|
[[Зураг:Cold War Map 1959.svg|thumb|500px|[[ЗХУ]] болон бусад коммунист улсуудыг улаанаар, хөх буюу ногоон өнгөөр [[НАТО]]-гийн гишүүд болон капиталист улсуудыг үзүүлэв. 1959 он]]
'''Хүйтэн дайн''' гэдэг нь [[дэлхийн хоёрдугаар дайн]]ы үеэс эхтэй, дэлхийн хоёрдугаар дайны дараа үргэлжилсэн олон улсын улс төрийн үйл явц бөгөөд энэ нь [[ЗХУ]]-ын тэргүүлсэн социалист систем, [[АН]]У тэргүүтэй капиталист системийн хоорондын үзэл суртлын зөрчилдөөн байв. Хүйтэн дайныг 1940-өөд оны дунд үеэс эхлэн, ЗХУ-ыг задартал 1990-ээд оны эхэн үеийг хүртэл үргэлжилсэн гэж үздэг.
Хvйтэн дайны тухай ойлголт нь сэтгvvлчдийн хувьд 1945-1947 онуудад vvсэж эхлээд аажмаар улс тєрийн толь бичигт бэхжин vлдсэн байдаг. Дэлхийн 2-р дайны дараа бодит байдал дээр дэлхий нийгмийн єєр єєр системтэй, нєлєє бvхий 2 эвсэлд хуваагдлаа. Тєвлєрсєн нэг удирдлагатай, засаг захиргааны зєвлєлийн хэлбэртэй “Соцалист лагерь” –ийг єргєтгєхийг эрмэлзсэн ЗХУ нь єєрийнхєє нєлєєний хvрээнд коммунист улс тєрийн ноёрхол болон vйлдвэрлэлийн аварга бааз дээрээ тулгуурлан тєрийн ємчийг бий болгож байлаа. Энэ системийн мєн чанар нь юуны ємнє капиталист улс орны болон хувь хvний гар дээр буй ємч хєрєнгє, эдийн засгийн нєєцийг хянахад оршиж байв.
Харин АНУ нь єєрийнхєє нєлєєнд байгаа улсуудад хувийн ємчийг дэмжих таатай нєхцєлийг бvрдvvлэх замаар даян дэлхийд нєлєєгєє хvчирхэгжvvлэх их єєрчлєн байгуулалт руу тэмvvлж байлаа. Энэхvv хоёр систем нь зєвхєн системийн ялгаанаас гадна vндсэн зєрчилдєєн болон ерєнхий шинж чанараараа ч эрс ялгаатай байв.
Хүйтэн дайн гэж нэрлэх болсон нь энэ дайн нь өмнөх цаг үеүд шиг талууд нь шууд хоорондоо зэвсэг барин нүүр тулан дайтахгүй харин өөр арга замаар, цэргийн эвсэл байгуулж, тагнуул, үзэл суртлын тэмцэл өрнүүлэх замаар тулалдан, зөрчилдөн тэмцэлдсэнээс ийн нэрлэх болжээ.
Хэдийгээр ЗХУ болон холбоотны улс орнууд хоорондоо улс төрийн хүрээнд тохиролцон [[нацист Герман]]ы эсрэг дэлхийн хоёрдугаар дайнд хамтран тэмцсэн ч тэдний хооронд үзэл суртлын том зөрчил байгаа нь дайн дуусах дөхөх тусам улам бүр тодорхой болж байв. Энэ нь дайн дууссаны дараа улам бүр ил гарч ирсэн. Yйлдвэрлэлийн харьцааг тохируулах янз бvрийн зарчимтай 2 ертєнцийн нєєцийн тєлєєх тэмцэл нь мєргєлдєєнд хvргэхгvй байх нь бараг боломжгvй байлаа. Гэвч 2 эвслvvдийн хоорондох хvч багцаагаар тэнцvv, тэгээд ч ЗСБНХУ ба АНУ-ын хооронд пуужинт цємийн дайн болох /халз мєргєлдєєн/ тохиолдолд дэлхийг устгаж чадах аюул заналыг их гvрний удирдагчид зогсоон барьж байв. Ийм маягаар хvйтэн дайн эхэлсэн юм. Тусгаар тогтнолынхоо тєлєє тэмцэж, нийгмийн єєрчлєн байгуулалтаараа барууныхныг гvйцэн тvрvvлэхээр найдсан Ази ба Африкийн ард тvмэнд коммунизмын туршлага болон ЗХУ-ын тусламжинд илvv их сонирхолтой байлаа. Yvний vр дvнд Зєвлєлтийн нєлєєллийн хvрээ тvргэн тэлж энэ нь Барууны орнуудын удирдлагууд буюу Гитлерийн эсрэг эвслийн холбоотнуудад болгоомжлол тєрvvлсэн юм.
1946-1947 онд ЗХУ нь Грек, Турк-д єєрийн шахалтаа нэмэгдvvллээ. Грект иргэний дайн дэгдэв. Гэтэл энэ vед Туркээс ЗХУ нь Газар дундын тэнгис дэхь цэргийн бааздаа зориулж нутаг дэвсгэрээ ашиглуулахыг шаардсан нь тус орныг эзлэн авч болзошгvй нєхцєл байдлыг бий болгожээ. Энэ vед Трумен ЗХУ-ыг “зогсоох”-д бэлэн байгаагаа бvх дэлхийд мэдэгдсэн юм.
Энэхvv нєхцєл байдал нь “Трумены номлол” хэмээн тvvхэнд нэрлэгдсэн бєгєєд фашизмыг ялагчдын хоорондох хамтын ажиллагааг зогсоох гэсэн утгатай байлаа. “Хvйтэн дайн” эхлэв.
“Хvйтэн дайн”-ы фронт нь улс орны хооронд бус тэдгээрийн дотор талд явагдлаа. Итали ба Францын хvн амын 3 орчим хувь нь коммунист намыг дэмжиж байв. Дайнаар хоосорч ядуурсан европчууд нь коммунизмын амжилтыг тэтгэгч хєрс нь болж чадаж байв. 1947 онд АНУ-ын нарийн бичгийн дарга Жорж Маршалл мэдэгдэхдээ “АНУ нь Европын орнуудын эдийн засгийг сэргээн босгоход” материаллаг тусламж vзvvлэхэд бэлэн байна гэжээ. Тусламж єгєх тухай хэлэлцээрт эхний эхний ээлжинд ЗХУ оролцсон. Гэвч удалгvй АНУ-ын тусламж нь коммунизмаар удирдуулсан улсуудад олдохгvй болжээ.
АНУ европчуудыг улс тєрийн буулт хийхийг шаардав. Гол санаа нь: Европчууд капиталист харьцаагааа хэвээр хадгалах болон тєрийн удирдлагаас коммунизмыг зайлуулах явдал. АНУ-ын нєлєєллийн доор Франц, Италиуд тєрийн удирдлагаас коммунизмыг зайлуулсан юм. Тэгээд ч 1948 оны 4 сард тусламж єгєх тухай Маршаллын тєлєвлєгєєнд 16 орон гарын vсэг зурсан бєгєєд 1948-1952 онуудад 19 тэрбум ам.долларыг АНУ-аас тухайн орнуудад єгєхєєр болжээ.
Коммунист засгийн газартай Зvvн Европын орнууд тєлєвлєгєєнд оролцоогvй юм. Европын тєлєє тэмцэл хурцадсан нєхцєлд “ардын ардчилсан” олон намтай эдгээр орныг тvгээмэл хэв маягын Москвагийн хатуу чанд захиргаанд шилжvvлжээ. /Зєвхєн Югославын коммунист Н.Тито л Сталиныг буруутгаснаар эвслээс гарч бие даасан байдалтай байлаа/. 1949 оны 1 сард Зvvн Европын ихэнх орнууд коммунист орнууд эдийн засгийн холбоо болох Эдийн Засгийн Харилцан Туслалцах Зєвлєлд /ЭЗХТЗ/ нэгдэн орсон нь Европын хуваагдмал байдлыг улам бататгажээ.
1949 онд АНУ, Канад болон Баруун Европын ихэнх орнууд цэргийн холбоо – Умард Атлантийн Эвсэл /НАТО/-ыг байгуулав. ЗХУ болон Зvvн Европын орнууд vvний хариуд Варшавын Гэрээний Байгууллагыг /ВГБ/ бvрдvvлсэн.
Европыг 2 салгасан хувь заяаны онцгой хvндрэл нь Германд туссан бєгєєд хуваасан зурвас нь тухайн улсын нутаг дээгvvр єнгєрч байсан юм. Зvvн Германыг ЗХУ, Барууныг-АНУ, Их Британи, Францууд эзэлсэн байв. Тэдний гарт Берлины баруун хэсэг байлаа. 1948 онд Баруун Герман Маршаллын тєлєвлєгєєний vйл ажиллагааны хvрээнд оролцож харин Зvvн Герман оролцсонгvй. Улс орны янз бvрийн хэсэгт янз бvрийн эдийн засгийн системvvд бий болсон нь тухайн орныг нэгтгэхийг улам хvндрvvлж байлаа. 1948 оны зургаан сард барууны холбоотнууд хуучин маягын мєнгєн тэмдэгтийг єєрчлєн мєнгєний шинэчлэсэн журманд оруулж хуучин рейхсмаркийн бvх хуучин мєнгийг Зvvн Германд шилжvvлсэн нь Зєвлєлтийн эзэмшлийн хэсэгт тэд гарцаагvй хилийг хаах нєхцєл байдал vvссэнтэй холбоотой байв. Баруун Герман нь бvрэн бvслэлтэнд байлаа. Сталин тухайн нєхцєл байдлыг ашиглан Германы нийслэлийг бvхэлд нь бvслэн авч эзлэх, гэхдээ АНУ-ын зvгээс буулт хийх байх гэдэгт найдаж байв. Гэвч Америкууд Берлинд Агаарын гvvр зохион байгуулсанаас хойш бvслэлтийг 1949 онд тасалжээ. Тэгээд ч 1949 оны 5 сард ХБНГУ-тай нэгдлээ. Баруун Берлин ХБНГУ-тай холбоотой, єєрийгєє удирдах автономит эрхтэй боллоо. 1949 оны 10-р сард Зєвлєлтийн эзэлсэн бvсэд БНГУ бvрэлдэн бий болжээ.
ЗХУ ба АНУ –ын сєргєлдєєн нь 2 эвслvvдийг зэвсгээр хєєцєлдєх гарцаагvй байдалд хvргэж байв. Дайсагнасан талууд юуны ємнє цємийн хvрээнд, цємийн зэвсэг, тvvнийг хvргэх хэрэгсэлvvдэд давамгайллаа бий болгохийг эрмэлзэж байлаа. Удалгvй тийм хэрэгсэл болж байсан бємбєгдєгч онгоцнуудын зэрэгцээ пуунжингууд бий боллоо. Пуужинт-цємийн зэвсгийн “хєєцєлдєєн” эхэлсэн нь хоёр эвслийг эдийн засгийн хvнд байдал руу аажмаар татан оруулсан юм. Батлан хамгаалахыг хангахын тулд улсын ба vйлдвэрийн хvчтэй нэгдлvvд болон цэргийн дэд бvтэц-цэргийн vйлдвэрийн цогцолборуудыг тасралтгvй бий болгож байв. Тэдгээрийн хэрэгцээнд асар их материаллаг хэрэгсэл, шинжлэх ухааны тэргvvний хэрэгсэлvvд зарцуулагдаж байлаа. Цэргийн техникийн цогцолборт хамгийн орчин vеийн техникийг бий болгож, тvvнийг зєвхєн зэвсэгийн хєєцєлдєєнд л зориулж байв. Эхний ээлжинд энэхvv хєєцєлдєєнийг АНУ тэргvvлж байсан нь тэд цємийн зэвсэгтэй байсных юм. ЗСБНХУ єєрсдийн цємийн зэвсэгийг бий болгоход бvхий л хvчээ дайчилж байв. Зєвлєлтийн эрдэмтэд Америкийн нууц байгууллагаас олж авсан тагнуулын мэдээллийг ашиглан зарим инженерийн шийдвэрээр бие дааж цємийн зэвсэг бий болгох гэж оролдсон ч тэр нь биелээгvй бєгєєд хамгийн гол нь цаг хугацаа ихээхэн шаардагдаж байсан ч тухайн vед тийм цаг хугацаа тэдэнд олдохгvй байсан юм. 1949 онд ЗСБНХУ єєрийн бvтээсэн цємийн бємбєгєє туршлаа. ЗСБНХУ-д цємийн бємбєг байсан нь АНУ-ыг Солонгост цємийн зэвсэг хэрэглэхийг тогтоон барьж байсан тухай Америкийн цэргийн єндєр албан тушаалтан, мэргэжилтнvvд хожмоо ярьж байжээ.
1952 онд АНУ нь халуун цємийн хэрэгслийг туршсан нь цємийн тэсрэлтийнхээсээ хэд дахин давуу хvчтэй болж цємийн зэвсгийн гол асаагуурын vvргийг гvйцэтгэжээ. 1953 онд ЗСБНХУ мєн л халуун цємийн бємбєгийг туршлаа. Энэ vеэс эхлэн АНУ нь 1960 он хvртэл ЗСБНХУ- ыг зєвхєн бємбєгдєгч болон бємбєгний тоогоор тvр давамгайлж байснаас бус чанарын хувьд чадахгvй байв. АНУ- д байсан бvх тєрлийн зэвсэг ЗСБНХУ- д байлаа.
ЗСБНХУ ба АНУ- ын хоорондох дайны аюул нь Европоос холуур дэлхийн нєєцийн тєлєєх тэмцэлд “тойруу замаар” хvрэхийг шаардаж байв. “Хvйтэн дайн” эхэлсний дараагаас Алс Дорнодын орнууд нь коммунист vзлийн талынхан болон барууныхны талуудын хоорондох тэмцлийн хурц талбар болон хувирсан юм. Эдгээр тэмцлийн утга учир нь маш гvнзгий агуулгатай байсан бєгєєд Номхон дєлгєєн далай орчмын улсуудын нь хvний болон тvvхий эдийн асар их нєєцтэй бvсэд тооцогдож байв.
Хоёр системийн анхны мєргєлдєєн нь Хятадад буюу дэлхийд хамгийн их хvнтэй нутагт болжээ. Дэлхийн хоёрдугаар дайны дараа Хятадын зvvн хойд хэсэг буюу Зєвлєлтийн армид эзлэгдсэн хэсэг нь Хятадын коммунист намын удирдлагад байгаа Хятадын Ардын- чєлєєлєх армид шилжсэн. ХАЧА нь Японы цэргээс Зєвлєлтийн армийн олзлон авсан зэвсгийг авчээ.
Гэтэл тус орны бусад хэсэг нь бvх дэлхийд зєвшєєрєгдсєн байсан Чан- Кай- Ши толгойлогчтой Гоминданы намд захирагдаж байлаа. Эхлээд Хятадад бvх vндэстний сонгууль хийхээр тєлєвлєж тус орныг хэн удирдахыг шийдвэрлэх байв. Гэвч хоёр талын аль аль нь ялалтандаа итгээгvйгээс 1946- 1949 онуудад сонгуулийн оронд иргэний дайн vvсч, ялагчаар нь Мао-Зэ-Дунаар толгойлсон ХКН тодорчээ.
Дараа нь хоёр системийн нилээд том сєргєлдєєн Азийн Солонгост боллоо. Дэлхийн хоёрдугаар дайны дараа энэ улс орон Зєвлєлт ба Америкийн эзэгнэлийн хоёр бvсэд хуваагдсан байсан юм. 1948 онд тухайн орноос тэд цэргээ татан гаргаж єєрсдийн талын хvмvvсээ vлдээв. Ким-Ир-Синаар удирдуулсан Зєвлєлтийн талыг баригчид хойт хэсэг, Америкийн талыг баригч Ли- Сын- Манаар удирдуулсан ємнєд хэсэг гэж хоёр хуваагдан ноёрхлоо тогтоожээ. Аль аль нь улс орноо нэгтгэж єєрсдийнх болгохыг л зорьж байв. 1950 оны 6 сард Солонгост дайн эхлэхэд тvvнд АНУ, Хятад болон зарим цєєхєн орнууд оролцсон юм. Солонгосын тэнгэрт Зєвлєлтийн нисгэгчид Америкчуудтай “сэлэм зєрvvлж” байлаа. Хоёр тал хэдийгээр их хэмжээний хохирол амссан ч дайн анх эхэлсэн тэр байрлалаас онцын єєрчлєлтгvйгээр (“Солонгосын дайн ”-ий тухай манай нийтлэлийг vзнэ vv) дуусчээ. Гэсэн ч барууны орнууд колончлолын тєлєєх тэмцэлдээ 1946-1949 онд Нидерланд- Индонезд, Франц улс Зvvн Ємнєд Ази-д том ялягдал хvлээсэн.
“Хvйтэн дайн ” нь хоёр системийг ойртуулах ба хамтран ажиллуулах гэсэн хvмvvс болон єєрєєр сэтгэгчдийн эсрэг янз бvрийн хавчлагыг хоёр “лагер” єрнvvлж бодит дайн нь ерєнхийдєє vзэл суртлын дайнруу шилжив.
ЗСБНХУ ба Зvvн Ємнєд Европын орнуудад “Барууны ємнє бєхєлзєгчид”, ти-то-измын тал
(ти-то-той холбоотой- эх оронч бус баруунтай нєхєрлєгчид) космополитизм-д хvмvvсийг буруутган баривчилж буудан хороож байсан бол АНУ-д ЗСБНХУ-ын “тагнуулууд” болон нууц байгууллагыг илрvvлэхээр “шулмасын ан”-г эхлvvллээ.
АНУ-ын “шулмасын ан” нь Сталины хавчлагаас ялгаатай нь хоморголсон олон хядалганд хvргээгvй юм. Гэвч тодорхой тагнуулын ажиллагаа явуулагсадыг тогтмол хороож байлаа. Яг vнэндээ бол Зєвлєлтийн тагнуулууд нь vнэхээр АНУ-д ажиллаж байсан бєгєєд Америкийн тусгай алба ч Зєвлєлтийн тагнуулчдыг илрvvлэх бvрэн чадвартайгаа нотлохоор шийдсэн байв. Зєвлєлтийн тагнуулын алба АНУ дахь “гол тагнуулч”-аараа Юлиус Розенбергийг сонгосон бєгєєд тэд Зєвлєлтийн тагнуулчдад ихээхэн зэрэг туслалцаа vзvvлсэн юм. Учир нь Розенберг ба тvvний эхнэр Этель нь “Америкийн цємийн нууцыг хулгайлсан” билээ. Хожим мэдэгдсэнээр Этель нь нєхрийгєє Зєвлєлтийн тагнуулчидтай хамтарч байсныг мэдээгvй гэдэг. Гэвч тэднийг 1953 онд цаазаар авчээ. “Хvйтэн дайны” эхний vе шатан дахь хамгийн сvvлчийн ноцтой баримт нь Розенбергийг цаазалсан явдал байлаа.
1953 оны 3 сард Сталин нас барж Зєвлєлтийн шинэ удирдагч Никитой Хрущеваар толгойлуулсан удирдлагууд баруунтай харьцаагаа сайжруулах зам эрж эхэллээ. 1955 онд ЗСБНХУ Югослав ба ХБНГУ- тай тэгш эрхийн харицаа тогтоов. Тvvнчлэн их гvрнvvд Австриас болон эзэлсэн орнуудаасаа цэргээ татаж тєвийг сахисан горимд шилжицгээв. Гэвч 1956 онд Египтэд Суэцийн сувгийг Англи, Франц, Израйлчууд эзлэхийг оролдсон vйл явдал нь социалист орнуудын дургvйцлийг хvргэснээр дэлхийн байдал дахин мууджээ.
Гэвч энэ удаа Их гvрнvvд болох ЗСБНХУ, АНУ хvёр мєргєлдєєнийг даамжруулахгvй байхад хvч тавьсан юм. Хрущев сєргєлдєєнийг даамжруулахыг хvссэнгvй. 1959 онд тэрээр АНУ- д ирсэн нь тvvхэнд анх удаа Америкт тєрийн айлчлал хийсэн явдал байсан бєгєєд Америкийн нийгэм Хрущевт гvн сэтгэгдэл тєрvvлсэн юм. Ялангуяа ЗХУ-д байснаас хавьгvй илvv их vр дvнтэй хєдєє аж ахуйн амжилт нь маш их єндєр сэтгэгдэл тєрvvллээ. Гэхдээ мєн л энэ vед ЗХУ нь сансарын уудмыг эзэмших єндєр технологийн хvрээн дэхь єєрийнхєє амжилтаараа АНУ-д єндєр сэтгэгдэл тєрvvлж байв. Социалист системийн улсууд ямар нэг асуудлыг шийдвэрлэхийн тулд маш их нєєцийг бусдаас нь илvvтэйгээр тєвлєрvvлэх чадвартай байв.
1957 оны 10 сарын 4-нд ЗХУ дэлхийд анхны хиймэл дагуулыг хєєргєлєє. Ингэснээр Зєвлєлтийн пуужин ямарч ачааг, тvvнчлэн цємийн зэвсгийг дэлхийн аль ч цэгт хvргэх чадвартай боллоо. 1958 онд Америкууд єєрийн хиймэл дагуулыг хєєргєн, пуужинг их хэмжээгээр vйлдвэрлэв. ЗХУ ч гэсэн хоцроогvй бєгєєд улс орныхоо бvх хvчийг дайчлан 1960-аад онд пуужинт цємийн зэвсгийн амжилтаа хадгалсаар байлаа. 1950 оны сvvлч 1960 оны эхээр ажилчидын дургvйцлийн давалгаа єрнєсєн ч хэрцгийгээр дарагдуулсан юм. /Цємийн зэвсэгийн тухай манай нийтлэлийг vзнэ vv/.
1961 оны 4 сарын 12-нд сансарт сансарын хєлгєєр анх удаа хvн аяллаа. Анхны сансрын нисгэгч нь Юрий Гагарин байв. Америкчууд 1961 оны 5 сарын 5-нд таван хvн явуулсан бєгєєд анхных нь сансарын нисгэгч Алан Шепард болсон юм. 1960 онд ЗХУ, АНУ –ын хоорондох харицаа дахин муудлаа. Америкчууд ЗХУ-ын нутаг дээгvvр тагнуулын У-2 онгоц нисгэсэн бєгєєд сєнєєгч онгоц хvрэхээргvй єндєрт явсан ч рекатаар (онгоц дагаж хєєж устгадаг агаарын довтолгооноос хамгаалах зэвсэг) тvvнийг устгав. Хэрvvл даамжирлаа. Хрущев Эйзенхуараас тэргvvлэгчдийн уулзалтаар уучлалт гуйх байх гэж бодсон ч тийм хариу аваагvй тул уулзалтыг шууд л тасалчихав.
Ер нь Хрущев барууны удирдагчдын хvрээнд байхдаа дураараа байж, хурцадмал байдлыг илvvтэй дэвэргэж байсан юм. НYБ-ын ерєнхий ассамблейн хурлын ширээг гутлаараа цохиж “бид та нарыг оршуулна” гэж айлган сvрдvvлсэн vг хэлж байлаа. Энэ бvгд Зєвлєлтийн улс тєрийн бодлогыг урьдчилан тааж мэдэхээргvй ойлголтыг баруунд тєрvvлж байлаа.
АНУ-ын шинэ ерєнхийлєгч Жон Кеннеди Куба дахь Фидел Кастрогийн коммунист дэглэмийг унагаах оролдлого хийлээ. Гэхдээ энэ операцийг бvр Эйзенхуарын vед АНУ-ын тагнуулын албаар удирдуулсан Тагнуулын Тєв удирдлага зохиосон байжээ. Америкчууд Кастрог зайлуулахыг оролдохдоо Кубуудын єєрсдийнх нь гараар буюу хувьсгалын эсэргvvчvvдийг ашигласан боловч бvтсэнгvй. Кеннеди энэ бvтэлгvй оролдлогоо засч амжаагvй байтал дараагийн шинэ хямралтай учирлаа. Америкийн шинэ ерєнхийлєгч 1961 оны 3 сард Хрущевтэй уулзахад тэр баруун Германы статусыг єєрчлєхийг шаарджээ. Берлиныг барууны тагнуулын ажилд ашиглаж байсан бєгєєд нутаг дэвсгэр дээгvvрээ коммунизмын шалгалтгvйгээр соёлын солилцоо явагдаж байлаа. “Хоёр ертєнцийн” хооронд хилээр хvмvvс ямарч хориггvйгээр нэвтэрч байлаа. Энэ нь “Тархи алдагдахад” хvргэж байв. Зvvн Германд хямд vнээр боловсрол олоод баруун Герман руу мэргэжилтнvvд гарцгааж байсан нь єндєр цалинтай холбоотой байлаа. Кеннеди ЗХУ ба БНГУ- ын саналыг татгалзсанаар Берлиний хямралд хvргэв. Гэвч Хрущев цэргийн мєргєлдєєнд хvргэх шийдвэр гаргасангvй.
БНГУ- ын удирдлага 1961 оны 8 сард баруун Берлинийг ханаар хvрээлсэн нь Европ ба Германыг хоёр дайсагнагч хэсэгт хуваасан “Хvйтэн дайн”-ы бэлэг тэмдэг болсон юм. Берлиний хямралд аль ч тал болзошгvй давамгайллыг олж чадаагvй бєгєєд томоохон хохиролд ч хvргээгvй юм. Хоёр тал тасралтгvй хvчээ зузаалж шинээр vзэлцэхэд л бэлтгэж байлаа. Хрущев Крымд амарч байхдаа тvvний байршил нь Туркт байгаа Америкийн пуужингийн шууд тусгалын хvрээнд байгааг сонсоод ихээхэн цочирдсон бєгєєд Америкийг ч мєн тийм байдалд хvргэхээр шийджээ.
Кубын удирдагчдаас АНУ-ын болзошгvй дайралтаас хамгаалахыг ЗХУ-аас нэг бус удаа гуйж байсныг ашиглан Зєвлєлтийн удирдлага Кубад дунд тусгалын радиусын vйлчилгээтэй цємийн пуужинг суурилуулах шийдвэр гаргажээ. Энэ нь АНУ-ын дурын аль нэгэн хот тооцоолсон хоромд газрын хєрснєєс бvрмєсєн арчигдах боломжтой боллоо. Хрушевийн хvсэл ч биелэгдэв. Гэвч энэ нь 1962 оны 10 сард Карибын тэнгист Кубын хямрал дэгдэх нєхцєл болжээ. ( Кубын хямрал)
Хямралын vр дvн нь дэлхийг пуужинт- цємийн сvйрлийн ирмэгт хvргэсэн бєгєєд харилцан буулт хийж байж байдлыг намжаажээ. Тохиролцоо нь: ЗХУ нь пуужингаа Кубээс зайлуулах, хариуд нь АНУ Кубад цэргийн нєлєєлєл vзvvлэхгvй байх, Туркээс єєрсдийн пуужингаа гаргах. Карибын хямрал нь ЗХУ ба АНУ- ын удирдлагыг их зvйлд сургасан том сургамж болж vлджээ. Их гvрний удирдлагууд хvн тєрєлхєтнийг vхэлд хvргэж болзошгvй гэдгээ тэгэхэд л ухамсарласан гэдэг. “Хvйтэн дайн” аюулын эрмэгт тулж ирээд буурлаа. ЗХУ ба АНУ анх удаа зэвсгээр хєєцєлдєхийг хязгаарлах тухай харилцан тохиролцоонд хvрч 1963 оны 8 сарын 15- нд цємийн зэвсэгийг агаар мандал, сансарт болон усанд туршихгvй байх тухай хэлэлцээрvvд дараалан хийгдлээ. Гэхдээ 1963 оны энэхvv хэлэлцээр нь “Хvйтэн дайн”-ыг тєгсгєх гэсэн хэлэлцээр биш юм. Дараа жил нь буюу ерєнхийлєгч Кеннедийг буудуулж нас барсаны дараахан нь хоёр эвсэлийн єрсєлдєєн дахин хурцджээ.
Гэвч тэр нь ЗХУ ба АНУ- ын хилээс алсад буюу Зvvн Ємнєд Азид буюу Энэтхэг- Хятадын хойг дээр vргэлжилжээ. 1960- аад онд олон улсын байдал vндсэндээ єєрчлєгдлєє. Хоёр их гvрэн хvнд байдалтай тулгарсан. АНУ Индонезийг зохицуулах, ЗХУ Хятадтай мєргєлдєв. Эцсийн vр дvнд хоёр их гvрэн “Хvйтэн дайн”-аас аажмаар олон улсын хурцадмал байдлыг алгуур намжал бодлогод шилжvvлэхийг илvvд vзэцгээв.
“Намжмал” байдлын явцад зэвсэгээр хєєцєлдєхийг ялангуяа пуужингийн эсрэг хамгаалалт ба стратегийн цємийн зэвсгийг хязгаарлах чухал тохиролцоонд хvрсэн. Гэвч СЦЗ нь нилээд дутагдалтай байлаа. Цємийн зэвсэг болоод пуужингийн техникvvдийн ерєнхий хvрээг хязгаарлаад цємийн зэвсгийн байршилд бараг хvрээгvй юм. Тvvний хэрэгцээ дайснууд дэлхийн хамгийн аюултай цэгт цємийн зэвсгийн ерєнхий зєвшєєрєгдсєн хvрээг зєрчилгvйгээр их хэмжээний цємийн пуужинг хуримтлуулж чадацгааж байлаа.
1976 онд ЗХУ Европод ажиллах дунд зайны пуужингаа сайжруулж эхэлсэн бєгєєд энэ нь баруун Европод байгаа бай-д тvргэн хvрэх боломжтой байв. Энэ шинэчлэлийн vр дvн нь Европ дахь цємийн зэвсгийн тэнцвэрт байдлыг тvр алдагдуулав. Энэ нь баруун Европын удирдлагуудын санааг зовоолоо. 1979 онд НАТО-н гишvvн орнууд баруун Европод Америкийн шинэхэн пуужин “Першинг- 2” ба “Томагавк”-ийг байршуулах шийдвэр гаргав. Дайн эхэлсэн нєхцєлд маш богино хугацаанд эдгээр пуужингууд ЗХУ- ын том хотуудыг устгах бєгєєд энэ хугацаанд АНУ- ын нутаг дэвсгэр аюулгvй байж чадахааргvй байв. ЗХУ- ын аюулгvй байдал заналд ойртсоноор Америкийн шинэ пуужинг байршуулахгvй байх компанит ажиллагаа явуулж тэр ч бvv хэл Европт байгаа єєрсдийн цємийн зэвсэгтээ єєрчлєлт хийх талаар буулт хийлээ. Баруун Европын оронд пуужинг байршуулахын эсрэг цуглааны давалгаа эхэллээ. Учир нь Америкаас Европ дахь эхний цохилтоос хариу нь ЗХУ-аас Европод ирэхээс биш Америкт биш, Америк хариу цохилтын бай биш байлаа.
АНУ- ын шинэ ерєнхийлєгч Рональд Рейген 1981 онд “Тэг хувилбар”-ыг санал болголоо. Энэ нь Зєвлєлт ба Америкийн дунд тусгалтай цємийн бvх пуужинг Европоос гаргах. Энэ тохиолдолд Британ ба Францын пуужингууд ЗХУ-руу чиглэсэн хэвээр vлдэж байв. Брежнев “Тэг хувилбар”-аас татгалзлаа. 1979 онд Зєвлєлтийн цэрэг Афганистанд цємрєн орсноор намжмал байдлыг бvрмєсєн оршуулчихсан юм. “Хvйтэн дайн” сэргэж эхлэв.
АНУ 1980- 1982 онд ЗХУ- ын эсрэг дараалласан эдийн засгийн цээрлэл vзvvлэв. Рейген 1983 онд ЗХУ- ыг “Муу муухайн эзэнт улс” гэж хэмээн нэрлэж тэр даруйдаа Европод Америкийн шинэ пуужингуудыг суурилуулж эхэлсэний хариуд коммунист намын ерєнхий нарийн бичгийн дарга Андропов АНУ- тай хийсэн бvх хэлэлцээрийг цуцлав.
1980 оны дундуур социалист орнууд хямралын байдалд оров. Хvнд сурталт эдийн засаг нийт хvмvvсийн єсєн нэмэгдэх хэрэгцээг хангаж чадахгvй болж нєєцийг хэмнэлтгvй зарцуулсан нь уналтанд хvргэн хvмvvсийн нийгмийн амьдралын ухамсрын тvвшин єсєн нэмэгдсэнээр єєрчлєлт шаардлагатайг ойлголоо. Афганистанд дайн явуулах, бvх дэлхийд холбоотнуудынхаа дэглэмийг дэмжих , “Хvйтэн дайны”-ы дайралтыг нуруун дээрээ vvрэх нь тус оронд улам хvнд тусахаас гадна ЗХУ капиталист орнуудаас техникийн хувьд хоцрогдож байгаа нь мэдэгдэхvйц аюултай байв. Ийм нєхцєлд АНУ- ын ерєнхийлєгч ЗХУ-ыг эдийн засгийн хувьд султгахын тулд “нудрахаар” шийдсэн байна. Барууны санхvvчдийн тооцоолсоноор ЗХУ- ын вальютын нєєц нь ердєє 25- 30 тэрбум ам.доллар байлаа.
ЗХУ- ын эдийн засгийг бутаргахын тулд Америкчууд тєлєвлєєгvй хохиролд Зєвлєлтийн эдийн засгийг хvргэх цохилт хийхээр, єєрєєр хэлбэл “Тvр зуурын хvндрэл” учруулах нилээн зузаан валютын нєєцийг бvрдvvлэн эдийн засгийн дайн явуулсан юм. Энэ ажиллагааг хурдан явуулах шаардлагатай байсан бєгєєд энэ нь 1980- аад оны хоёрдугаар хагаст болжээ. ЗХУ нь баруун Европын Уренгой-ийн хийн дамжуулалтаас санхvvгийн нэмэлт нийлvvлэлтийг авах ёстой байлаа. 1981 оны 12 сард Польшд ажилчны хєдєлгєєнийг дарсны хариуд Рейган Польш ба тvvний холбоотон ЗХУ- ын эсрэг хэд хэдэн угсраа эдийн засгийн хориг тавих тухай зарлажээ. Польшийн байдлыг шалтаг болгон ашиглаж, нефтийн хийн хоолойн тєхєєрємжийг нийлvvлэхийг зогсоох тухай мэдэгдсэн. Учир нь ЗХУ нь олон улсын хэв хэмжээг Афганистанд хийсэн шиг зєрчєєгvй онцлогтой байсан юм. Ингэснэр баруун Европ дахь Урегойн хийн дамжуулах бvтээн байгуулалтыг таслах зорилготой байв. Гэвч Европын холбоотнууд ЗХУ- тай эдийн засгийн талаар хамтран ажиллах сонирхолтой байснаас эхний ээлжинд АНУ- ыг шууд дэмжээгvй юм. Дараа нь Зєвлєлтийн vйлдвэрvvд бие дааж хоолойнуудыг хийж чадсан бєгєєд ємнє нь баруунаас худалдан авахаар тохирч байсан юм. Рейганы хийн хоолойн эсрэг компанит ажиллагаа бvтсэнгvй. 1983 онд АНУ- ын ерєнхийлєгч Рональд Рейган “стратегийн хамгаалалтыг идэвхжvvлэх” (COU) буюу “оддын дайн” -ы онолыг дэвшvvлжээ. Энэ нь цємийн цохилтоос АНУ- ыг хамгаалж чадах сансрын систем байлаа.
Энэ програм нь пуужинг эсэргvvцэн хамгаалах (ПЭХ, ПРО) хэлэлцээрээс гадуур хийгдсэн юм. ЗХУ-д ийм системийг хийх нь техникийн хувьд бvрэн боломжгvй байлаа. Гэвч АНУ энэ хvрээнд амжилт гаргахад мєн л нилээд хол байсан нь зєвлєлтийн удирдлагуудыг дахин шинэ эрчимжсэн зэвсэглэлээр хєєцєлдєх аюулаас аварсан юм.
1985 оны 3 сард ЗХУ-ын засгйин эрхэнд КН-ын Тєв хорооны ерєнхий нарийн бичгийн даргад Михайл Горбачев гарч ирлээ. Тэрээр єєрчлєн байгуулалт болон тэгш эрхийн vндсэн дээр коммунист орнуудтай харьцаагаа сайжруулах бодлогыг илэрхий явуулж байв. Горбачев 1985 оны 2 сард Женевт Рейгантай уулзаж Европод цємийн зэвсгийг их хэмжээгээр хорогдуулах асуудлыг дэвшvvлж зэвсгийн сєргєлдєєнийг дуусгажээ.
“Хvйтэн дайн”-ы vе дэхь АНУ-ын нєлєєллєєс хавьгvй илvvтэйгээр “бодит социализмын” vндсэн системvvдийн дотоод нєхцєл байдал нь Зєвлєлтчvvдийн тамирыг нь барж байсан юм. ЗХУ хямралд орсон нь “гадаад бодлого дахь эдийн засгийн” /геоэкономика/ асуудлыг авч хэлэлцэхэд хvргэжээ.1980-аад оны сүүл үеэс хүйтэн дайны уур амьсгал харьцангуй зөөлөрсөн. [[Михайл Горбачев]] ЗХУ-д өөрчлөлт шинэчлэлт, ил тод байдал өрнүүлж эхэлсэн/ энэ тухай КН-ын хурлын хэлэлцэх асуудалд онгой анхаарч байлаа.Иймэрхvv эдийн засгийн хvчин чадлыг нэмэгдvvлэх асуудал нь ЗХУ-ыг єєрчлєн байгуулах тухай асуудалд хvргэж улмаар 1987-1990 онуудад “хvйтэн дайн”-ыг vндсэндээ тєгсгєлд нь оруулжээ.ЗХУ [[1991]] онд задарснаар хүйтэн дайн төгсгөл болсон.
Хүйтэн дайны үед олон улсын нөхцөл байдал зарим үед ихэд хурцдан зарим үед тайвшран харьцангуй энхийн байдалтай болж байв. Тухайлбал 1948-1949 оны [[Берлиний бүслэлт]], 1950-1953 оны [[Солонгосын дайн]], 1961 оны [[Берлиний хямрал]], 1959-1975 оны [[Вьетнамын дайн]], 1979-1989 оны [[Афганистаны дайн]], 1962 оны [[Кубын пуужингийн хямрал]] зэрэг нь хүйтэн дайны үеийн халуун цэгүүд болж байв. Хүйтэн дайны үед их гүрнүүд хоорондоо шууд нүүр тулан байлдахгүй байсан нь тэдгээрийн цөмийн зэвсгийн хүчин чадавх, хэрвээ [[цөмийн дайн]] болбол тэндээс ялагч үлдэхгүй тухай цөмийн дайны онол зэргээс болж байв. 1980-аад оны сүүл үеэс хүйтэн дайны уур амьсгал харьцангуй зөөлөрсөн. [[Михайл Горбачев]] ЗХУ-д өөрчлөлт шинэчлэлт, ил тод байдал өрнүүлж эхэлсэн ба ЗХУ [[1991]] онд задарснаар хүйтэн дайн төгсгөл болсон.
[[Ангилал:Хүйтэн дайн| ]]
| 