно.
 
[[17-р зуун]]д Ойрадын Зая Бандида Ойрад аялгадаялгууд тохируулан Монгол бичгийг өөрчилжөөрчлөн, [[Тод бичиг|Тод үсгийг]] бүтээн Ойрадын бичиг үсгийн соёлыг үндэслэжээ. Энэ нь одоо ч Хятадын баруун хэсгээр байх Ойрад гарвалын Монголчуудын дунд хэрэглэгдсээр буй. Халимагууд ч мөн энэ үсгийг хэрэглэж байсан боловч [[Орос хэл]]энд хэрэглэгдэх [[Кирилл бичиг]] дээр 6 үсэг нэмсэн цагаан толгой болон [[зөв бичгийн дүрэм]] [[Зөвлөлт Холбоот Улс|ЗХУ-ын]] үеэс хэрэглэх болжээ. Мөн одоогийн Халимаг хэлэнд Орос хэлний үг ихээр орж ирсэн тул ярианы хэл нь төстэй Ойрад аялгаас бичгийн хэл нь маш ихээр ялгаатай болжээ.
 
[[Буриад хэл]] болон Монгол улсын Халх Монгол хэл нь мөн ЗХУ-ын нөлөөгөөр Кирилл бичигт үндэслэсэн зөв бичгийн дүрэмтэй болсон бөгөөд Буриад хэл нь 36, Монгол хэл нь 35 үсэгтэй.
 
Дээр тусгаарлагдсан хэлнүүд хэмээн ангилсан хэлнүүд нь өөрийн бичиг үсэггүй бөгөөд [[Латин үсэг|Латин үсгийн]] [[цагаан толгой]]г ашиглан бичдэг болсон байна.
 
{{Алтай хэлний язгуур}}