Идэр сум: Засвар хоорондын ялгаа

Content deleted Content added
No edit summary
No edit summary
Мөр 1:
'''Идэр сум''' нь [[Завхан]] аймгийн 24 сумын нэг нь юм.
Завхан аймгийн төв [[Улиастай]] хотоос зүүн тийш, [[Тэлмэн сум|Тэлмэн]], [[Тосонцэнгэл сум (Завхан)|Тосонцэнгэл]], [[Отгон сум|Отгон]], [[Алдархаан, сум|Алдархаан]], [[Яруу сумдтайсум]]дтай хиллэн, [[Хангайн нуруунынуруу]]ны баруун хэсгийн уулын царам өндөрлөг, [[Идэр гол|Идэрийн голын]] эхэн биед оршино.
Сумын төв нь Зуун мод /''Зуунмод'' (48°13′13″N 97°22′40″E/), аймгийн төв Улиастайгаас 78 км, [[Отгонтэнгэр]] уулнаасуулаас 65км65 км, [[Улаанбаатар]] хотоос 912км912 км зайтай оршино.
''Цэцэрлэг'', ''Дархан-Уул'', ''Загастай'', ''Мануустай'' гэсэн дөрвөн баг, 800 гаруй өрх, 3 мянга орчим хүн ам, 49,9 мянган толгой малтай.
Гол эрхлэх аж ахуй нь мал аж ахуй. Тус нутгийн уугуул олон өрх айл Улаанбаатар, [[Дархан]], [[Эрдэнэт]], Улиастай зэрэг төв суурин газарт тархан суурьшсан байдгаас нэлээд нь Завхан аймгийн Тосонцэнгэл суманд байдаг.
Гол эрхлэх аж ахуй нь мал аж ахуй.
Тус нутгийн олон өрх айл Улаанбаатар, Дархан, Эрдэнэт, Улиастай зэрэг төв суурин газарт тархан суурьшсан байдгаас нэлээд нь Завхан аймгийн Тосонцэнгэл суманд байдаг.
 
==Газарзүй, амьтан ургамал==
Идэр сум нь 3,8 мянган хавтгай дөрвөлжин км нутагтай, нутгийн 14,5%-ийг ой мод эзэлдэг. Дунджаар далайн түвшнээс 2000-300 0м өндөр өргөгдсөн уулын болон ойт хээрийн бүсэд багтдаг.
 
Дунджаар далайн түвшнээс 2000-3000м өндөр өргөгдсөн уулын болон ойт хээрийн бүсэд багтдаг.
Эх газрын эрс тэс уур амьсгалтай бөгөөд хамгийн дулаан нь +32°С хэм, хүйтэн нь -52°С хэм хүрдэг. Зун нь богино, өвөл нь урт. 6 болон 8-р сард гэнэтийн цочир хүйтрэл болох нь бий. Жилийн ихэнх хугацаанд баруун хойноосоо салхилдаг. Жилд дунджаар 216 мм тунадас буудгийн ихэнх нь 7, 8, 9-р сард унана.
Эх газрын эрс тэс уур амьсгалтай бөгөөд хамгийн дулаан нь + 32оС хэм, хүйтэн нь -52оС хэм хүрдэг.
Зун нь богино, өвөл нь урт. 6 болон 8-р сард гэнэтийн цочир хүйтрэл болдог.
Жилийн ихэнх хугацаанд баруун хойноосоо салхилдаг. Жилд дунджаар 216мм тунадас буудгийн ихэнх нь 7, 8, 9-р сард унана.
 
Тус сум нь нутгийн өмнөд хэсгээрээ Хангай нуруу, түүний салбар Тарвагтайн[[Тарвагатайн нуруунынуруу]]ны өндөр уул нурууд, тэдгээрээс эх авсан Идэр, Тэгш, Туна, Загастайн голын дагуу хөндий тал үргэлжилсэн үзэсгэлэнт сайхан нутагтай. Тус сумын Ямаат, Жаргалант, Туна, Идэр зэрэг голуудын эхэн хэсгийн нийт 164,5 мянган га газар Тарвагатайн нурууны тусгай хамгаалалттай газарт багтдаг.
Энэхүү нутаг нь уулын хүрэн, өндөр уулын намагт, ширэгт хөрс, нугын хээрийн бор хөрстэй юм. Ойд Сибирийн шинж голлодог. Хар мод, тоорой, бургас, далан, хайлаас, яргай, сухай, торлог, нохойн хошуу, харгана зэрэг модлог ургамал, вансэмбэрүү, арц, цээнэ, алтан гагнуур, ванлиг, согоон сум, лидэр, дэгд, юмдүжин, ажигцэрэн, мэхээр, сонгино, мангина, гоньд, цээнэ, тагш зэрэг эмийн ургамал, ботуул, борог, агь, ерхөг, хялгана, тарваган шийр зэрэг бэлчээрийн өвслөг ургамал, нэрс, үхрийн нүд, аньс, хад, улаалзгана, тошлой, гишүүнэ чонын хэл зэрэг жимс ургана.
Буга, согооБуг, хүдэр, аргаль, янгир, бор гөрөөс, шилүүс, гахай, чоно, үнэг, хярс, дорго, жирх, чандага, туулай, мануул, тарвага, зурам, үен, солонго, өмхий хүрэн, нохой зээх зэрэг хээрийн ан амьтан, хотон, хойлог, тас, бүргэд, сар, тогоруу, тоодог, ууль, цорхируул, өвөөлж, ятуу, хөхөө, хун, ангир, галуу, нугас зэрэг шувууд, тул, зэвэг, алгана, хайруус зэрэг загастай. Жонш, хувирмал хаш, оюу, зос, зэсийн хүдэр, төмрийн хүдэр зэрэг байгалийн баялагтай.
 
Сэвжидбалбар уул, Бөхөн шарын нуруу зэрэг тахилгат уулс, Алаг ямаат, Гялгар, Зостын шомбон, Нураг, Овоот, Битүүт, Баруун, зүүн, дунд эхний уулс, Манхан, Мануустай, Нэрст хавтгай зэрэг уул толгод, Идэр, Ямаат, Жаргалант, Туна, Загастай, Цагаан гол, Халуун ус, Баруун жаргалант зэрэг гол, Цагаан, Ногоон, Ходоод, Ямаат, Товог, Дээд, доод Заваг, Таг, Үст, Гялгарын зэрэг нуур, мөн 200 гаруй булаг шанд, тоором, горхитой.
Line 26 ⟶ 22:
Мөнхүү энэ нутаг нь Монгол улсын хамгийн том голуудын тоонд зүй ёсоор багтдаг [[Идэр гол]]ын эх нутаг учраас Идэр хэмээн нэрийдсэн байна. Газар тариалан эрхэлж болохуйц өвөрмөц сайхан тал нутаг ихтэй ба Загастайн даваа нь тус сумын нутагт байдаг.
 
==Түүх==
[[Үхрийн нүд]], [[тошлой]], [[нэрс]] зэрэг гайхалтай амттай жимснүүд ургадаг. Бас [[бургас]], [[хар мод]], [[гацуур]], [[нарс]] зэрэг мод ургахаас гадна [[вансэмбэрүү]], улаан сарнай зэрэг цэцгүүд ургадаг. Идэрийн голд манай орны хамгийн том загас болох [[тул]] байдаг билээ. Мөн [[тарвага]] элбэгтэй.
 
==Сумын үүсэл хөгжил==
Завхан аймгийн Идэр сумыг 1931 онд Монгол улсын засаг захиргааны шинэчилсэн хуваарийн дагуу Цэцэрлэг мандал уулын аймгийн Шажинбат сэвжидгацал уулын хошууны Чандмань сум, Хантайшир уулын аймгийн Нөмрөг уулын хошууны Идэр цэцэрлэг сум хоёрыг нэгтгэж одоогийн сумын төв байрлаж байгаа Дайргатын буланд төвтэйгээр Завхан аймагт харъяалуулан байгуулжээ.
Line 39 ⟶ 33:
Хамба номун хан хутагтын шавь 1807 оноос 116 жил, Ялгуусан хутагтын шавь 1867 оноос 56 жил оршин тогтноод Ардын засаг 1923 онд хуучин төрийн байгуулалтын бүтцийг эвдсэнээр Хамба хутагтын шавьд Чандмань, Ялгуусан хутагтын шавьд Идэр Цэцэрлэг сум үүсч, тус 2 сум 1931 онд нэгдсэнээр Идэр нутгийн одоогийн эдэлбэр газрыг хамарсан засаг захиргааны нэгж дахин бий болжээ.
 
 
==Хүмүүс==