Жангар: Засвар хоорондын ялгаа

:==Áóìáà ¿ãèéí óòãààð øèíæèõ¿é.== ªíºº ¿åä áóìáà ãýõ ¿ãèéã ñîíñîîä ëàì íàðûí õýðýãëýäýã ðàøààí õèéäýã íàðèéí àìñàðòàé äîîãóóðàà ºðãºññºí áºíäãºðä¿¿ ñàâ ñàíààíä øóóä îðäîã. Áóìáà ãýæ ÿìàðøóóõàí ç¿éë áàéäàã áèëýý ãýæ àñóóâàë èõýíõ íü ðàøààíû ñàâ õýìýýí ò¿ãäýð÷ òîðîëã¿é õàðèóëíà. ¯éë ¿ãèéí óòãààð áóìáàëàõ ãýâýë ç¿ãýýð íýã îâîîëîõ áèø õàðèí óðíààð Ẻðºíõèéä¿¿ õýëáýð ãàðãàí çàñ÷ îâîîëîõ þì áàéíà õýìýýí îéëãîãäîíî. Áóìáàãàð ÿãààí õàöàðòàé ãýâýë õàöàð íü áóëöãàðäóó þì áàéíà ãýæ áîäîãäîíî. Æàíãàð òóóëèàíä: “ …ªâºëã¿é õàâðûí õýâýýð , çóíã¿é íàìðààð äààðàõ õ¿éòýíã¿é, õàëàõ õàëóóíã¿é, ñýð ñýð ãýñýí ñàëõèòàé, áóð áóð ãýñýí õóðòàé Áóìáûí îðîí áîëíî…”/Ö.Äàìäèíñ¿ðýí. Æàíãàð. 13-ð òàë/ õýìýýí ýçýí Áîãä Æàíãàðûí îðîíã òîäîðõîéëñîí áàéäàã. Ýíä ºâºë , õàâàð, íàìàð , çóí õýìýýõ äºðâºí óëèðëûã òîî÷èæ ºãñºí íü Æàíãàðûí îðíûã õàëóóí îðîí ÷ áèø, õ¿éòýí á¿ñýä ÷ áèø äºðâºí óëèðàë ýýëæèëäýã îðîí ãýäãèéã õýëæ ºã÷ýý. ̺í ò¿¿í÷ëýí Áóìáà ãýõ ¿ãýýð áºìáèéñºí ç¿éëèéã òîäîòãîæ ºã÷ áàéãàà íü ìîíãîë ãýðèéã õýëñýí áàéíà.
:Òýãýõýýð Áóìáà ãýõ ¿ãýýð:

*Ìîíãîë óëñ áîë ðàøààíû ñàâ ìºí ãýäãèéã:

”Áóìáà[[Áóìáà äàëàéí õýìæýý”õýìæýý]]. Æàíãàð òóóëèàíä : “…… Õàðü äº÷èí õî¸ð õààíû ç¿¿äýí áîëñîí Áóìáà äàëàé ãýäýã äàëàéòàé. Áóìáà äàëàé ãýäýã äàëàéí ã¿íèé õýìæýý íü áóì íàéìàí ò¿ìýí áýýðèéí ã¿í, ºðãºíèé íü õýìæýý íü ºíººõ òàâàí íàñòàé øàð öîîõîð èòëýã íà÷èí àÿíäàà ºíäºãëºæ ãàòëàì óó, ¿ã¿é þó? ãýìýýð ºðãºí…”í…/Æàíãàð. 14-ð òàë/ õýìýýí òîäîðõîéëæýý. Õàðü äº÷èí õî¸ð õààíä ç¿¿äëýãäýýä áàéäàã ýíýõ¿¿ äàëàé íü óëñ îðíîî õýðõýí óäèðäàõ òóõàé ýðäýì áîëîëòîé. Òýãýýä ÷ õàðèéíõàí ýíýõ¿¿ ýðäìèéã ìýääýãã¿é, ãàãöõ¿¿ ìîíãîë÷óóä ë îëîîä õºãæ¿¿ëæ, õýðýãæ¿¿ëæ äàëàé øèã èõ áàÿí òóðøëàãàòàé áîëæýý ãýõ ñàíàà ãàð÷ýý. Óëñ îðíîî óäèðäàõ ýíý èõ ýðäìèéí äàëàéí õýìæýýã õýëýõäýý íýã äýâýëò íü åðýí áýýðèéí äýâýýòýé ýð áàðñûí ç¿ðõòýé, ýì á¿ðãýäèéí ø¿¿ðýëòòýé íà÷èí /õàìãèéí õóðäàí øóâóó áîëîõ èòëýã íà÷èíû íýã äýâýý íü õýäýí ìåòð áàéäàã áîë?/ çàìäàà áóóëã¿é ºíä㺺 óíàãààä ÷ ãàòëàõ ýñýõ íü ìýäýãäýõã¿é õýìýýí ä¿ðñýëæýý. Õàðèí åðäèéí í¿¿äëèéí øóâóó æèëä õî¸ð óäàà íààø öààø ÿâàõäàà çóíû ãóðâàí ñàðä ºíäºãëºæ, ¿ð çóëçàãàà òîìðóóëààä äàãóóëæ íèñäýã áèëýý. Òýãâýë Áóìáà äàëàéí õýìæýý íü äýëõèéãýýñ õýäýí àðàâ , õýäýí çóó äàõèí òîì ãýäýã íü îéëãîãäîæ áàéíà.

:”Áóìáà[[Áóìáà äàëàéí äàâàëãàà”äàâàëãàà]]. Ýíýõ¿¿ Áóìáà äàëàé íü òîäîðõîé ç¿é òîãòëîîð äàâàëãààëäàã òóõàé áè÷ñýíèéã ñèéð¿¿ëáýë: “…Ýíý Áóìáà äàëàé ºäºðò ãóðàâ äàâàëãààëäàã. ªã뺺íèé àëäàä ºð¿¿ òàë ðóóãàà äàâàëãààëäàã. Õ¿ñýë õàíãà÷ ÷àíäìàíèéí ýðäýíýýð øàðãèàä óðñäàã. ¯äýø àëäàä àäàã òàë ðóóãàà äàâàëãààëäàã. Àëò ìºí㺠õî¸ðîîð øàðãèàä óðñäàã. Ãàë ¿äèéí àëäàä ãàñëàíòàé Áóìáà äàëàé õî¸ð ýðãýý öîõèí óðñààä áàéäàã…” /Æàíãàð. 15-ð òàë/ õýìýýñíýýñ ¿çâýë ýíýõ¿¿ Áóìáà äàëàé áóþó ìîíãîë ýðäýì ãóðâàí ÿíçààð óðñàõ ç¿é òîãòîëòîé áàéäàã áàéíà. ªã뺺 çºâ òàë ðóóãàà óðñ÷ á¿õíèé õ¿ñýë çîðèãò íèéö¿¿ëæ ÷àääàã ýðäýì áîëäîã ãýíý. Õàðèí îðîé áóðóó òàë ðóóãàà äàâàëãààëæ, àëò ìºíãºíèé õîéíîîñ õººöºë人í áîëíî ãýäãèéã, ò¿¿í÷ëýí ãàë ¿äýä ãàñëàí çîâëîíä óíàíà ãýæ îéëãîãäîæ áàéäàã. Ýíäýýñ ä¿ãíýæ ¿çâýë ºã뺺 íü Èõ Ìîíãîë óëñûí ¿å, ãàë ¿ä íü ñîöèàëèçìûí ÁÍÌÀÓ-ûí ¿å, àëò ìºí㺺ð õººöºë人ä áàéäàã îðîé íü 1990 îíîîñ õîéøõè Ìîíãîë óëñûã õýëæ áàéãàà þìíü áèøòîäîðõîé ¿¿?áàéäàã.

”Áóìáûí==Áóìáûí îðíû íàðààð øèíæèõ¿é”.é== Æàíãàð òóóëèàíä íàðûã ä¿ðñëýõäýý ìºí ë ºâºðìºö àðãààð ¿ç¿¿ëñýí. ªäºðò ìºí ë ãóðâàí íàð ìàíääàã: ºã뺺íèé íàðàíä óíèàð ºíãºòýé íîãîî óðãàäàã, ¿äýä òàìãàí íàð ãàðäàã, ¿äøèéí íàðàíä ìàíàí õàð óóð ñóóíàãëàäàã õýìýýæýý. ¯¿íèéã ñèéð¿¿ëáýë: “ …¯õýëã¿é ìºíõèéí îðîíòîé, ºâºëã¿é çóíû îðîíòîé ¿¿ðèéí óëáàð øàð íàðàí ìàíäàæ ãàðäàã, óíèàð ºíãºòýé íîãîî íü õàëèóðàí ãàðäàã, ¿äèéí òàìãàí øàð íàð ìàíäàæ ãàðäàã, îðîéí äýëõèéí øàð íàð äýãæýýä îðîõ àëäàä ìàíàí õàð àðçûí óóð ìàíàðààä îãòîðãóéä ñóóíàãëàñàí áàéäàã…” /Æàíãàð .2000. 53, 54-ð òàë/.

”Óãñàà==[[Óãñàà ãàðëààð íü øèíæèõ¿é”.é]]==

”Æàíãàðûã==[[Æàíãàðûã ºí÷èí ãýõ ¿ãýýð øèíæèõ¿é”.é]]==

== ÕΨÐÄÓÃÀÀÐ Á¯ËÝÃ. ÆÀÍÃÀÐÛÍ ªÍêÐѪÍÀÍÕ ÖÀÃ==

”Ýðã[[Ýðã¿íý õóíãèéí äîìãîîð øèíæèõ¿é”é]]. Ìîíãîëûí ò¿¿õèéí íîìóóäàä Ðàøèä àä äèíû “ Ñóäðûí ÷óóëãàí”-ä áè÷èãäñýí “Ýðã¿íý õóí”-ãèéí äîìãèéã áîëñîí áîäèò ¿éë ÿâäàë õýìýýãýýä ýðòíèé ò¿¿õ áè÷èãëýõäýý áàéíãà èø òàòñàí áàéäàã. Óã äîìãèéã Ã.Ñ¿õáààòàðûí “Ìîíãîëûí ò¿¿õèéí äýýæ áè÷èã 1”-ä áè÷ñýíèéã äîîð ñèéð¿¿ëáýë:

”Ìîíãîë÷óóäûí[[Ìîíãîë÷óóäûí Ýðã¿íý Õóíãèéí äîìîã”äîìîã]]. Áàðàãöààëáàë îäîîãîîñ õî¸ð ìÿíãàí æèëèéí òýðòýý ýðò öàãò ìîíãîë õýìýýí íýðèéäýæ àãñàí òýð àéìàã áóñàä ò¿ðýã àéìàãòàé çºð÷èë òýìöýýí áîëæ, òýð íü äàéí òóëàëäààíààð òºãñæýý. Áóñàä àéìàã íü ìîíãîë÷óóäûã ÿëàí äàðæ, õÿäàõàä íü õîøîîä ýð ýìýýñ èë¿¿ã¿é õ¿í àìüä ¿ëäñýí õýìýýí õ¿íäýò èòãýìæòýé õ¿ì¿¿ñèéí ÿðüäà㠺㿿ëýë áóé.Òýð õî¸ð àéë äàéñíààñ àéí òèéøýý íýâòðýí îðîõîä áýðõ áàðòààòàé ãàíö íàðèéí çºð㺺ñ ººð õààíààñàà ÷ îðîõ çàìã¿é óóë õàä, èõ îé ë õ¿ðýýëñýí õýö¿¿ íóòàãò î÷æýý. Òýð íü óóë õàäíû äóíäóóð ýëáýã ºâñòýé ýð¿¿ë òàë íóòàã áàéæýý. Òýð íóòãèéí íýð íü Ýðã¿íý Êóí, ¿¿íä: Êóí íü õýâãèé óóëñ, ýðã¿íý íü ýãö ãýñýí óòãàòàé, ººðººð õýëáýë ýãö íóðóó áîëîé. Òýð õî¸ð õ¿íèé íýð íü Íèêóç /íîõîñ áóþó ÷îíî ãýñýí ¿ã/, Õèàí /Õ¿íí¿, Ñ¿ìáý íàðò áàéñàí õèàí îâîã/. Òýð õî¸ð , òýäíèé óäàì îëîí æèë òýð íóòàãòàà ñóóæ, ºíºðæèí ¿ðææýý… Ýë óãñààòíû óãñàà ãàðâàë íü Ýðã¿íý Êóíä î÷ñîí òýð õî¸ð õ¿íýýñ ýõýí àâñàí íü ìýäýýæ áèëýý. Òºðæ îëøèðñîîð òýäíèé îâîã îëîí áîëæýý. ×èíãýýä òýíãýð èâýýñýí ó÷èð äºðâºí çóóãààä æèë áîëîõîä òýä íàð îëîí ñàëáàð áîëîîä, òîîãîîðîî áóñäààñàà äàâàìãàéëæýý. .. Òýð óãñààòàí íü òýð óóëñ, îéí äóíä ¿ðæèí ºðãºæººä, íóòãèéí çàé íü äàâ÷äàí õ¿ðýëöýýã¿é áîëîõîîð òýð ñ¿ðõèé õàâöàë, óóëñûí äàâ÷óó ñ¿âýýñ ÿìàð ñàéí àðãà, õÿëáàð çàìààð ãàðàõûã áèå áèåýñýý çºâøèí àñóóëöæýý. ×èíãýýä òýä òºìºð áàéíãà õàéëóóëäàã áàéñàí òºìðèéí õ¿äðèéí îðä íýãýí ãàçðûã îëæýý. Òýä á¿ãäýýð öóãëàæ, îéä èõ ò¿ëýý çýõýæ, á¿õýë á¿òýí òóëìààð í¿¿ðñ áýëòãýæ, äàëàí ìîðü, øàð íÿäàëæ, øèðèé íü á¿õýë ºâ÷èí, òºìºð÷íèé õººðºã õèéãýýä, ò¿ëýý í¿¿ðñèéã òýð õýâãèé óóëûí õîðìîéä çýðýãëýæ, äàëàí õººð㺺ð óóëûí áýëèéã õàéëàí óðñòàë íýãýí çýðýã õººðºãäºæ áàéõààð çýõæýý. Òýãýýä õýìæýýëøã¿é èõ òºìºð àâ÷, óóëûí ñ¿âèéã îíãîéëãîæýý. Òýä íàð õàâöëààñ öºì öóã í¿¿äýëëýæ, óóäàì òîì íóòàãò ãàðöãààæýý. Õèàíààñ óäàìò ãîë ñàëáàð õººðºãäñºí ãýëöäýã þì. ̺í íèêóç íýðýýð àëäàðøñàí àéìàã, òýäíèé ñàëáàðò õàìààðàãäàõ óðèàíõàä õººðºãäºëöæýý. Áóñàä õýäýí àéìàã õººðºãäºëöñºí áîëîõ ãýæ ìýðèéäýã áîëîâ÷, äýýð ºã¿¿ëñýí àéìãóóä çºâøººðäºãã¿é, õàðèí º÷íººí òº÷íººí ñàëáàðààñ á¿ðýëäñýí õîíãèðàä àéìàã, ìºí òýð÷ëýí Ýðã¿íý Êóíä Íèêóç, Õèàí õî¸ðîîñ óäàìëàñàí àéìàã íü çºâøºí õýëýöýõã¿éãýýð áóñäààñàà ò¿ð¿¿ëýí, íºãºº áóñàä àéìãèéíõàà ãîëîìòûã ãèøãýëýí, õàâöëààñ ãàðñàí ãýæ áàòëàí õýëäýã áàéñàí àìîé. /Ðàøèä àä äèí, ò1, êí.1., 77, 153, 154-ð òàë./

Òýãâýë “ Æàíãàð” òóóëèàíä:

1.* ¯éçýí Ìàëàà ãýäýã õààí òºðèéí äºðâºí õààíòàé àäèë íýðã¿é õààí ñàíæýý.

2.* Õÿçãààðûí íýã õààí áîëîîä òºðèéí äºðâºí õààíòàé áàéëäààí õèéâ ë ãýíý.

3.* Ãóðâàí æèëèéí ãó÷èí çóðãààí ñàðä áàéëäààí õèéãýýä

4.* ¯éçýí Ìàëàà õààíûã ýðõýíäýý îðóóëààä àâàâ ë.

5.* .. Ýíý çýðãèéí èõ õààí ¿ð ñàäàíã¿é áàéõ ó÷èðã¿é…

6.* …¯ð ñàäàí áîëîãñîäûã íü õàéãààä ãàðàâ ãýíý ë.

7.* Ýçýí áîãä Æàíãàð íü ÿã àðâàí õî¸ðõîí íàñòàé.

8.* Àðàíçàë õóðäàí Áóìáûí Çýýðäýý õºëºãëºñºí

9.* Óëààí Õîíãîð íî¸í íü ÿã ãóðàâõàí íàñòàé.

10.* Óðò Ñàìáàéí õºõ õ¿ëãýý õºëºãëºñºí

11.* Õàð òàéëàã òýìýýíä õîø õºñ㺺 à÷ààä ãàðàâ ë.

12.* Ýíý õî¸ð õ¿âã¿¿í ÿâàí ÿâñààð ÿâààä, õ¿ðýí õ¿ðñýýð õ¿ðýýä

13.* ªíäºð Ìàíõàí Öàãààí óóëûí ºìíº äîòîðõè õàæóóä

14.* Óñ ã¿éñýí èõ îíãîðõîé í¿õ áàéñàíä á¿ãýýä áóëòààä áàéâ ë.

Æàíãàð òóóëèàíûã çîõèîæ áàéõ ¿åèéí áóþó 550 æèëèéí ºìíºõ ìîíãîëûí ñýõýýòí¿¿ä Ýðã¿íý Õóíãèéí äîìãèéí òàëààð ìýääýã ç¿éëýý Æàíãàðò ñóóëãàæ ºãñºí íü ºíººãèéí ò¿¿õ ñóäëàà÷äàä àñàð èõ ìýäýýëëèéã ºã÷ áàéíà. ¯¿íä:

[[Ýðã¿íý Õóíãèéí äîìîã äàõü ¿éë ÿâäëûí õóãàöààíû òàëààð]]. Ýðã¿íý Õóíãèéí äîìîãò áîëñîí ¿éë ÿâäëûí öàã õóãàöààã îäîîãîîñ áàðàãöààëáàë 2000 æèëèéí òýðòýý ýðò öàãò õýìýýñíýýñ ¿çýõýä , ýíä ãàð÷ áóé îäîî õýìýýõ òîäîòãîë íü 2010 îíû îäîî áèø õàðèí ººð öàã ¿åèéí îäîî áàéãàà íü èëò. Óã äîìãèéã ÿðüñàí õ¿íäýò èòãýìæòýé õ¿ì¿¿ñ íü Ðàøèä àä äèíä ÿðüñàí áèø, õàðèí ò¿¿íèé óíøñàí ñóäàðò ãàð÷ áóé íü òîäîðõîé. Æ.Í¿ðçýäèéí öýýæèëæ èðñýí “ Õºõ Ìîíãîëûã òºðººð áàäðààõ õóòàãòàé íý¿ðèò çàñãèéí àëòàí äýýä ¿íýíèé àÿëãóó” íîìîíä : “…ªãýäýéí õàòàí ºñºëñºí áóëõàé þó, çºâ õºãæëèéí õýëìýëèéã 纺ëãºæ ÿàãààä Áàãäàäàä õ¿ðã¿¿ëýâ?...” /70-ð òàë / ãýõ øàä áóé áºãººä Æ. Çààíõ¿¿ , Ò.Àëòàíöýöýã íàðûí “ Ìîíãîëûí ò¿¿õèéí ëåêö¿¿ä” íîìîíä : “ Íóóö òîâ÷îîíîîñ ãàäíà “Àëòàí äýâòýð” õýìýýõ íýãýí ñîíèðõîëòîé Ìîíãîë ò¿¿õèéí çîõèîë Ïåðñ äýõ Ìîíãîë õààäûí ñàíä õàäãàëàãäàæ áàéñàí òóõàé Ðàøèä àä äèí áè÷ñýí áàéäàã …“ /107-ð òàë / ãýæýý. /Æ. Í¿ðçýäèéí öýýæèëæ èðñýí íîìîí äàõü Ìîíãîëûí ýðòíèé ò¿¿õèéí ñóðâàëæ áè÷ãèéã àðàá ðóó 纺ñºí ãýõ ìýäýýëëèéã ò¿¿õ÷ Ðàøèä àä äèí áàòàëñàí íü ñîíèðõîë òàòàæ áàéãàà áèç. /

:¯¿íýýñ ¿çâýë Ýðã¿íý Õóíãèéí äîìãèéã àãóóëñàí ñóäàð Ìîíãîëä áàéñàí öàã õóãàöàà íü îäîîãîîñ 850 æèëèéí òýðòýýõ Èõ Ìîíãîëûí ¿å áàéõ íü îéëãîìæòîé. Ýíý õóãàöààí äýýð ñóäàð áè÷èãäñýí õóãàöààã íýìæ áîëñîí ¿éë ÿâäëûí áîäèò öàãèéã îëîõ íü çºâ áèëýý. Òýãýõýýð äîð õàÿæ îäîîãîîñ 2850- 3000 æèë äýýð ñóäàð áè÷èãëýñýí õóãàöààã íýìýõ ¸ñòîé þì.

:Æàíãàð òóóëèàí äàõü Ýðã¿íý Õóíãèéí äîìãèéí öàã õóãàöààã àðàé ººðººð àâ÷ ¿çüå. Æàíãàð òóóëèàíä :”…Øàðûí çóðãààí ìÿíãàí àðâàí õî¸ð áààòàð…” ãàðäàã. Ýíä ãàð÷ áóé çóðãààí ìÿíãàí áîë áààòðûí òîî áèø þì, õàðèí 21-ð çóóíä òýíãýðýýñ áóóæ èðýõ ×èíãèñ õààí õ¿ðòýëõè òóóëæ ºíãºð¿¿ëýõ ¸ñòîé õóãàöààã çààñàí ìýò ñàíàãäàíà. Õàðèí ýõýëñýí õóãàöàà íü Æàíãàð, Õîíãîð õî¸ðûí íóòãàà äàéëóóëñàí òýð õóãàöàà ìºí þì.

:¯¿íýýñ ¿íäýñëýâýë Ýðã¿íý Õóíãèéí äîìãèéí áîäèò öàã õóãàöàà íü ÍÒª 4000- ÍÒª 3500 îíû ¿å áîëîëòîé. Õàðèí ñóäàð áè÷èãäñýí õóãàöàà ÍÒª 2000- ÍÒª 1500 îíû õàâüöàà áîëîâ óó ãýõ òààìàãëàë áóé.

ÌÍÒ-íû íóóöóóäààñ öóâðàë 1-ä Äóâà ñîõðûí õàðäàã ãóðâàí íý¿ðèò ãàçðûã:

1.* ªò¿ãý ¿å - ÍÒª 140 000- ÍÒª 40 000 æèëèéí õîîðîíä

2.* Ìóãóëþé ¿å – ÍÒª 40 000- ÍÒª 209 îí õ¿ðòýë

3.* Ìàíóêîë ¿å – ÍÒª 209 – ÌÝ 1206 îí õ¿ðòýë õýìýýí àíãèëäàã òóõàé áè÷ñýí áàéãàà.

:Õàðèí Æàíãàð òóóëèàí ýõëýõäýý : “…Ýðõýí õî¸ð íàñàíäàà äîãøèí ìàíãàñò íóòãàà äàéëóóëæ, ºí÷èí áèåýð ¿ëäñýí, ãóðàâ õ¿ðýõ íàñàíäàà … ãóðâàí èõ áýõëýëòèéí àìûã ýâäýæ, ãó÷èí ãóðâàí õààíû, äºðºâäºã÷ íàñàíäàà äº÷èí äºðâºí õààíû íóòãèéã ýðõýíäýý îðóóëñàí…” õýìýýñíèé íýã äýõ íàñ íü – ªò¿ãý áóþó Áîðæèãäàé ìýðãýí, õî¸ð äàõü íàñ íü – Ìóãóëþé ¿å áóþó Òîðãîëæèí áàÿí , ãóðàâ îðîã÷ íàñ íü – Ìàíóêîë ¿å /Äóâà ñîõîð, Äîáóí ìýðãýíèé àìüäàð÷ áàéñàí öàã ¿å / áóþó Õ¿íí¿ ã¿ðíèé õ¿÷èðõýãæèí ìàíäñàí ¿åòýé òîõèð÷ áàéõ þì. ̺í áèäíèé äýýð ãàðãàëãàà õèéñýí ÍÒª 4000- ÍÒª 3500 îí íü õî¸ð íàñ áóþó Ìóãóëþé ¿åòýé òîõèð÷ áàéõ áºãººä õî¸ð íàñòàéäàà íóòãàà äàéëóóëñàí ãýäýãòýé ÷ ÿâ öàâ ä¿éæ áàéãàà þì.

:Æàíãàð òóóëèàíä ìýäýýëñíýýð ÍÒª 4000- ÍÒª 3500 îíû ¿åä íýðä ãàðààã¿é òàâàí óëñ àéìàã îðøèí òîãòíîæ áàéñàí áºãººä áèå áèåíýý ýðõøýýëäýý àâàõûí òóëä ººð çóóðàà áàéíãà áàéëäàæ áàéæýý. ¯¿íèéã ãóðâàí æèëèéí ãó÷èí çóðãààí ñàðä áàéëäààí õèéñíýýð ä¿ðñëýí ¿ç¿¿ëñýí. “ Õÿçãààðûí íýã õààí áîëîîä “ – õýìýýñíèéã òóõàéí ò¿ðýã óãñààòíóóäòàé õèëëýæ áàéñàí àéìàã áîëîâ óó õýìýýí òàéëàâ. “Àðâàí õî¸ð ººð àðâàí õî¸ð àëáàòû íü ñàíäðóóëàí àâàõ ãýâ÷”- õýìýýñíýýñ ¿çâýë ººð àðâàí õî¸ð ìîíãîë óãñààíû àéìãóóä îðøèí òîãòíîæ áàéñàí áîëîëòîé. Õàðàìñàëòàé íü òóõàéí ¿åä áèå áèåäýý òóñàëäàãã¿é, íýã çàõèðãààíä îðîîã¿é, õàðèí ÷ õîîðîíäîî äàéñàãíàäàã áàéñàí áàéíà. Ýíý òóõàé Æ.Í¿ðçýäèéí “ Õºõ Ìîíãîëûã òºðººð áàäðààõ õóòàãòàé àëòàí äýýä ¿íýíèé àÿëãóó” íîìîíä: “ …ªºð ìóãóëþé áîëáîîñ ºñòºí àæýý, ºðëºëäºí àëàëäàí á¿ëýãëýí çîäîëäñîîð…àëñûã õàð ìºðººð ýëýýæ áàéâ…”õýìýýñíýýñ ìýäýæ àâ÷ áîëíî. Ýðã¿íý Õóíãèéí äîìîã äàõü õî¸ð ºðõ àéë ãýäãèéã Ðàøèä àä äèí àðàé ë àíäóóð÷ áè÷ñýí áàéõ ìàãàäëàë ºíäºð. Ó÷èð íü òóõàéí ¿åä àéë ãýâýë íýã ýöãýýñ ¿ðæñýí 1000 îð÷èì ýð õ¿íòýé îòãèéã õýëäýã áàéñíûã áèä ìýäíý. 2000 öýðýãòýé áàéñàí áîë òóëàëäàíà, áàéëäààä ÿëàãäñàí ãýõýýð öººí õýäýí ýð õ¿íòýé õî¸ð àéë ýõíýð , õ¿¿õäýý àâàí çóãòñàí áîëîâ óó.

:Õàðèí Æàíãàð òóóëèàíä ìýäýýëñíýýð Æàíãàð, Õîíãîð õî¸ð çóãòñàí ãýõýýð õààí áóþó óäèðäàã÷èä íü ýõíýð, õ¿¿õýä, àìüä ¿ëäñýí öººí òîîíû àõ ä¿¿ íàðûí õàìò çóãòñàí áàéõ ìàãàäëàë ºíäºð áàéíà. Ýðã¿íý Õóíãèéí äîìîãò : “… ×èíãýýä òýíãýð èâýýñýí ó÷èð äºðâºí çóóãààä æèë áîëîõîä òýä íàð îëîí ñàëáàð áîëîîä , òîîãîîðîî áóñäààñàà äàâàìãàéëæýý…” – ýíä ãàð÷ áóé áóñäààñàà ãýõ ¿ã íü Æàíãàð òóóëèàí äàõü àðâàí õî¸ð ººð àéìãèéã õýëñýí áàéíà. ßìàðòàé ÷ áóñäààñàà ãýõ ¿ãíýýñ ¿çâýë õî¸ðõîí àéëààðàà íóòàãëààä áàéãààã¿é ë þì áàéíà. Õàðèí ÷ òîîãîîðîî îëîí áàéõ íü áóñäàä ÿëàãäàõã¿éí, ¿ð óäìàà òàñëàõã¿éí ¿íäýñ õýìýýí ¿çýæ, õóðäàí ¿ðæèõ àðãà çàìûã îëñíîîð áóñäààñàà áîãèíî õóãàöààíä òîîãîîðîî äàâàìãàéëæýý. ¯ð óäàì á¿ðýý õ¿÷èðõýã áîëãîæ, áóñäûí èäýø áîëãîõã¿éí òóëä õîîðîíäîî ýâ íàéðòàé, áèå áèåäýý ýëãýìñýã áàéæ, õ¿í á¿ð õààí áàéõ ñóðãàëòûã ýíý ë ¿åýñ ýõë¿¿ëñýí áîëîëòîé. ßëàãäàë á¿ð àðààñàà áîëîìæ äàãóóëäàã ãýõ íü ýíý áóþó.

:Ò¿¿í÷ëýí õàâöëààñ ãàðàõ àðãà çàì ñ¿âýã÷èëæ äàëàí ìîðü, øàð íÿäàëæ äàëàí õººð㺺ð õººðºãäñºí ãýõ íü ÌÍÒ-íû “ äàëàí òîãîîä áóöàëãàâ” ãýõ õýëëýãòýé òîõèð÷ áàéãàà þì. Äàëàí òîãîîä áóöàëãàñàí ýðäìýýð õ¿÷èðõýã Õ¿íí¿ ã¿ðíèéã áàéãóóëñàíàà õýëñýí áîëîëòîé. Õýðâýý èíãýæ ¿çâýë Ýðã¿íý Õóíãèéí äîìîã äàõü õàâöëààñ ãàðñàí áóþó Õ¿íí¿ ã¿ðíèé õ¿÷èðõýãæñýí öàã õóãàöàà íü ÍÒª 209 îí áîëíî. Òýãýõýýð Èõ Ìîíãîëûí ¿åä îäîîãîîñ 2000 æèëèéí òýðòýý õýìýýí Õ¿íí¿ ã¿ðíýý áàéãóóëñàí òóõàé ÿðüæýý ãýæ ¿çýõ íü áîäèò ¿íýíä íèéöýõ þì. Òýãýõýýð Ýðã¿íý Õóíãèéí äîìîã äàõü ¿éë ÿâäàë íü ÍÒª 4000 –ÍÒª 3500 æèëèéí ºìíº áîëñîí áîäèò ÿâäàë õèéãýýä õàâöëààñ ãàðñàí õóãàöàà íü ÍÒª 209 îíä Õ¿íí¿ ã¿ðíèéã áàéãóóëñàí öàã ¿å ìºí, áóñäûí ýðõøýýëä îðîëã¿é, õ¿÷èðõýãýýð îðøèí òîãòíîõ àðãàà îëîõã¿é áàéñíàà ãàð÷ áîëîõã¿é õàâöàëòàé ç¿éðëýñýí áàéíà.

[[Ýðã¿íý Õóí íýðèéí ó÷èð]]. Ðàøèä àä äèí Ýðã¿íý Õóí ãýõ íýðèéã òàéëáàðëàñàí íü: “Òýð íóòãèéí íýð íü Ýðã¿íý Êóí, ¿¿íä:, Êóí íü õýâãèé óóëñ, ýðã¿íý íü ýãö ãýñýí óòãàòàé, ººðººð õýëáýë ýãö íóðóó áîëîé” õýìýýæýý. Õàðèí Æ.Í¿ðçýäèéí “Õ“[[Õºõ Ìîíãîëûã òºðººð áàäðààõ õóòàãòàé àëòàí äýýä ¿íýíèé àÿëãóó”àÿëãóó]]” íîìîíä: “…Áîñîî“[[…Áîñîî ãîë÷èò íý¿ðèò çàñàã…”çàñàã…]]”/7,14-ð òàë/, “…Íý“…[[Íý¿ðèò çàñãèéí áîñîî ãîë÷èéí ãóðâàí öàõà…”öàõà…]]”/10-ð òàë/ õýìýýñíèé áîñîî ãîë÷, öàõ çýðýã ¿ãñèéí óòãà íü ýãö íóðóó ãýõ õîëáîî ¿ãèéí óòãàòàé àäèë áàéíà. Ìîíãîë÷óóäûí õóâüä ýãö íóðóó ãýâýë ÿìàð ÷ ë áàéñàí áîñãîæ òàâüñàí óðò ç¿éë áàéíà õýìýýí îéëãîäîã. Õàðèí áîñîî ãîë÷ ãýâýë äàãàæ ìºðäºõººñ ººð àðãàã¿é òèéì íýãýí ýðäýì, çàì ìºð , ººðººð àìüäàðâàë áóðóóòàõ þì áàéíà õýìýýí îéëãîíî. Ýðã¿íý Õóí ãýõ íýðèéí ìîíãîë óòãûã àâ÷ ¿çâýë Ýð ÿí õ¿í ãýõ ¿ã¿¿äýýñ á¿òæýý. ¯¿íýýñ àæâàë Ýð ÿâäàëäàà íýâò, ã¿í òèéì íýã õ¿íèé òóõàé þì áîëîâ óó? ãýñýí óòãà àæèãëàãäàíà. Ãýòýë äîìîã ººðºº õî¸ðõîí ºðõ àéëààñ áîãèíî õóãàöààíä ºñ÷ ¿ðæèí, áóñäààñàà òîîãîîðîî äàâàìãàéëñàí òóõàé áàéäàã. [[Åðýí åñºí òýíãýðò]] [[Ýð ýå-÷ òýíãýð]], õ¿¿ ýðäìýýð Ýð áîëñîí ãýõ òýíãýð¿¿ä áàéäàã íü õ¿í òºðºëõòºíä áàéãàëèàñ çàÿàñàí[[ Ýð]] øèíæèéã ýðõýìëýí äýýäýëäýã áºãººä ¿¿íèéã áîñîî ãîë÷èä õàìðóóëàí îéëãîäîã áàéæýý. Òýãýõýýð Ýðã¿íý õóí áîë íóòãèéí áîëîîä óóëñûí íýð áèø, õàðèí ìîíãîë÷óóäûí òóõàéí ¿åäýý ÿàæ Ýð ÷àíàðàà àøèãëàí áîãèíî õóãàöààíä áóñäààñàà òîîãîîðîî îëîí áîëîõ ýðäìèéíõ íü íýð áºãººä äîìîã áîëãîí ¿ð õîé÷äîî ¿ëäýýñýí ºâ þì áàéíà. Ýðã¿íý õóíãèéí ñ¿¿ë÷èéí õ¿í ãýõ íýð íü ÷ Õ¿í /Õ¿íí¿/ ã¿ðíèé íýðòýé àäèë áàéãàà íü ýíý ýðäìýýð õ¿÷èðõýã áîëñîí ìîíãîë÷óóä óã ýðäìèéíõýý íýðýýð óëñàà íýðëýñýíèéã áàòàëñàí, ò¿¿í÷ëýí Ýðã¿íý õóíãèéí äîìîã ººðºº Õ¿íí¿ ã¿ðíýý áàéãóóëñàí òóõàé äîìîã ãýäãèéã ÷ áàòàëæ áàéãàà áèëýý.

==Æàíãàðûí ãóðàâäàõ íàñ==

[[Õ¿íí¿ ã¿ðýí ìºõñºí ¿¿?]]. Äýëõèéí îëîíõè ýðòýìòýä Õ¿íí¿ ã¿ðíèéã ÍÒª 209- ÌÝ Ï çóóí õ¿ðòýë õ¿÷èðõýãýýð îðøèí òîãòíîæ áàéãààä ìºõñºí õýìýýí ¿çäýã áºãººä Õ¿íí¿ ã¿ðýí óìàðä Õ¿íí¿, ºìíºä Õ¿íí¿ õýìýýí õî¸ð õóâààãäàæ , ºìíºä Õ¿íí¿ íàð öàãààí õýðìýýñ óðàãøëàí í¿¿æ, õÿòàäàä óóñ÷ àëãà áîëñîí, óìàðä Õ¿íí¿ íàð Åâðîï ðóó í¿¿äýëëýí îäîîãèéí Óíãàð óëñûã áóé áîëãîæýý ãýæ áè÷äýã.

Õàðèí Èõ Ìîíãîë óëñûí ¿åèéí ìîíãîë÷óóä Õ¿íí¿ ã¿ðíèéã ìºõººã¿é îðøèí òîãòíîñîîð ÕØ çóóí õ¿ð÷ýý ãýäãýý Æàíãàð òóóëèàíäàà áè÷èæ ¿ëäýýñíèéã ñîíîðäóóëáàë:

1.* “… Ãóðàâäàõ íàñàíäàà ãóðâàí áýõëýëòèéí àìûã õàìõ÷ààä îðõèâ ë.

2.* Ãó÷èí ò¿ìýí õ¿íèé íü äàéëààä îäîâ ë.

3.* Ãó÷èí ãóðâàí òóãèé íü õóãà öîõèîä îäîâ ë.

4.* Ýçýí Áîãäòîé íü ÿëãààã¿é ãó÷èí ãóðâàí îðíû õààäûã

5.* Àëü äóðòàé ºäºðòºº Áîãä Æàíãàðûíõàà õºëä íü ìºðã¿¿ëýýä

6.* Ýëýýíèé ñ¿¿ëýí òàìãàà áàðóóí õàöàðò íü äàðààä ººðèéíõºº áîëãîîä áàéâ ë.

7.* Ãóðâààñ äºðâºí íàñ õ¿ðòëýý áàéëäààí õèéãýýä

8.* ĺðâºí áýõëýëòèéí àìûã õàìõ÷ààä îðõèâ ë.

9.* ĺ÷èí äºðâºí õààíû íü àëü äóðòàé ºäºðòºº

10.* Áîãä Æàíãàðûíõàà õºëä íü ìºðã¿¿ëýýä

11.* Ýëýýíèé ñ¿¿ëýí òàìãàà äàðààä òàâèàä áàéâ ë…”

== ÎÂÎÃ ÁÀÉÃÓÓËÀËÒ:==

Öóñíû õóâü % Ýð õ¿íèé òîî

*1 ¿å - Ýöýã 100 1

*Ï ¿å - 5 õ¿¿ 50 6

*Ø ¿å - 25 à÷ 25 6+25= 31

*I¯ ¿å - 125 æè÷ 12.5 5+ 25+125= 155

*¯ ¿å - 625 ãó÷ 6.25 25+125+ 625= 775

*¯I ¿å - 3125 æè÷ýíöýð 3125 æè÷ýíöýð 3.125 125+ 625+3125= 3875

*¯Ï ¿å - 15625 ãó÷èíöàð 15625 ãó÷èíöàð 1.5625 625+3125+15625=19375

*¯Ø ¿å - 78125 æèëèéõ¿é 0.78125 3125+15625+78125=96875

*IÕ ¿å - 390625 òàëèéõóé 390625 òàëèéõóé 0.39/ 100 5 øèíý îâîã ¿¿ñíý.

:Äýýðõýýñ ¿çâýë íýã îâîãò 96875 ýð õ¿í áàéäãààñ 3125 íü 60 õ¿ðòýëõè íàñíû ºâºº íàð, 15625 íü 40 õ¿ðòýëõè íàñíû ýð÷¿¿ä, 78125 íü 20 õ¿ðòýëõè íàñíû õ¿âã¿¿ä áàéõ ¸ñòîé áàéäàã áàéíà. Ýíý îâîã øèæèãíýñýí 10 000 öýðýã ãàðãàõ ÷àäàëòàé ó÷èð íýã àéë õýìýýí íýðëýãäýíý. Õàðèí åñäºõ ¿åýñ 390625 òàëèéõóé äàõèí 5 øèíý îâîã ¿¿ñãýí, îâîã äàõü íèéò ýð÷¿¿äèéí òîîã 96875 –ä áàðèõ ¸ñòîé. Ýíý òîîíîîñ õýòýðâýë áèå áèåíýý òàíèõã¿é, çàõèðàãäàõã¿é áàéõ àþóëòàé áîëäîã áàéíà.

:Îâîã íü ººðèéí ãýñýí íýðòýé, óäèðäàã÷òàé, òóãòàé áàéõ ¸ñòîé. ¯¿ññýí 5 øèíý îâãèéí àõëàã÷èä öóãëààä õýíèé óäèðäëàãàí äîîð ÿâàõàà øèéäíý. Îâãèéí àõëàã÷äûí ÷àäâàð èæèë ò¿âøèíä áîë ìîíãîë ¸ñ æàÿãààð àëü àõìàä íàñòàé íü óäèðääàã. Ýíý áîë àéìàã ¿¿ñýõ ïðîöåññ. Ýë àéìàã õýíèé óäèðäëàãàíä ÿâàõààñ õàìààð÷ àéìãèéí íýðèéã óäèðäàæ áóé àõëàã÷èéí îâãîîð íýðëýíý. Àéìãóóäûí àõëàã÷ íàð öóãëàæ õýíèé óäèðäëàãàí äîîð ÿâàõàà øèéäýæ íýãýí óëñ ¿¿ñãýõ áºãººä óëñûí íýðèéã àõàëæ áóé óäèðäàã÷èéí àéìãèéí íýðýýð íýðëýíý.

:¯¿íýýñ ¿çâýë Õ¿íí¿ãèéí çàëãàìæ óëñ íü Ñ¿ìáý, Ñ¿ìáèéí çàëãàìæ óëñ íü Èõ Íèðóí áàéñàí áºãººä ÍÒª 209- ÌÝ 555 îí õ¿ðòýë óëñàà àõàëæ áàéñàí. ÌÝ 555 îíä Õ¿íí¿ áîëîí Èõ Íèðóíû çàõèðãààíä áàéñàí Ò¿ðýã-ò Èõ Íèðóí óëñ äèéëäýýä Àìãàé õààí ¿õñýíýýñ õîéø òîäîðõîé õààíã¿é áîëñîí áîëîâ÷ àéìãèéí æèæèã õààä íóòàã íóòãàà õàìãààëàí áàéëäñààð, àìüäàðñààð áàéñàí.

:Òóõàéí ¿åä æèíõýíý ìîíãîë óãñààíû àéìãóóä áóñäûãàà óäèðäàæ, òýäíýýñ ë õààí òîäðîõ áîëîìæòîé áàéäàã áàéñàí íü Èõ Íèðóí óëñûí Àìãàé õààíû ò¿ðýãèéí Ò¿ìýíü õààíä õýëñýí ¿ãíýýñ òîä õàðàãäàæ áàéíà. ¯¿íä:

[[Ò¿ìýíü]] õààíû òóõàé. Òýð ¿åä Òåëå÷¿¿ä Íèðóíûã öýðýãëýí äîâòëîõîä, Ò¿ìýíü öýðýãòýéãýý õºíäëºí㺺ñ äàéðàí òåëå÷¿¿äèéã öîõèæ, òàâàí ò¿ì ãàðóé ºðõòýé íèéò àéìãèéã ýçëýí àâ÷ýý. Ò¿ìýíü õ¿÷òýé, îëîíäîî íàéäàí, Íèðóíòàé óðàã áàðèëäúÿ õýìýýí ãóéõàä Íèðóíû ýçýí Àìãàé ìàø èõ õèëýãíýí: “ ×è ìèíèé òºìºð õàéëóóëàã÷ áîîë õýðõýí ç¿ðõýëæ èéì ¿ã õýëíý? “ ãýæ õ¿í ÿâóóëàí õýë¿¿ëæýý./Ëè äàé .1828-ð òàë. Ã.Ñ¿õáààòàð. Ìîíãîë ò¿¿õèéí äýýæ áè÷èã. 1. 57-58-ð òàë./

:Òýð ¿åèéí ìîíãîë÷óóä îâîã ¿¿ñãýõ çàð÷ìààð õ¿÷òýé óäèðäàã÷äûã òºð¿¿ëýõ ñóðãàëò ÿâóóëæ, áóñàä Ò¿ðýã, Óéãóð, Êèäàí÷óóäûã õàìðàí çàõèð÷ õààí íü áîëäîã áàéñàí òóë øèíý ¿¿ññýí îâãóóä õîîðîíäîî ºðñºëäºõ íü òóí èõ áàéâ. ¯¿íýýñ áîëæ ìîíãîë àéìãóóä õîîðîíäîî ýâ ç¿éãýý îëæ ÷àäàõã¿é áàéñàí áàéíà. Õàðèí Óéãóð, Ò¿ðýã, Êèäàí ãýõ ìýò àéìãóóä íü õààí øèðýýãýý àëäàõã¿éí òóëä äîòðîî øèíýýð ¿¿ñýõ îâîã àéìãèéã àëü áîëîõîîð äàðàíãóéëæ, àëü õýäèéí àíãèéí ÿëãàà ¿¿ñãý÷èõñýí áàéñàí íü äàðààõü æèøýýíýýñ òîä õàðàãääàã. ¯¿íä:

[[Àíãèéí òýìöýë, àðä ò¿ìíèé äàðëàãäàë]]. Áè ñîíñâîë, ýðòíýýñ íààø óëñ òºðä õóëãàé õóäàëã¿é íü ¿ã¿é. Ýíý æèëýýñ íààø îëîí èðãýí ìàøèä øàõàìäàæ, áóëààõ, õóëãàéëàõûí àøèã áîëãîæýý. Ñàéí èðãýí õàðèí ÷ ìóó õàðãèñ áîëæ, öààçíààñ àéõã¿é ¿õýæ, öºì õóëãàé õóäàë áîëñîí íü õààíû ñýòãýë çîâîõîä òîõèîëäóóëáàà…/Õ.Ïýðëýý. Õèäàí óëñûí áîäëîãûí ñàéä, ýðäýìòýí íàðûí áè÷ñýí “ Óëñûã çàñàõ áè÷èã” ãýäýã íîìîîñ . 108-109-ð òàë. Ã. Ñ¿õáààòàð. Ìîíãîëûí ò¿¿õèéí äýýæ áè÷èã. 1 . 66-ð òàë./

:Èéíõ¿¿ ìîíãîë àéìãóóäûí õýí íü õ¿÷òýé áàéõ ýñýõ íü øèéäýãäýæ, õîîðîíäîî ýâýý îëîõã¿é áàéñàí ýíý ¿åä áóñàä àéìãóóäàä àíãèéí ÿëãàà ¿¿ñ÷, íýãäñýí öýðãèéí áîäëîãîîð äàâàìãàéëñàí õýäèé ÷ óóãóóë ìîíãîë÷óóäûã ýðõøýýëäýý îðóóëæ ÷àäàëã¿é , æèæèãõýí óëñûí õààí õýâýýð áàéñàí.

[[Äóâà ñîõîð]], [[Äîáóí ìýðãýíèé]] àìüäàð÷ áàéñàí öàã ¿å. ÌÍÒ-íä äóðüäñàíààð Äóâà ñîõîð, Äîáóí ìýðãýí àõ ä¿¿ õî¸ð Æàíãàðûí 12 íàñòàé, Õîíãîðûí ãóðâàí íàñòàé áàéõ ¿åä àìüäàð÷ áàéñàí íü òîäîðõîé áîëäîã. Ýíý ¿åä Äîáóí ìýðãýíèé ýõíýð Àëàí ãîî, ò¿¿íèé 5 õ¿¿, òýð äóíäàà îòãîí õ¿¿ Áîäîí÷àð ìóíõàã àìüäàð÷ áàéñàí íü ñýæèãã¿é. Õîíãîðûí áóþó ìîíãîë òºðèéí ãóðâàí íàñ áîë Õ¿íí¿ ã¿ðíèé õ¿÷èðõýãæèí ìàíäàæ áàéñàí ¿å ìºí íü ãàðöààã¿é áºãººä ×èíãèñýýñ ºìíº äàðóé 1000 ãàðóé æèëèéí ºìíº áàéõ íü ìàãàä ¿íýí. Õ¿÷èðõýã Õ¿íí¿ ã¿ðíèé ¿åä Áîäîí÷àð ìóíõàã òºðñºí íü çàéëáàðã¿é ¿íýí áºãººä òýð öàã ¿åèéí áàéäëàà𠺺ðººñºº ñàëáàðëóóëàí áîðæèãèí îâãèéã øèíýýð ¿¿ñãýí áàéãóóëñàí íü ÌÍÒ-íû óãñàà ãàðëûí õýëõýýíýýñ òîä òîìðóóí ¿çýãäýíý. Áîäîí÷àð ìóíõàãèéí äºðâºí àõààñ ñàëáàðëàñàí á¿ã¿í¿ä, áýëã¿í¿ä, õàòàãèí, ñàëæóóä îâîã ¿¿ññýí áºãººä áîðæèãèí îâãîîñ æàäàðàí, ìýíýí áààðèí, æýã¿ðýä, íî¸õîí , áàðóëàñ, àäàðõèí, áóäààä, óðóãóä, ìàíãóä, îðàíàä, õîíõàòàí, àðóëàä, ñºíèä, õàáòóðõàñ, ãýíèãýñ, òàé÷óóä, áýñ¿ä, õèàä, æ¿ðõèí îâãóóä ¿¿ñ÷ äºðâºí àõûíõàà ¿¿ñãýñýí îâãóóäòàé íýãäýí Õàìàã Ìîíãîë àéìãèéã á¿ðä¿¿ëäýã áàéñàí.

:“ … Õàìàã Ìîíãîëûã Õàáóë õààí ìýäýí áàéâ. Õàáóë õààíû õîéíî, Õàáóë õààí ººðèéí äîëîîí õºâ¿¿äýý áàéòàë, Ñýíã¿ì Áèëãýãèéí õºâ¿¿í Àìáàãàé õààí Õàìàã Ìîíãîëûã ìýäýí áàéâ.” /ÌÍÒ. 52./

:Áàéøèíõîð äîãøèí, ×èðàõàé ëèíõó õî¸ð òºðñºí àõ ä¿¿ íàð, Áàéøèí õîð äîãøèíû õ¿¿ Òóìáèíàé ñýöýí, ×èðàõàé ëèíõóãèéí õ¿¿ Ñýíã¿ì áèëãý õî¸ð ¿åýë¿¿ä. Òóìáèíàé ñýöýí àõûíõ íü õ¿¿ áîëîõîîð Ñýíã¿ì Áèëãý-ãýýñ íàñààð àõìàä áàéõ ó÷èðòàé. Èéìä Òóìáèíàé ñýöýí àõëàõ ¸ñòîé. Òóìáèíàé ñýöýíèé õ¿¿ Õàáóë õààí, Ñýíã¿ì Áèëãý-ãèéí õ¿¿ Àìáàãàé õî¸ð - õàÿàëóóä. Õàáóë õààí íàñààð Àìáàãàéãààñ íýëýýä àõìàä áàéñàí áàéíà. Àìáàãàé, Õàáóë õààíû äîëîîí õºâã¿¿íýýñ íàñààð àõìàä òóë ìîíãîë çàíøëààð Õàáóë õààíû õºâ¿¿äèéã çàõèðàõ ¸ñòîé. Õàáóëûí äîëîîí õºâã¿¿í íàñààð àõìàä Àìáàãàé àõûãàà ¿ë òîîâîë ìîíãîë ¸ñíîîñ àíãèä ç¿éë áîëîõ áèëýý.

Áîäîí÷àð ìóíõàã íü ×èíãèñ õààíààñ äýýø 11 äýõ ¿å áèø ãýäãèéã Ëó. Àëòàíòîâ÷èéã øèíýýð îð÷óóëæ òàéëáàð õèéñýí Ä. Ï¿ðýâäîðæèéí ñóäàëãàà áàòàëæ áàéäàã. Õàáè÷è áààòðûí õ¿¿ Áèãèð áààòàð , Áèãèð áààòðûí õ¿¿ Ìýíýí òóäóí ãýæ áè÷ñýí íü äàðóé 11 ýõ ñóðâàëæèä òýìäýãëýãäñýíèéã äóðäæýý./Ä.Ï¿ðýâäîðæ. Ëó .Àëòàí òîâ÷. 49-ð òàë./. Õàðèí ÌÍÒ-íä Õàáè÷è áààòðûí õ¿¿ Ìýíýí òóäóí ë ãýæ áàéäàã. Ó÷èð þóí áý ãýâýýñ ìîíãîë÷óóä 9 ¿åý ìýäýõ ¸ñòîé áºãººä ¿¿íýýñ öààø øèíý îâîã ¿¿ñýõ òóë ìýäýõ øààðäëàãàã¿é áîëäîã. Õàðèí ýíä Õàìàã Ìîíãîë àéìàã íü Áîäîí÷àð ìóíõàãààñ ¿¿ññýí ñàëáàðóóäûã íýãòãýõ çîðèëãîîð ãîë ýçíèéã íü çààâàë äóðäàõ õýðýãòýé áîëñîí áàéíà. Åñºí ¿åý ìýääýã áàéñíààð ×èíãèñ õààíààñ äýýø åñ äýõ ¿åèéí ºâºã ýöýã Ìýíýí Òóäóíûã äóðäààä, ò¿¿íýýñ äýýøõè Õàáè÷è áààòàð õ¿ðòýëõè ýöýã , õºâ¿¿äèéí íýðñ äóðäàãäààã¿é íü ìàãàäòàé áèëýý. ¯¿íèéã ººð àðãààð áàòàëæ áîëíî. ¯¿íä:

1.* I ¿å - ªíäºð ºâºã - 200 íàñòàé

2.* Ï ¿å – Õîëáîî ºâºã - 175 íàñòàé

3.* Ø ¿å – Õóëàí ºâºã - 150 íàñòàé

4.* I¯ ¿å – Ýëýí ºâºã - 125 íàñòàé

5.* ¯ ¿å – Õóëàíö ºâºã - 100 íàñòàé

6.* ¯I ¿å – Ýëýíö ºâºã - 75 íàñòàé

7.* ¯Ï ¿å – ªâºã ýöýã - 50 íàñòàé

8.* ¯Ø ¿å – Ýöýã - 25 íàñòàé

9.* IÕ ¿å – Áè ººðºº - 1 íàñòàé

:Ýíäýýñ ¿çâýë 9 ¿å åð人 200 æèëä ë ã¿éöäýã áàéíà. Åñºí ¿åèéí äàðàà Áîäîí÷àð ìóíõàãèéí 3 õ¿¿ãýýñ åð人 ë ãóðàâõàí îâîã ¿¿ñýõ áºãººòºë ÌÍÒ-íû óãñàà ãàðëûí õýëõýýíýýñ òîîëæ ¿çâýë ò¿¿íèé äºðâºí àõûíõ íü îâãèéã îðîëöóóëàëã¿é 19 îâîã áàéãàà íü ò¿¿íèéã ×èíãèñ õààíààñ ºìíº äàðóé 1000 ãàðóé æèëèéí ºìíº àìüäàð÷ áàéñíû õºäºëáºðã¿é íîòîëãîî þì. Áîäîí÷àð òºðñíººñ õîéø 200 æèë áîëîîä Ìîíãîë àéìàã áèé áîëñîí òóë ýíý íü ÌÝ 1- ÌÝ 200 îíû ¿å áàéõ ¸ñòîé. Ýõýí ¿åäýý ºñ÷ ¿ðæèæ àìæààã¿é áàéñàí òóë òóõàéí ¿åäýý îëîíä òàíèãäààã¿é áàéõ ¸ñòîé. Ò¿¿õ÷äèéí ¿çäýãýýð Áîäîí÷àð ×èíãèñ õààíû 11-12 äàõü ¿å ãýæ òîîöîõ þì áîë Ëó. Àëòàí òîâ÷èéí ìýäýýãýýð 1206 îíä 45 íàñàíäàà õààí îð ñóóñàí òóë 1206- 45= 1161 îí, 1161-200=961îíä åñäºõ ¿åèéí ºâºã òºðñºí áîëæ áàéíà. 961-75= 896 îíä Áîäîí÷àð òºðñºí áîëîõ þì. Ãýòýë Òàí óëñûí /618-907 Ìîíãîëûí ò¿¿õèéí äýýæ áè÷èã.1. 72-ð òàë / ìýäýýãýýð ìîíãîë àéìãèéí òóõàé áè÷èæ áàéñàí òóë Áîäîí÷àð ×èíãèñèéí 11-12 äàõü ºâºã ýöýã áàéõ ¿íäýñëýëã¿é þì.

[[Ìîíãîë óëñ]], [[Àëòàí óëñûí]] çºð÷èë. Õîíãèðàä àéìãèéí íóòàã íü õèäàí, Ìîíãîëûí íóòãèéí õîîðîíä Àëåêñàíäðûí õýðýìòýé àäèë ¿ðãýëæèëñýí óòêóõ õýðýìíèé çàõ þì. Ìîíãîë áîë ç¿ð÷èäýýñ ç¿¿í õîéø áàéäàã Òàí /618-907/óëñûí ¿åèéí àéìàã þì…/Ìîíãîëûí ò¿¿õèéí äýýæ áè÷èã.1 . 74-ð òàë ./

“ Ãóðâàí íàñòàé ãóíàí óëààí áààòàð” òóóëèàíä:

1.* “ …Ç¿¿í õîéä òèâèéã ç¿ãýýð áàéõàä íü ýçýëñýí õ¿éòýí Òºìºð ìàíãàñ

a.* Ãóðâàí íàñò ãóíàí óëààí áààòðûã òîëãîéãîîð íü òàñàëíà

b.* Òºðñºí íóòãèé íü ýçýëíý, àëáàò èðãýäèéã íü áîîë÷èëíî ãýýä

c.* Àðèóí íóòàãò íü èðýâ ãýíý…

d.* Õ¿éòýí Òºìºð áààòàð ºðëºã çàíäàí óóëûí ºâðººð íü òîéðîí ÿâòàë

e.* Íàéãàë àëàã àçàðãà íü íàéìàí æèâàà àäóóãàà õóðààæ

f.* ¯ðýý áàéäñàà äóíäàà õèéæ , ¿ìõýí ÷óëóóäàæ áàéâ ãýíý

2.* … Õ¿éòýí Òºìºð ìàíãàñ Ãóíàí Óëààí áààòðûã ãýýä òàñ õèéòýë îðîîëãîâ ãýíý

a.* Äàâõèàä óãòàæ î÷èâ ãýâ. Õîð öàëìàà ñóíãàæ ãýíý, õîðò ¿ãýý øèâøèæ ãýíý…

3.* …Õàð öàëàì íü òàñðàâ ãýíý… áàðüæ àâàõ ñàíààòàé áîñîîä ÿâàõ ãýòýë

a.* Áîãòîñ ÷ºìºã íü õóãàð÷ ãýíý, áîãèíî õàâèðãà íü ìóëòàð÷ ãýíý…

4.* … Àçàðãû íü ¿çýýä äèéëýýã¿é þì, àìüä áèåèéã íü ¿çýýä ÿàõ âý ãýýä

a.* Ãýð íóòãàà áàðààäàæ ãýíý, ãýìøèí ãóòðààä áóöàæ ãýíý…”

:1139 îíû 9-ð ñàðä ç¿ð÷èäèéí ò¿ìòèéí äàðãà Õóøàõó óìàð ç¿ã Ìîíãîëûã äîâòëîí, õ¿íñ íü äóóñààä áóöàõàä, Ìîíãîë õººí äîâòëîí Äýýä íèéñëýëèéí /Ëÿî óëñûí íèéñëýë, îäîî ªâºðìîíãîëûí Çóó-óäûí ÷óóëãàíû Áààðèí ç¿¿í ãàðûí õîøóóíû óðä áàéäàã Áîð õîò þì./ áàðóóí õîéíî Õàéëèí äàâààíä èõýýð öîõèæýý. /Âàí Ãîâåé. 692-693-ð òàë. Ã.Ñ¿õáààòàð. Ìîíãîëûí ò¿¿õèéí äýýæ áè÷èã.1. 74-ð òàë/.

:1206 îí õ¿ðòýë Æàíãàð áîëîí áóñàä áààòðóóäûí ãóðâàí íàñ ¿ðãýëæèëäýã ó÷èð 1139 îí áîë ÿàõûí àðãàã¿é Æàíãàð áóþó Ìîíãîë óëñûí ãóðâàí íàñíû ¿å ìºí. ßã ýíý ¿åä Õèäàí íü ç¿ð÷èäèéí Àëòàí óëñ íýðòýéãýýð îðøèí òîãòíîæ áàéñàí òóë “ Ãóðâàí íàñò ãóíàí óëààí áààòàð” òóóëèàíû ç¿¿í õîéä òèâèéã ç¿ãýýð áàéõàä íü ýçýëñýí õ¿éòýí Òºìºð ìàíãàñ ìºí ãýäýã íü ìàðãààíã¿é. Àëòàí óëñûí Õóøàõó æàíæèí íóòãèéí çàõàä íü õ¿ðýýä íýã ë îâãèéã äîâòëîîä äèéëäñýí áàéíà. Èéìä ìîíãîë÷óóä ò¿¿íèéã ¸ãòîëæ, ãàíö àçàðãà ¿çýýä äèéëýëã¿é, áîãòîñ ÷ºìºã, áîãèíî õàâèðãàà ìóëòëààä áóöñàí õýìýýí å㺺äæýý.

:1143 îíû 3-ð ñàðä Ìîíãîë äàõèàä Àëòàí óëñààñ òýðñëýõýä Àëòàí óëñûí ýçíèé ýðõèéã áóëààã÷ íü Ìîíãîëûã äîâòëóóëàõààð çàâäñàí. ¯¿íèé óðüä ýçýìøëèéí âàí ×àí öààçëàãäàí, ò¿¿íèé õ¿¿ Ñèí Õàäó ãýäýã çàëóó ýöãèéíõýý õóó÷èí õàðúÿà öýðãèéã òîëãîéëîí òýðñýëæ, Ìîíãîëòîé õàðèëöàà òîãòîîñîí. ¯¿íýýñ õîéø Ìîíãîë õ¿÷èðõýã áîëîí Àëòàí óëñûí 20 ãàðóé áýõëýëò, øèâýýã ýçëýí àâñàí. Àëòàí óëñûíõàí æóðàìëàæ ÷àäààã¿é… 1146 îíû 8-ð ñàðä Àëòàí óëñûí ºðëºã æàíæèí ¿õýýã¿é áàéñàí ¿å. Òýð õÿòàä íóòãèéí õîëõèâ÷ íóì õàðâàõàä ñóðãàñàí îíö õàðâàà÷èí íàéìàí ò¿ìýí õ¿íèéã òîëãîéëîí Ìîíãîëûã äîâòîëñîí.

1.: “… Ìàðãààø ºã뺺 íü áîëæ ìàíãàñ, áààòàð õî¸ð óóëçàæ ãýíý.

2.: Õýí óðüäàæ õàðâàõàà õýëýëöüå õî¸óëàà ãýæ ãýíý.

3.: Õ¿ç¿¿ ñýýðíèéõýý ìàõûã áàðæ, õ¿íèé öóñ ñîðæ ÿâäàãààðàà

4.: Óðüäàæ ÷è õàðâà äàà, óäààä íü áè õàðâàÿ ãýæ…

5.: Õàíõàð ºðãºí öýýæ ð¿¿ íü õàðâààä îðõèñîí ÷èíü

6.: Õàðâàñàí ñóì íü õóãà ¿ñýð÷, õàæóóãèéí ÷óëóó ìºð㺺ä õî¸ð õýñýã õóãàð÷ ãýíý.

7.: Ãóðâàí íàñò Ãóíàí Óëààí áààòàð õ¿ðýë íóìàà ãóðàâ îíèëîîä òàâèàä îðõèñîí ÷èíü

8.: Òàðõèàð íü õàãà ñ¿ëáýæ, òàøààãààð íü íýâò îðæ, òàâõàéãèé íü òàñ îãòîëæ

9.: Áººðººð íü öºìëºí îðæ, á¿ä¿¿í íàðèéí ãýäñèéã íü ñ¿ëáýâ ãýíý…

10.: … Ýíäýý äîëîî õîíîæ, ýðãýæ áóöàõûíõàà ºìíº ìóó ÷ áîëñîí ýðèéí çîðèãòîé

11.: Ìóóõàé ÷ áîëñîí ãàð öóñòñàí , ìàíãàñûã î÷èæ ¿çýõýýð ìàðãààø ºã뺺 íü î÷òîë

12.: Õ¿äýðõýí áîð õ¿¿ áîëîîä õ¿÷ òýíöýí íîöîëäîæ ãýíý.

13.: Õ¿ðñýí ãàçàð áîëãîíîîñ õ¿ðçèéí ÷èíýý ìàõ àâàí

14.: Áàðüñàí ãàçàð áîëãîíîîñ áàðèóëûí ÷èíýý ìàõ àâàí

15.: À÷ òà÷ íîöîëäîæ àðâàí òàâ õîíîâ ãýíý, õî¸ð áèå íü òýíöýæ õîðèí òàâ õîíîâ ãýíý…”

:Äýýðõýýñ ¿çýõýä “Ãóðâàí íàñò ãóíàí Óëààí áààòàð” òóóëèàí äàõü ¿éë ÿâäàë íü õÿòàäûí ò¿¿õèéí ñóäàð áè÷èãò áè÷èãëýñíýýð Ìîíãîë ðóó äàéð÷ áàéñàí ¿éë ÿâöûí äàðààëàëòàé ÿâ öàâ íèéëæ áàéãàà íü àæèãëàãäàíà. ßëàíãóÿà ìàíãàñ, áààòàð õî¸ðûí ýõíèé òóëààí íü íóì ñóìààð õàðâàõ áàéñàí ãýäãèéã õÿòàäûí ò¿¿õèéí ñóðâàëæèä õàðâàà÷ íàðûã áýëòãýñýí õýìýýí áàòàëæ ºã÷ýý. ̺í ýíý òóõàé òóóëèàíä ýõëýýä ÷è õàðâà äàà õýìýýí ìàíãàñ ýõýëæ õàðâàæ áàéãààòàé íü òîõèð÷ áàéäàã. 1143 îíû 3 ñàðä Ìîíãîë äàõèàä Àëòàí óëñàä òýðñëýõýä ãýõ áè÷ýýñýýñ 1143 îíîîñ äàõèí áàéëäàæ ýõýëñýí íü ìýäýãäýæ áàéäàã. Àëòàí óëñûíõàí æèë äàðààëàí äîâòîëñîí áîëîâ÷ äèéëýýã¿é ãýõ ìºðººð 1143 îíîîñ õîéø æèë á¿ð áàéëääàã áàéñíûã ìýäýæ àâ÷ áîëæ áàéíà. 1147 îíû 3-ð ñàðä íàéðàìäëûí ãýðýý áàéãóóëñàí òóë à÷ òà÷ íîöîëäîæ 15, õî¸ð áèå òýíöýæ õîðèí òàâ õîíîñîí ãýõ 40 õîíîã íü 1143- 1147 îí õ¿ðòýëõè áàéëäñàí 4 æèë áàéõ íü ýý. Òýãâýë à÷ òà÷ íîöîëäñîí 15 õîíîã íü 1.5 æèëòýé òýíöýõ áºãººä 1144 îíû 9-ð ñàð õ¿ðòýëõè õóãàöàà ìºí áàéíà. 1147 îíû 3-ð ñàð õ¿ðòýëõè õóãàöàà íü õî¸ð áèå òýíöñýí áºãººä ýöñèéí ýöýñò Àëòàí óëñ áóóæ ºã÷ , Ìîíãîëä òàòâàð òºëºõººð áîëñíûã ìîíãîë òóóëèàíä ÷, õÿòàäûí ò¿¿õèéí ýõ ñóðâàëæóóäàä ÷ ººð ººðèéíõººðºº òýìäýãëýí ¿ëäýýæýý.

1.: …Ãóðâàí íàñò ãóíàí Óëààí áààòàð äèéëýõ öàã íü áîëæ ãýíý , äýëãýðýõ óõààíàà ãàðãàæ ãýíý…

2.: …Äàâõèí î÷èæ áàðèàä, äàâõèéí äàéð÷ óãçðààä, òîëãîéãîîð íü òýâðýí àâ÷

3.: Í¿äèé íü öîî íÿñàëæ, òîõîéãîîð íü ø¿¿ðýí àâ÷, ìýíãèéã íü áÿö õàãàëæ

4.: ªâäºã ð¿¿ íü ºøèãëºñºí ÷èíü, ºìºã õ¿÷ íü áàðàãäàæ ãýíý, ººðèéí ýðõã¿é ãóéæ ãýíý:

5.: Àÿíä ÿâàõàä ÷èíü à÷ààãèé ÷èíü òàòúÿ, àíä ÿâàõàä ÷èíü àíãèé ÷èíü öóãëóóëúÿ

6.: Àðõè óóõàä ÷èíü ñºí ò¿øüå, íîìõîí ìîðèíû íîãò áîëú¸, äîãøèí ìîðèíû ÷ºäºð áîëú¸

7.: Àõ ä¿¿ áîëîí íºõºðëºå, àëòàí àìèé ìèíü àâàð ãýæ ãýíý…

:Òóõàéí ¿åä áàéñàí ìîíãîë, õýðýéä, òàòàð, ìýðãèä çýðýã àéìãóóä íü öýâýð ìîíãîë óãñààíû àéìãóóä áàéñàí áºãººä íàéìàí , ç¿ð÷èä, óéãóð, õèðãèñ çýðýã õÿòàä áóñ àéìãóóä íü Õ¿íí¿, Ñ¿ìáý, Èõ Íèðóí óëñûí çàõèðãààíä áàéñàí ýðò ¿åäýý ìîíãîë÷óóäòàé ãàðàë íýãòýé àéìãóóä þì.

==Ãó÷èí ãóðâàí õààíû íóòãèéã íîìäîî îðóóëñàí íü==

:Ýíýõ¿¿ ãó÷èí ãóðâàí õààí íü þóí õààä âý? õýìýýâýýñ, õàìãèéí íýãä¿ãýýðò Æàíãàð òóóëèàí äàõü óòãàíäàà òîäîðõîéëîí ãàðãàæ ºãñºí áàéäàã. ¯¿íä:, “… Ãóðâàí íàñàíäàà ãóðâàí èõ áýõëýëòèéí àìûã õàìõ÷ààä îðõèâ ë ãýíý, ãó÷èí ãóðâàí õààíû íóòãèéã íîìäîî îðóóëààä àâàâ ë ãýíý, äºðâºí íàñàíäàà äºðâºí èõ áýõëýëòèéí àìûã õàìõ÷ààä îðõèâ ë ãýíý, äº÷èí äºðâºí õààíû íóòãèéã íîìäîî îðóóëààä àâàâ ë ãýíý…” . Ýíä ãàð÷ áóé ãóðâàí èõ áýõëýëò, äºðâºí èõ áýõëýëò çýðýã íü ãóðàâ áà äºðºâ ãýõ íàñóóäòàé òîëãîé õîëáîõ, ìºí ýäãýýð íàñóóäûã òîäîòãîõ çîðèëãîòîé íü õàðàãäàæ áàéíà. Õàðèí ãó÷èí ãóðàâ áà äº÷èí äºðºâ ãýõ òîîíóóäûã ìîíãîë÷óóä ãó÷èí ãóðâàí òýíãýð, äº÷èí äºðâºí òýíãýð õýìýýí ìýääýã áèëýý. ̺í ýäãýýð òîîíû õààäóóäûã íîìäîî îðóóëñàí ãýõ óòãààð íü ãó÷èí ãóðâàí õààí áèø, õàðèí íîì þì áàéíà ãýæ îéëãîãäîõîîð òàéëáàðëàñàí áàéíà.

[[Ãó÷èí ãóðâàí òýíãýð õààíà áàéäàã âý?]] “ Ãýñýð” òóóëèàíä : “ …Õóðìàñò òýíãýð òýðã¿¿ëýí ãó÷èí ãóðâàí òýíãýð íàð ºâºð çóóðàà èõ õóðèì õèéâ… Ýñðóàãèéí àéìàãò àðâàí äîëîîí òýíãýð íàð íààäàì õèéæ, èõ õóðèì áîëñîíä õàðâàëãà, áàðèëäààí õèéâ÷ ýíý ¯éë á¿òýýã÷èéã íýã ÷ õ¿í ÷àäàõã¿é, áóëòûã ýíý ÷àäíà. ªâºð çóóðàà ãó÷èí ãóðâàí òýíãýð íàð ìºí áàñ õàðâàëãà, áàðèëäààí íààäàì õèéõýä áàñ ¿¿íèéã äèéëýõã¿é . Äîîð Ëóñûí õààäûí àéìàãò áàñ ìºí ìýëçýý íààäàì õèéâ÷ ¿¿íèéã áàñ ¿ë äèéëíý…” /Ãýñýð. 17. 18-ð òàë/ õýìýýñíýýñ ¿çýõ¿ë ãó÷èí ãóðâàí òýíãýð íàð Õóðìàñò òýíãýðèéí õàìòààð äýýä òýíãýðò, Ýñðóàãèéí àéìàã íü äóíä òàëä áàéäãààñ àðâàí äîëîîí òýíãýðòýé, äîîð Ëóñûí õààä áàéäàã áºãººä ýíý á¿ãäèéã óëàìæëàëò øàðûí øàøíààñ õàéõ õýðýãòýé áàéãàà íü èëýðõèé.

==Ìîíãîë äàõü áóðõàíû øàøíû äýëãýðýëò==. Áóðõàíû øàøèí Òºâ Àçèéí õ¿÷èðõýã ã¿ðýí Ìîíãîëûí àíõíû òºðò óëñ Õ¿íí¿ /Ìݪ 209 îíä áàéãóóëàãäñàí/ òýðã¿¿òýí í¿¿äýë÷èí óëñ ã¿ðýíä, Þàí ã¿ðíèé ñ¿¿ë÷èéí Òîãîîíòºìºð õààí /1330-1372/ õ¿ðòýë 16 èõ õààäûí ¿åä, Õ¯I çóóíû ¿åýñ ÕÕ çóóíû ýõýí ¿åèéã õ¿ðòýë ãóðâàí ¿å÷ëýëòýéãýýð äýëãýðñíèéã íýðò ã¿í óõààíòàí, ò¿¿õ÷ Çàâà Äàìäèí áýýð /1837-1937/ “Àëòàí äýâòýð” íîìîíäîî òýìäýãëýñýí áàéäàã. /Óëàìæëàëò áàéãàëü õàìãààëàõ àðãà óõààíààñ. 2006. 26-ð òàë./

:Ýíäýýñ ¿çâýýñ ¿íýõýýð àíõ Õ¿íí¿ ã¿ðíèé ¿åä Ìîíãîëä áóðõíû øàøèí äýëãýðñýí áºãººä ìîíãîë÷óóä áóðõíû øàøíû ãó÷èí ãóðâàí òýíãýðèéã ººðèéí ýðäýì ìýäëýãýýð áàÿæóóëàí õ¿÷èðõýã ã¿ðýí áàéãóóëæ ÷àäæýý õýìýýí ä¿ãíýæ áîëîõ þì.

==Ãó÷èí ãóðâàí òýíãýð==

Ä.Á¿ðíýý, Ä.Ýíõòºð íàðûí “ Ìîíãîëûí áóðõàí øàøíû ò¿¿õýí ñóðâàëæ” íîìîíä: “ …Õ¿ñëèéí æàðãàë, ¿ìõýõ èäýýíä òà÷ààõ àìàðìàãèéí õîðèí îðîí áàéäàã áºãººä:

1.* Õàëóóí òàìûí 8 îðîí

2.* Áèðä áà àäãóóñíû 2 îðîí

3.* Õ¿íèé îðíû 4 òèâ

4.* Õ¿ñýëò òýíãýðèéí 6 ç¿éë îðîí õýìýýí õóâààãääàã.

:Õ¿ñýëò òýíãýðèéí 6 àéìàã òýíãýð íü:

1.* ĺðâºí ìàõðàíçûí àéìàã òýíãýð íàð

2.* Ãó÷èí ãóðâàí òýíãýð íàð

3.* Áàéëäààíààñ õàãàöñàí

4.* Òºãñ áàÿñãàëàíò

5.* Õóâèëãààíä áàÿñàã÷èä

6.* Áóñäûí õóâèëãààíûã ýðõýýð áîëãîã÷ õýìýýí õóâààãäàíà…” õýìýýí áè÷æýý.

:Ýíäýýñ ¿çâýýñ õ¿ñëèéí æàðãàë, ¿ìõýõ èäýýíä òà÷ààõ ãýõ óòãààð àìàðìàãèéí 20 îðîí íü áîäèò àìüäðàë äýýð áàéäàã íü îéëãîìæòîé áàéäàã. Íî¸í õóòàãò Äàíçàíðàâæààãèéí ø¿ëãýíä: “ … Òàì, òàì , òàì ãýæ õààíààñ áàéõàâ, òàìòàãã¿é ÿâáààñ òàì òýð ìºí…” õýìýýí òàìûí òóõàé òîäîðõîé õýëæ ºãñºí íü áèé. Èéìýýñ áóðõíû øàøèí õ¿ì¿¿ñèéã òàìòàãã¿é ÿâàõààñ íü çàéëóóëàí, áîäèò àìüäðàë äýýð òàìòàãã¿é ÿâæ áóé õ¿ì¿¿ñèéí áàéäëûã àæèãëàí õàëóóí òàìûí 8 îðîíä õóâààñàí áàéíà. Áèðäèéí îðîí õýìýýõ íü çºâõºí èäýõ óóõûã óðüäàë áîëãîí áóñäààñ õàðàìëàí, õîìõîéðîí øóíàäàã òºðëèéí õ¿ì¿¿ñèéã õýëæýý. Àäãóóñíû îðîí íü ìàë àìüòàí øèã èäýõ óóõ, ¿ðæèõýýñ ººð áóñäûã áîäîæ ñýòãýäýãã¿é õ¿ì¿¿ñèéã õýëñýí íü ìàãàä. Õ¿íèé îðíû äºðâºí òèâ íü ìºí ë õ¿í øèã àìüäðàõäàà äºðâºí ÿíçààð áîäîæ ñýòãýäýãèéã õýëñýí íü ìàãàä. Õàðèí ñ¿¿ëä õýí íýãíèé íºëººãººð çàìáàòèâ, ¿ëýìæ áèåò òèâ, ¿õýð ýäëýã÷ òèâ, ìóó äóóò òèâ õýìýýí äºðºâ àíãèëñàí áàéõ ìàãàäëàëòàé. Ìóó äóóò òèâ ãýõýä ë áîäîæ ñàíàñàíàà èë ãàðãàæ õýëæ ÷àääàãã¿é õ¿ì¿¿ñ áàéõ þì.

: Õàðèí õ¿ñýëò òýíãýðèéí çóðãààí ç¿éë îðíû õóâüä íýðíèéõ íü óòãààñ õ¿í òºðºëõòºí èéì ë àìüäðàëûã õ¿ñ÷ ìºðººäºæ, èéì ë íèéãìèéã áàéãóóëàõ þì áîë ñàéõàí àìüäðàõ áîëíî ãýäãèéã õàðóóëàõ áºãººä ¿¿íèéã ë õ¿ñ÷ ìºðººä , õ¿ñ÷ ìºðººäººä áàéãóóëàõûí òóëä àìüäàð ãýñýí íü òîäîðõîé õàðàãääàã. Ýíý çóðãààí àéìàã òýíãýð íü áóÿí æàðãàëûã õîòîë òºãñ ýäýëì¿ õýìýýí óëñàà èéì õ¿ñëýýð æèã¿¿ðëýí óäèðäâàë õîòëîîðîî æàðãàõûã õýëñýí áàéíà. Õ¿ñýëò òýíãýðèéí õî¸ð äàõü îðîí áîëîõ ãó÷èí ãóðâàí òýíãýðèéã ìîíãîë÷óóä ãóðâàí íàñàíäàà õýðýãæ¿¿ëæ, óëñàà õ¿÷èðõýã áîëãîæýý.

:Õî¸ð íàñòàéäàà áóþó îäîîãîîñ 6000 æèëèéí ºìíº äîãøèí øàð ìàíãàñò íóòãàà äàéëóóëæ , ¿ð óäìààðàà óñòàæ ¿ã¿é áîëîõ àþóëä ºðòñºí ìîíãîë÷óóä ÿàâàë áóñäàä áîîë÷ëîãäîõã¿é, õºíººëãº÷èõã¿é, àìàð àìãàëàí, õ¿÷èðõýãýýð îðøèí òîãòíîõ âý õýìýýí àñóóæ ÿðèëöñààð ñàéí óäèðäàã÷òàé áàéõ íü õàìãèéí çºâ õýìýýõ ýðäìèéã íýýæ, ºðõ á¿ðò õààí áýëòãýõ ñóðãàëò ÿâóóëñàí áàéíà. Ñàéí óäèðäàã÷òàé áàéõûí ÷óõëûã í¿¿äýë÷èí, ìàë÷èí ìîíãîë÷óóä áàéãàëèàñàà, ìàëëàæ áóé ìàëààñàà îëæ õàðñàí þì. Ýíý òóõàé Æ. Í¿ðçýäèéí “ Õºõ Ìîíãîëûã òºðººð áàäðààõ õóòàãòàé àëòàí äýýä ¿íýíèé àÿëãóó” íîìîíä:

1.* “… Óíàãàà ãó÷èí ñàéíààð ýñ øàëãàí àçàðãà òàâüáààñ

2.* Äààãà òýíýãýð÷, àãò äóóñ÷, ÷è õóëãàíû í¿õýíä õîðãîäíîì çà

3.* ¨ñ áóñòûã äóóðàéæ, ìýëìèéä ñîäíûã ø¿òýæ, øàâàðò øàâàëäíàì çà.

4.* Òóãàëàà àðâàí ñàéíààð ýñ øàëãàæ, áóõ òàâüáààñ

5.* Áÿðóó ñîõîð÷, í¿¿äýë çîãñ÷, ÷è õóäàãò óÿãäíàì çà

6.* Áóðóó áîäëîîð åðòºíö òýíãýðýý õîîñîëæ, ñóóìàëä áîîë÷ëîãäíîì çà

7.* Èøãýý àðâàí ñàéíààð ýñ øàëãàí óõíà òàâüáààñ

8.* Ñýðõíèé ç¿¿ä øàíäàà ãýýæ, ìàëûí ñîð ñ¿ã áîëíîì çà.

9.* Áóëõàé ýë÷ýýð çàðàãäâààñ àéëûã õîðëîæ, èðã¿íèéã ýâäíýì çý.

10.* Áîòãîî ãó÷èí çóðãààí ñàéíààð ýñ øàëãàí áóóð òàâüáààñ

11.* Àò áóäàðãàíààñ òººð÷, ÷è áàëãàñ áàðààäíàì çà.

12.* Àéëûã áóëõàé àõàëæ õýðýã ìýäâýýñ òºð ºåºäíºì çý

13.* Õóðãàà àðâàí ñàéíààð ýñ øàëãàí õóö òàâüáààñ

14.* Õîíèíû áýë÷ýýð, õîíä øàíä õýðýãã¿é áîëíîì çà.

15.* Õóóðàì÷ çàðààð áóëõàé ýë÷ýýð çàðàãäààä õýðýã øèéäâýýñ

16.* Ìýäýõèéãýý ñ¿éòãýõ¿éä çîðèóëæ, ìýäýõã¿éãýý áóðõàíä äààòãàíàì çà…” õýìýýæýý.

:Ýíä õýëýãäýí áóé õóëãàíû í¿õ, øàâàðò øàâàëäàõ, õóäàãò óÿãäàõ, ñóóìàë, áàëãàñ çýðýã íü öºì ºíººãèéí õîò ãýõ íýã óòãûã çààæ áóé íü èëýðõèé. Ìîíãîë÷óóä çºâõºí ìàë ñ¿ðãèéíõýý àõëàã÷äûã èéì ºíäºð øàëãóóðààð ñîíãîí , øèëìýë ìàë ñ¿ðýãòýé áàéäàã óëñóóä òóë ººðñäèéíõºº àìü, àìüäðàëûã øèéäýõ óäèðäàã÷äàà ñîíãîõäîî ÿìàð ºíäºð øàëãóóð òàâüäàã áàéñàí íü èëýðõèé . ̺í óíàãà, áîòãî, òóãàë , õóðãà, èøèã çýðãýýð ¿ð õ¿¿õäýý áàãààñ íü çºâ ñóðãàæ ñàéí áóóð, àçàðãà, áóõ, óõíà, õóö áîëãîäîã áóþó ñàéí óäèðäàã÷äûã òºð¿¿ëäýã ãýõ ñàíààã ãàðãàæ ºã÷ýý.

:Ñàéí óäèðäàã÷ õýðýãòýé ãýäãèéã Ëó. Àëòàí òîâ÷èä ÷ òîäîðõîé õýëñýí áàéäàã. ¯¿íä:

:Ýíýòõýãèéí ãýõ òîäîòãîëòîé ýäãýýð õààäûã äóãààðëàæ ¿çâýë ãó÷èí õî¸ð áîëîõ áºãººä ãó÷èí ãóðàâ õ¿ðýõýä íýãýýð äóòóó áàéíà. ̺í õààäûí íýðèéã àæâààñ òýäãýýð õààäûí íýð ãýõ áîëîâ÷ ñàéí óäèðäàã÷äàä áàéõ øèíæ¿¿äèéã òîäîðõîéëîí ãàðãàæ èðñýí íü ëàâòàé. Òýòãýí àñðàã÷, áóÿíò, ¿ë äîðîéòîã÷ çýðýã íü ñàéí óäèðäàã÷äûí øèíæ¿¿ä áàéãàà íü îéëãîìæòîé. ¯çýñãýëýíò ãýðýëò, òºãñ ¿çýñãýëýíò ãýõ íýð íü ìàíàé òóóëèàíóóäàä ãàðäàã áààòðóóäûí ìààíü ãàäààä òºðõ çààñàíòàé óòãà íýãýí áàéíà. Æèøýý íü: “… í¿¿ðýíäýý ãàëòàé, í¿äýíäýý öîãòîé …” ãýõ ìýò÷èëýí õ¿íèé ãàäààä òºðõ íü äîòîîä ìºí ÷àíàðûã èëýðõèéëäýãèéã áèä ñàéí ìýäýõ áèëýý. ̺í ò¿¿í÷ëýí ñàéí ¿çýã÷, ñàéí òºðºëò ãýõ õààäûí íýðñ ÷ óäàì óãñàà ñàéòàé áîë ñàéí óäèðäàã÷ òºðäºãèéã ìºí ñàéí ¿çýã÷ ãýäãýýð ò¿¿íèé ýçýìøñýí ýðäìèéã òîäîòãîæ ºãñºí áàéãàà íü èëýðõèé. Ò¿¿í÷ëýí àðèóí èäýýò, öàãààí èäýýò, òàíñàã èäýýò, ðàøààí èäýýò ãýõ íýðñýýð ñàéí óäèðäàã÷äûí õîîëîî îëæ èäýõ íü ÷ áóçàð áóðàíãóé àðãààð áèø àðèóíààð , íýð òºðòýé㺺ð , öàãààí ìºðòýé áàéäàã ãýäãèéã õýëñýí áàéíà. ̺í ò¿¿í÷ëýí õàìãèéí ýõýíä íî¸íîî ñîíãîõäîî òàâüñàí øàëãóóðàà õýëæ ºãñºí . ¯¿íä: “…íýãýí ñàéí ààøò, ºí㺠ñàéò òèéì íýãýí õ¿íèéã íî¸í áîëãîæ ºðãºìæëºâ…” õýìýýí íýãä¿ãýýðò, íî¸í áîëîõ õ¿íèé ààø íü ñàéõàí áàéõ ¸ñòîé áºãººä õî¸ðäóãààðò, ºí㺠ñàéò ãýäãýýð öàðàéëàãèéí òóõàé îãòõîí ÷ ÿðèàã¿é áà óõààí ÷àäàëòàé áîë ºí㺠ñàéòàé ¿çýãäýíý, ò¿¿í÷ëýí õ¿íèé ñàéí ìóó íü ãàäààä òºðõººð èëýðäýã òóõàé ÿðüñàí . Ãóðàâäóãààðò, òýðõ¿¿ íî¸í íü ¿íýí, õóäàë õî¸ðûã ÿëãàõ, äàðàà íü çàñàãëàõ áóþó ñàéæðóóëàõ ÷àäâàðòàé õýìýýí øàëãóóðóóäàà ãàðãàæ ºã÷ýý.

Ýíýõ¿¿ ãó÷èí ãóðâàí òýíãýð íü õààí õ¿íä áàéõ ¸ñòîé ýðõýì ÷àíàðóóä ìºí ãýäãèéã “ Ãýñýð” òóóëèàíä ÷ áàòàëñàí áàéíà: “… Ãó÷èí ãóðâàí òýíãýð íàðûí ãóðâàí òýíãýð òà íàð, íàä åðòºíöºä íýãýí õýâëýýñ òºðºõ ãóðâàí õóâèëãààí ýã÷èéã áóóëãàæ ºã. Íýã òýíãýðò íü ìèíèé áèåèéí ä¿ðòýé íýãýí õóâèëãààí àõûã áóóëãàæ ºã. Áóñàä òýíãýð íàð ýíý äàãóóëæ ÿâàõ ñàéäààñàà ãó÷èí áààòðûã áóóëãàæ ºã… Õóðìàñò òýíãýðèéí õºâ¿¿í åðòºíöºä î÷îîä õààí îðûã ñóóæ ýñ ÷àäâàë, õ¿íä äèéëäâýë òàíû íýðýíä ìóó áèø ¿¿?. Äîãøíûã äîðîéòóóëæ, àìüòíûã æàðãóóëæ ÿâáàë ñàéí íü ýíý áèø ¿¿? ãýæ ãóéõ ìèíü ýíý áèëýý…” ãýâ.”/18-ð òàë /. Ýíý õýëñýí ¿ãíýýñ òóí ñîíèðõîëòîé íýãýí ç¿éë àæèãëàãäàæ áàéãàà íü þóí ãýâýýñ õýä¿é Õóðìàñò òýíãýðèéí õ¿¿ã åðòºíöºä õààí áîëãîõîîð áóóëãàñàí ÷ õààí îðûã àâ÷ ÷àäàõã¿é æèðèéí õ¿íä äèéëäâýë õýìýýí õýëæ áàéãàà íü þì. Õóðìàñò òýíãýðèéí õ¿¿ åðòºíöºä áóóëàà ÷ òîäîðõîé ýðäýìã¿é áîë õààí áîëäîãã¿é þì ãýõ ñàíàà ãàð÷ýý. Òèéì ÷ ó÷ðààñ õààí îðûã àâàõûí òóëä ãó÷èí ãóðâàí òýíãýðýýñ íýã íýã õóâèëãààí áóóëãàæ ºã õýìýýñýí íü õààí ñóóõ õ¿íèé ýðäýì ìºí ãýäãèéã áàòàëæ áàéíà. ̺í õààí îðûã àâàõ õ¿íèé çîðèëãûã èëýðõèéëýõäýý “äîãøíûã äîðîéòóóëæ, àìüòíûã æàðãóóëàõ” íü õýìýýí õýëæ ºã÷ýý.

:Ìîíãîë÷óóä øàðûí øàøíûã îðóóëæ õýðýãëýõäýý òýð ÷èãýýð íü õóóëáàðëàæ áàéñàíã¿é. Õàðèí ÷ ìîíãîë ¸ñ æàÿãò òîõèðóóëàí ñàéíû íü óëàì ñàéæðóóëàí ººðèéíõººðºº íóòàãøóóëàí , ºâºðìºö ìîíãîë øàðûí øàøíûã áóé áîëãîæýý.

:Òèéìýýñ ÷ Ýíýòõýã ãàçðûí åðòºíöèéí ¸ñûã íîìûí ¸ñòîé çýðýãö¿¿ëýí òàâüñàí ñóðãààëèéã õýðýãëýõäýý ñóóðèí ãàçðûí èõýñ äýýäñèéí ýðäìèéã ºðõ á¿ðò, õ¿¿õýä á¿ðò ýçýìø¿¿ëýõ çîðèëãî òàâüæ, ýðýãòýé õ¿¿õýä á¿ðèéã õààí áîëãîõ ñóðãàëò ÿâóóëæ áàéñàí áàéíà.

:Ñóóðèí ãàçðûí èõýñ äýýäýñ, õààä íü ¿íýí÷ øóäàðãà, õóäëàà ÿðüäàãã¿é, õóëãàé õèéäýãã¿é, ¿íýí çºâèéã ÿëãàæ òóíãààäàã ÷àíàðóóäûã ýçýìøñýí õ¿í áàéõ ¸ñòîé , äîîäîñ áóþó õàðö, çàðö áîîëóóä íü ýñðýãýýð õóëãàé õèéäýã, õóäëàà ÿðüäàã, ¿íýí÷ áèø áàéäàã õýìýýõ ¿çëèéã áîäîæ ¿çýýä ãà÷èãäàæ äóòàãäñàí, áóñäûí ýðõøýýëä áàéäàã õ¿ì¿¿ñò ¸ñ æóðàì, øóäàðãà ¸ñ õàìààã¿é áîëîõûã èëð¿¿ëæ, í¿¿äýë÷èí ìîíãîë÷óóäûí õóâüä õ¿¿õýä á¿ð íü õóëãàé õèéäýãã¿é, õóäëàà ÿðüäàãã¿éãýýðýý ñóóðèí èðãýíøëèéí õààíû çýðýãòýé ýí ÷àöóó áîëîõûã àíçààðàí, ãàãöõ¿¿ áóñäûã àñðàí òýòãýäýã, áóÿí ¿éëääýã çýðýã ýðäì¿¿äèéã íýìæ ñóðãàí, ìîíãîë óëñûí èðã¿í á¿ð òºð áàéæ ÷àääàã òîãòîëöîîãîî öààøèä ºðãºæ¿¿ëýí õºãæ¿¿ëñýíýýð äýýðõè çàí òºëºâ¿¿äèéã ìîíãîë õ¿íèé øèíæ ÷àíàð áîëãîæ ÷àäñàíàà íîìäîî îðóóëñàí õýìýýí õýëñýí áàéíà.

:Õ¿¿õýä á¿ðýý õààí áîëãîõ ñóðãàëòàä õàìðóóëàõ øàëòãààíàà “Õºõ Ìîíãîëûã òºðººð áàäðààõ õóòàãòàé íý¿ðèò çàñãèéí àëòàí äýýä ¿íýíèé àÿëãóó” íîìîíäîî áè÷ñýí: “… Õ¿íèé õààí áîëîõ õýðýã þó âý? Õ¿ñëèéã äóðààð òàòàõ õààí áóñ óó? Ò¿ìíèéã àéëãàõ ãýæ õààí þó? Òýíãýðýýð äýâòýýæ õààí áóñ óó? Õààíû ñ¿ðýýð õàìàã îëîí æàðãàõ þó? Õàðöûí áèëãýýð, òºðèéí áàòààð æàðãàõ áóñ óó?...” /24-ð òàë / õýìýýí õýëñýí áàéäàã. Ýíä òºð ãýäýãò ààâ ýñâýë òîì àõäàà çàõèðàãäàæ áóé ìîíãîë ýð õ¿í á¿ðèéã õýëñýí àãààä õàðöûí áèëãýýð ãýäýãò óãñàà çàëãàëã¿éãýýð æèðèéí ìîíãîë õ¿í á¿ðèéí îþóí óõààíû õ¿÷ýýð æàðãàíà õýìýýí ¿çýë áîäëîî òîâ òîäîðõîé èëýðõèéëæýý.

:Èéíõ¿¿ äýýðõýýñ ¿çâýë ãó÷èí ãóðâàí òýíãýð áîë õààäûí øèíæ áºãººä ìîíãîë÷óóä ºðõ á¿ðò ¿ð õ¿¿õäýý õààí áîëãîõ ñóðãàëòààð õ¿ì¿¿æ¿¿ëæ, ñàéí óäèðäàã÷äûã áýëòãýñíýýð ÍÒª 209 îíä õ¿÷èðõýã Õ¿íí¿ ã¿ðýí áîëæ ÷àäæýý õýìýýñýí ä¿ãíýëòýä õ¿ðëýý.

Ãó÷èí ãóðâàí õààíû íóòãèéã íîìäîî îðóóëàõ íºõöë¿¿ä :

:[[“…Îëîîä õ¿ðýýä èðýâ… ]]“ ãýñíèé ó÷èð. Æàíãàð òóóëèàíä : “ … Òºðèéí äºðâºí õààíûõàí äàëàí äîëîîí õààíû íóòãèéã õàéñààð ÿâæ, ýíý õî¸ð õ¿âã¿¿íèéã îëîîä õ¿ðýýä èðýâ ë…” õýìýýí Æàíãàð, Õîíãîð õî¸ðûã îëæ èðñýí òóõàé áè÷æýý. Òóõàéí ¿åèéí öàã ¿åèéí áàéäëààñ ¿çýõ þì áîë èõýíõ óëñ îðíóóäàä áîîëûí íèéãýì õ¿÷òýé õºãæèæ áàéæýý. Ýðòíèé íýãýí äîìîãò íýãýí óëñûí õàíõ¿¿ õºðø îðîíäîî àéë÷ëàõ ãýòýë öààä óëñ íü ãàøóóäàë çàðëàñàí ó÷ðààñ õ¿ëýýæ àâàõ áîëîìæã¿é õýìýýí òàòãàëçæýý. Þóíû ó÷èð ãàøóóäàâ? õýìýýí àñóóòàë òóñ óëñûí íýãýí ýìýãòýé àðâàí ãóðàâäàõ õ¿¿õäýý òºð¿¿ëýõ ãýæ áàéãààä ýíäñýí òóë óëñ îðîí äàÿàðàà ãàøóóäàë çàðëàñàí ãýæýý. Õààí õ¿¿ øîîëæ, òýð ýìýãòýé îëîí õ¿¿õýä ãàðãàõ äóðòàéãààñàà ë áîëñîí áàéíà, þóíä íü ãàøóóäàõ âý äýý õýìýýí ýöýãòýý õýëòýë õààí ýöýã íü : “ ×è þìûã áèòãèé ºíãºöõºí õàðæ áàé. Öààä äàëä óòãû íü ¿ðãýëæ áîäîæ áàé. Òóõàéí îðíû õèéæ áàéãàà çàí ¿éëýýñ äîòîîä áîäëîãû íü ìýäýæ áîëäîã þì. Òóñ óëñ íü îëîí õ¿¿õýä ãàðãàõûã äýìæèõ áîäëîãî ÿâóóëæ áàéíà. Îëîí õ¿¿õýäòýé áîëíî ãýäýã ÷èíü íýãä¿ãýýðò, óëñàä òàòâàð òºëºã÷äèéí òîî íýìýãäýíý ãýñýí ¿ã, õî¸ðäóãààðò, îëîí öýðýãòýé áîëíî ãýñýí ¿ã þì” õýìýýí õ¿¿ãýý çýìëýæýý. Óëñ îðíóóä îëîí öýðýãòýé áîëîõ, èõ òàòâàð àâàõûí òóëä õ¿í àìàà îëøðóóëàõààñ ãàäíà áóñàä óëñ îðíóóä ðóó öýðãèéí õ¿÷ýýð äàéð÷, àëáàò èðãýäèé íü îëçëîí, òàòâàð òºëºã÷ºº íýìýãä¿¿ëýõ, á¿ð öààøëààä áîîë áîëãîí ¿íýã¿é àæèëëàõ õ¿÷èíòýé áîëäîã áàéñàí òýð öàã ¿åä äîòîîäûí áèå áèåíýý ýðõøýýëäýý îðóóëàõûã ñàíààðõàã÷èäààñ ãàäíà ãàäààäûí ºíãºëçºõ äàéñíóóä öàã ÿìàãò àþóë çàíàëõèéëýë ó÷ðóóëæ áàéâ.

:Íýã äýëõèé äýýð íýã ë öàã ¿åä àìüäàð÷ áàéãààãààñ õîéø Ìîíãîë óëñàä ÷ áóñàä óëñ îðíóóäàä áàéãàà áîîëûí íèéãýì îðæ èðýõ íü çàéëøã¿é áîëñíûã “îëîîä õ¿ðýýä èðýâ” õýìýýí èëýðõèéëñýí áàéãàà íü èëò. ̺í äàëàí äîëîîí õààíû íóòãèéã õàéñààð ÿâæ, îëæ èðæ áàéãàà íü ÷ ¿¿íèé áàòàëãàà. Ãó÷èí ãóðàâ äýýð äº÷èí äºðâèéã íýìæ äàëàí äîëîîí õààíû íóòãèéã äàíãààðàà îðóóëæ ºãñºí õýìýýí áè÷èæ áàéãàà íü áóñàä óëñ îðíóóä óóë íü ñàéí ñàéõàí àìüäðàëûã õàéñàí áîëîâ÷ ìîíãîë÷óóä øèã îëæ ÷àäààã¿é ãýõ ñàíààã äàâõàð ãàðãàæ ºã÷ýý. Öààø íü: “…Òºðèéí äºðâºí õààíûõàí ªíäºð Ìàíõàí Öàãààí óóëû íü äîëîî äàõèí îðîîãîîä á¿ñëýýä àâàâ ë…” ãýñíýýð Ìîíãîë óëñ äýëõèéä öîðûí ãàíö áîîëûí íèéãýìã¿é óëñ áàéñíûã õýëñýí áàéíà.

[[“…Ýâýýð èíýýëäýæ ýðõýíä íü îðíî ãýäýã ÷èíü þó ãýñýí ¿ã âý?...”]] ãýñíèé ó÷èð. “ Æàíãàð õýëñýí íü: “ ªäèé õýðèéí îëîí óëñòàé ýâäðýëäýæ, òýìöýëäýæ ÷àäàõã¿é ë. Ýâýýð îðîîä ºãüå ë ãýâ. “ Ýâýýð èíýýëäýæ ýðõýíä íü îðíî ãýäýã ÷èíü þó ãýñýí ¿ã âý? ¯õýòëýý òýìöýëäýæ áàéãààä ÷ ýðõýíä íü îðæ ºãüå ãýâ” .

==Ìîíãîë çàí.== “… Òºðèéí äºðâºí õààíû äàëàí äîëîîí õýëíèé óëñòàé ýâäðýëäýæ òýìöýëäýæ áîëîõã¿é ë. Õàðààä õàðãàëçààä àâäàã ýýæ òàëûí ñàéí íàãàö íàð ¿ã¿é ë. Õàìãààëààä ºì㺺뺺ä àâäàã ýöýã òàëûí ñàéí òºðë¿¿ä ¿ã¿é ë. Ýýæ, ààâ õî¸ðû ìèíü àëàâ÷ àðä ìèíü áàéñàí àðâàí õî¸ð àðèóí àëáàòû ìèíü àëáàäààä àâààä îäñîí ¿ã¿éã íü õýí ìýäýõ âý? Ýâýýð îðîîä ºãüå ë ãýâ. Ãóðâàí íàñòàé Õîíãîð íü õýëýâ ë: “ Àëü óóëûí áýëä ºãðººä îäîõ àòãà ÿñûã õàéðëàõ âý? Àëü äàëàéí õºâººíä àñãàðààä îäîõ àÿãà öóñûã õàéðëàõ âý? Õýöèéí óñ ãóóãàà òýìöäýã áèø ¿¿? Õèéñýí ¿éë ýçíýý òýìöäýã áèø ¿¿? ¯çýëöäýã þì áîë ýíý óóëûí îðîé äýýð ýð õî¸ð áèåýðýý ¿çýëöüå “ ãýæ õýëýâ” .

:Äýýðõýýñ ¿çâýë äýëõèé äàÿàðàà áîîëûí íèéãýìòýé áàéñàí ¿åä ìîíãîë÷óóä ÿàãààä áîîëûí íèéãýìã¿é áàéñíû ó÷ðûã òàéëñàí áàéíà. Ýíý íü ìîíãîë÷óóäàä ýðòíýýñ óëàìæèëæ èðñýí çàí çàíøèëòàé íü õîëáîîòîé áàéäàã þì áàéíà. Ìîíãîë÷óóäûí õóâüä íàãàö íàð íü õàðààä õàðãàëçààä ÿâàõ ¸ñòîé. Õàðèí àâãà íàð íü õàìãààëààä ºì㺺뺺ä ÿâàõ ¸ñòîé áàéäàã áàéíà. Èéì ñàäàí òºðëèéí áàò áýõ õàðèëöààíä ë ìîíãîë÷óóä áîîëûí íèéãýìã¿é ºäèéã õ¿ðòýë ÿâæ èðñíèéã òîäðóóëæ ºãñºí áàéíà. Ìîíãîë óëñûí õóâüä öîð ãàíöààðàà, èæèë òºðëèéí óëñ ã¿ðýí ¿ã¿é ó÷èð õ¿÷ã¿éäýí äèéëäýõ áîëîâ óó õýìýýí ñàíàà çîâíèæýý. Õîðâîî íýãýíò ë ìºíõ áóñ, òýðòýý òýðã¿é ýðò îðîé ìºíõ áóñûã ¿ç¿¿ëýõýýñ öààø ¿ð óäàìäàà áîîë áîëîõ õóâü òàâèëàí áýëäýæ, áóñäûí áîîë áîëæ øèâøèãòýéãýýð àìüäðààä ÷ ÿàõ áèëýý, õàð àìèà áîäîæ, ¿õýõýýñ àéæ, áóñäûí ýðõøýýëä àìüä ÿâñíààñ ýðõ ÷ºëººíèéõºº òºëºº òýìöñýí äýýð ãýõ ñàíàà íü ìîíãîë÷óóäûí æèíõýíý öýâýð çàí òºðõ ìºí, òèéì ÷ ó÷ðààñ ºäèé îëîí çóóí ìÿíãàí æèë ìîíãîë óëñ áîîëûí íèéãýìã¿é àìüäàð÷ èðñýí ãýäãèéã ¿ç¿¿ëæýý. Áîîëûí áèø, öýâýð àðèóí, á¿õ íèéòýýð ýðõ ÷ºëºº òýãø íèéãìèéã ºâºã äýýäýñ ÷èíü àìü áèåý õàéðëàëã¿é, öóñàà óðñãàí òýìöýæ îëæ èðñýí þì ãýäãèéã ÷ ýð õî¸ð áèåýðýý ¿çýëöüå õýìýýñíýýð èëýðõèéëñýí áàéíà.

[[“…Õºãøèí çàíäàí ìîäûã äºðºâ òàëëààä øóäðàâ ë, õ¿äýð äºðâºí áàãàíààð õºë õèéãýýä ºãºâ ë…”]] ãýñíèé ó÷èð. Þóíû ºìíº äºðºâ ãýõ òîî íü ÷óõàì þóã çààæ áàéãààã õàéöãààÿ. Ä.Á¿ðíýý, Ä.Ýíõòºð íàðûí “ Ìîíãîëûí áóðõàí øàøíû ò¿¿õýí ñóðâàëæ” íîìîíä äóðäñàíààð ãó÷èí ãóðâàí òýíãýð íàð õ¿ñýëò çóðãààí àéìàã òýíãýðèéí õî¸ðäóãààðòíýãä¿ãýýðò æàãñäàã áºãººä íýãä¿ãýýðòõî¸ðäóãààððò íü äºðâºí ìàõðàíçûí àéìàã òýíãýð íàð áàéäàã ãýäãèéã áèä ºìíº ¿çñýí áèëýý. ĺðâºí ìàõðàíçûí àéìàã òýíãýð íàð, ãó÷èí ãóðâàí òýíãýðòýé õààíààñ äýýã¿¿ðäîîãóóð áàéäàã õýìýýí ýçëýõ áàéðøëûã íü èëýðõèéëæýý.

Ìîíãîë àðäûí ç¿éð öýöýí ¿ãýíä: “ Äóñëûã õóðààâàë äàëàé, äóóëñíûã õóðààâàë ýðäýì “ õýìýýí ýðäìèéí äàëàéí òîäîðõîéëîëò íü áàéæ áàéäàã.

“Æàíãàð “ òóóëèàíû “ Óðò Öàãààí ìàíãàñûã äîðîéòóóëñàí á¿ëýã”-ò : Æàíãàðûí äºðâºí äàëàéí òóõàé òóí òîäîðõîé ìýäýýëýë áàéæ áàéäàã:

1.*“…Ýíý Áóìáà äàëàé…íî¸í Áîãäûí äàëàé ãýæ õàðü äàëàí õî¸ð õààíû ç¿¿ä áîëëîî…” õýìýýñíýýð Áóìáà äàëàé áîë Æàíãàðûí äàëàé ãýäãèéã òîäîòãîæ ºã÷ýý.

2.* “…Øèõýð äàëàé õºâºº äóíä… ã¿éöýä íàéìàí çóóí íàñòàé õºãøèí Øèðõ ýçýãíýñýí áàéäàã…” õýìýýí Øèõýð äàëàéí ýçíèéã õºãøèí Øèðõ ãýäãèéã òîäîòãîñîí.

3.* “…Àðö Çàíäàí äàëàéí õºâººíä… ãàæèã Àëòàí õààíû õ¿âã¿¿í ºðãºí Àëòàí Öýýæ ýçýãíýñýí áàéäàã…” õýìýýí àðö çàíäàí äàëàéí ýçíèéã Àëòàí Öýýæ ãýäãèéã òîäîòãîñîí.

4.* “…ÿí Õàð äàëàéí õºâººíä … Õàø Õóð õààíû à÷ Õàøèí Õóëä õààíû ãàíö ¿ð õàéðòàéõàí íî¸í ÿìáý ýçýëñýí áàéäàã…” õýìýýí ÿí Õàð äàëàéí ýçíèéã íî¸í ÿìáý ãýäãèéã òóñ òóñ òîäîðõîéëæýý. /15-16-ð òàë./

:Äýýðõýýñ ¿çâýë áèä Æàíãàðààð ìîíãîë õ¿íèéã ãàçàð íóòãèéí õàìòààð èëýðõèéëñýí èëýðõèéëýë õýìýýí ¿çñýí. Ýíý èëýðõèéëýëèéã ìîíãîëûí ñî¸ë èðãýíøèë ãýæ ¿çýõýä òóí áóðóóäàõã¿é áàéãàà íü õàðàãäàæ áàéíà. Èéìä Áóìáà äàëàé - áîë ìîíãîëûí ñî¸ë èðãýíøèë. Øèõýð äàëàéí ýçíèéã ã¿éöýä íàéìàí çóóí íàñòàé õºãøèí Øèðõ õýìýýñíýýñ ¿çýõ¿ë ÿã ºíººäºð áèä ×èíãèñ õààíû 850 æèëèéí îéã òýìäýãëýæ áàéãàà. ¯¿íòýé õîëáîãäóóëàí àâ÷ ¿çâýë Ìîíãîë õààíû áóþó Ìîíãîëûí õààíò òºðèéí /4 íàñíû ¿åäýý ×èíãèñ õààíòàé áàéñàí / ýðäìèéí äàëàé íü Øèõýð äàëàé ìºí áàéõ íü ãàðöààã¿é. Àðö çàíäàí äàëàéí ãýõ íýðíýýñ íü õàðñàí ÷ àðö, õ¿æ óóãèóëààä áàéäàã øàðûí øàøíû ýðäýì ìºí íü òîäîðõîé. ÿí Õàð äàëàéí õóâüä ºíººäºð ìýäýõ õ¿í áàðàã áàéõã¿é áîëîâ óó. Ãýõäýý õàìãèéí ýíãèéíýýð òàéëáàðëàõ ãýýä ¿çüå. Ëàì áèø õ¿íèéã òºðèéí õàð õ¿í ãýäýã. Ìîíãîë àðäûí “ Öýöýí áýðèéí ¿ëãýð”-ò : “ …Õààí ààâ íü õ¿¿äýý ààâûíõàà õàð îëáîãèéã äýâñ ãýõýýð ãàçðûí ºíãºí õºðñèéã äºðâºëæëºí õóóëààä õàð ãàçàð äýýð ààâûãàà ñóóëãàäàã…” ãýñíèéã ¿çýõ¿ë õààí õ¿í ëàì íàðààñ áèø, òºðèéí õàð õ¿íýýñ ãàðàëòàéã õýëæ ºãñºí áàéäàã. ĺðâºëæèëæ õóóëñàí íü äºðâºí äàëàéí áóþó ìîíãîë òºðèéí áýëãýäýë áîëîëòîé. Òýãýõýýð ýíý íî¸í ÿìáý áîë ìîíãîëûí àíõíû èõ õóðèëäàé áóþó ò¿ìòèéí íî¸í áîëîõ ýðäýì ìºí áàéõ íü èëò.

[[Çîî ìîäíû áýòýã ç¿éæ õèéñýí, Çóóí òýõèéí ýâýð ç¿éæ õèéñýí…äº÷èí õî¸ð õàæëàãàòàé, òàâèí õî¸ð õýäðýã èðòýé…õóðö çàíäàí æàä ãýñíèé ó÷èð]]. Òýõ áîë çýðëýã ÿìàà áîëîõ ÿíãèð ñ¿ðãèéí óäèðäàã÷. Ýíý òîõèîëäîëä ÿíãèðûí ñ¿ðãèéí óäèðäàã÷ òýõýýð àðàâòûí íî¸äîî èëýðõèéëñýí áàéíà. Æàäàà ÿàãààä ÷ ç¿éæ õèéæ áîëîõã¿é . ßìàð íýã þìûã íóóöàëñíàà îéëãóóëàõûí òóëä ç¿éæ õèéñýí õýìýýæýý. Çîî ìîä ãýäãèéí óòãà íü ìîäíû ¿ç¿¿ðèéí áèø õàðèí äîîä áîëîí äóíä òàëûí õàìãèéí áºõ áàò, á¿ä¿¿í õýñýã íü, áýòýã ãýâýë ìîäíîîñîî òîâîéæ ãàðñàí õýñýã , áýòýãòýé ìîä òèéì ÷ îëîí òààðàëäààä áàéäàãã¿é, ¿¿ãýýð óõààëàã õýñãýýñ ÿëãàð÷ òîâîéæ ãàðñàí òýð óäèðäàã÷äààð ç¿éñýí ãýõ ñàíàà ãàð÷ áàéãàà íü òîäîðõîé áàéíà. Öààøëààä æàäíû õóðö ¿ç¿¿ð íü ãóðâàëæèí ä¿ðñèéí áýëãýäýë. Èõýíõ ÌÀÁÒ-äàä áààòðóóä ìààíü ãóðâàëæèí çóðñàí ãàçàð ¿äëýýä õîéíîîñ ÿâààä èðýýðýé ãýäýã. Çóóí àðàâòûí íî¸ä ãýõýýð ìÿíãàòûí çîõèîí áàéãóóëàëò áîëæ áàéíà. Óäèðäàõàä õàìãèéí çîõèìæòîé íýãæ áîë áàãà ÷ áèø, èõ ÷ áèø ìÿíãàí õ¿í íýã òàðõèòàé áàéõ ÿâäàë áºãººä ¿¿íèéã ìîíûã ãîëëîõ ãýíý ãýæ ÌÍÒ-íû íóóöóóäààñ öóâðàë 1-ò áè÷ñýí áèëýý. Ìÿíãàòàä àðâàí çóóò áàãòàíà. Õàìãèéí äîîä òàëä çóóí àðàâò, äóíä òàëä àðâàí çóóò, äýýä òàëä íü ìÿíãàòûí íî¸íûã áàéðëóóëáàë ãóðâàëæèí ä¿ðñ ¿¿ñ÷ áàéíà. Ìîíãîë ¸ñ æàÿãò ýíý ë ìÿíãàò íü òóñãààð òîãòíîëûí áàòàëãàà áîëäîã áàéíà. Ìîíãîëûí òóñãààð òîãòíîëûí áàòàëãààíû áýëãýäýë íü æàäíû ¿ç¿¿ð áóþó ãóðâàëæèí ä¿ðñ áàéõ íü.

Èéíõ¿¿ Ìîíãîëûí àíõíû òºðò óëñ Õ¿íí¿ ã¿ðíýý áàéãóóëñíàà äîîðõè ìàÿãààð èëòãýæýý:

:¯íýõýýð ºíººäðèéã õ¿ðòýë äýëõèé äàÿàðàà Ìîíãîëûí àíõíû òºðò óëñ Õ¿íí¿ ã¿ðíèé òàëààð ÿðüæ, ñóäàëæ, áè÷ñýýð áàéãàà íü àðãàã¿é ë äóóãàà ºíäºðò ºðãºñíèé èëðýë áóé çà.

==Æàíãàðûí äºðâºí íàñ áóþó Èõ ìîíãîë óëñ.==

:Èõ Ìîíãîë Óëñûí òàëààð ãàäíà äîòíûí ò¿¿õ÷èä èõ ñóäàëãàà õèéæ, èõèéã ÷ á¿òýýñýí ó÷èð ýíý íîìîíä çºâõºí Æàíãàðò áè÷èãäñýí ç¿éë¿¿äèéã òàéëàõûã õè÷ýýëýý.

==ÌÍÒ-íä ä¿ðñëýãäñýí òýíãýð¿¿ä==

:Áîäàí÷àð ìóíõàã íü øóäàðãà áóñ ÿâäëûã ýñýðã¿¿öýæ, äºðâºí àõààñàà ñàëæ ÿâñàí íü ò¿¿íèéã Æàÿã÷ òýíãýðòýé /1/ ãýäãèéã õàðóóëæ áàéíà. ªºðèéíõºº çºâä èòãýæ, ¿çýë áîäëîî òóóøòàé õàìãààëàí, íýã æèë ãàíöààð àìüäàðäàã. Íýã æèëèéí äàðàà Áóãó Õàòàãè àõ íü ä¿¿äýý ñàíàà çîâîí ýðæ èðäýã íü ä¿¿ãýý àðãàäàæ, áóóæ ºãºõ áóþó àëü ýñâýë çºâøèëöºõººð èðæ áàéãààãèéí òýìäýã ó÷èð øóäàðãà ¸ñíû òºëºº õèéñýí òýìöýë íü ¿ð ä¿íä õ¿ðñíèéã õàðóóëñàí. Áîäîí÷àð ãàíöààðàà àìüäàð÷ áàéõ ¿åä Ä¿éðýí óóëûí àðààñ íýã áºëºã èðãýí í¿¿æ èðäýã. Íóòàã äýâñãýð íü Áîäîí÷àðûí ºâºã äýýäñèéí íóòàã ó÷èð áóñàä í¿¿æ èðñýí õ¿ì¿¿ñ ò¿¿íèé çàõèðãààíä àìüäðàõ ¸ñòîé þì ãýäãèéã îéëãîñîí. Ìîíãîë àðäûí ç¿éð öýöýí ¿ãýíä : “Óñû íü óóâàë ¸ñû íü äàãà” õýìýýõ ¿ã áàéäàã áºãººä Áîäîí÷àð ýíý ¿ãèéã òóí ñàéí ìýääýã áàéñíûã õàðóóëñàí. Òèéìýýñ ÷ àõûíõàà õîéíîîñ äàãàí õàòèð÷ ÿâàõäàà “…Àõ àà, àõ àà , Áèå òýðã¿¿íòýé, äýýë çàõòàé íü ñàéí…”/ÌÍÒ [33]/ õýìýýí ãóðâàí óäàà ºã¿¿ëäýã. Òýãýõýýð íü àõ íü : “Þóí ¿ã äàõèí äàõèí ºã¿¿ëíý ” ãýõýä ò¿ð¿¿íèé áºëºã èðãýä èõ áàãà, àäàã ò¿ð¿¿, ìóó ñàéí ãýæ ¿ã¿é, á¿ãä ýí ñàöóó, õÿëáàð èðãýí áóé çà, áèä òýäíèéã äàãóóëúÿ õýìýýäýã íü àõ ä¿¿ òàâ, òîì àõûí ¿ãýíä îðäîã ó÷èð õÿëáàð áóñ, õàðèí ýäãýýð èðãýä õýí íýãýíä çàõèðàãääàãã¿é ýí ñàöóó ó÷èð õÿëáàð àâòàíà ãýõ ÿëãààã òóí ñàéí îéëãîñîíûã õàðóóëñàí. Ýíý íü ò¿¿íèé òóõàéí àæ àìüäðàëàà çºâººð îéëãîäîãèéã ¿ç¿¿ëæ áàéãàà áºãººä ÿí-÷ òýíãýðòýéã /2/ áàòàëæ áàéäàã. Àõ ä¿¿ òàâóóëàà ýåòýëäýæ òýäãýýð èðãýíèéã äàãóóëäàã íü Ýå-÷ òýíãýðòýéí /3/ øèíæ. Õîîðîíäîî ýâòýé áàéãàà íü Àëàí ãîî ýõèéíõýý çààæ ñóðãàñàíààð ÿâæ áàéãàà òóë Äîëîîí äýýä ýöýã-÷ òýíãýð /4/ áîëîí Óë àð ã¿í-÷ /5//Ýöýã ºâãºäèéí ÿâñàí ìºðººð çàìíàõ ãýñýí ¿ã./ òýíãýðòýéí èëðýë þì. Áèå òýðã¿¿òýé, äýýë çàõòàé íü ñàéí õýìýýí ç¿éð ¿ã èø òàòàæ áàéãàà íü ò¿¿íèéã Íîì-÷ òýíãýðòýéã /6/ áàòàëäàã. Àõûãàà àðààñ íü èðýõýä çºð¿¿äëýýä ãàíöààð õîöðîëã¿é àõûãàà äàãààä ÿâäàã íü ò¿¿íèé Õ¿¿-÷ /7/ áîëîí, Àõ-÷ /8/ òýíãýðòýéí øèíæ áèëýý. Àõ íàðûãàà èðâýë ýåòýëäýí ýäãýýð èðãýíèéã äàãóóëæ áîëîõ þì õýìýýí áîäñîí íü Áîäîí÷àðûã Çàñàã÷ /9/ áîëîí Ýë òýíãýðòýéã /10/ õàðóóëæ áàéãàà ÿâäàë þì. Áîäîí÷àð ìàíëàéëàí äîâòëîí ÿâñàí íü ò¿¿íèé Äàé÷èí òýíãýðòýéí /11/ èëðýë.

:Èíãýýä öààø íü ÌÍÒ –íä õýðõýí îâîã áàéãóóëàõ íóóöûã ìàø ýíãèéí àðãààð ¿ç¿¿ëñýí:

“[65] Íóãàí õºâ¿¿í ìààíü íóòãàà õàðúþó, Îõèí õºâ¿¿í ìààíü ºí㺠¿çýãäüþ¿…”õýìýýñýí õî¸ðõîí ìºðòººñ ìîíãîë÷óóäûí çàí çàíøèë, àìüäðàõ õýâ ìàÿã, íèéãìèéí áàéäàë, öààøëààä îëîí îëîí ýðäì¿¿äèéã ìýäýæ àâ÷ áîëæ áàéäàã. ¯¿íä:

:Ýðýãòýé õ¿¿õýä íóòàãòàà ¿ëäýæ, òºðñºí íóòãàà õàìãààëàõ ¿¿ðýãòýé. Íóòãàà õàìãààëàõäàà ãàíöààð áèø, ýöãèéí òàëûí á¿õ àõ ä¿¿ íàð ¿ëäýõ ó÷èðòàé. Òèéìýýñ àâãà íàðòàéãàà õàìòðàí, íóòãàà õàìãààëíà. Íóòãàà õàìãààëàõ ãýäýãò àìèí çóóëãàà ¿ðãýëæë¿¿ëýí àâ÷ ÿâàõ ¸ñòîé. Àìèí çóóëãà áîëñîí ìàëàà ºñãºõèéí òóëä ãàçàð áýë÷ýýðýý õàìãààëàõ, àð÷ëàõ, òîðäîõ, õîã øîðîî, ýëäýâ íîâøîîð ä¿¿ðãýõã¿é áàéõ ¸ñòîé. Àâ õèéõèéí òóëä ººðèéí ãàçàð íóòàã äàõü àí àìüòíàà õàéðëàí, ¿ðæ¿¿ëýõ õýðýãòýé. ¯ðæ¿¿ëýõèéí òóëä ýìýã÷èí àìüòíûã àãíàõã¿é áàéõ õýðýãòýé. ªºðèéí ãàçàð íóòàã äýý𠺺ð îâãèéí õ¿ì¿¿ñ àìüäðàõààð èðâýë, ººðèéí ¸ñ æóðìûã äàãàí ìºðä¿¿ëýõ , óóë óñ, ãàçàð óñàà áóñäààð ñ¿éòã¿¿ëýõã¿é áàéõ, ñ¿éòãýñýí ýòãýýäèéã èëð¿¿ëýí çàñàãëàõ, ýõíýð, ¿ð õ¿¿õäýý àìàð àìãàëàí àìüäðóóëàõ çýðýã á¿õýë á¿òýí óëñûí õýìæýýíèé àñóóäëûã øèéäâýðëýí àìüäðàõûã íóãàí õºâ¿¿í íóòãàà õàðúþó ãýäýãò áàãòààæýý. ßàæ áóñäûí èäýø, áóñäûí áîîë áîëîõã¿é àìüäðàõ âý? ãýäãèéã îâãèéí ýð÷¿¿ä øèéääýã. Ýíý òóõàé ýðäìèéã äàëàí òîãîî, äàëàí õººðºã ãýõ ìýò íýðëýäýã áàéñàí. Ýöãèéí ¿ð óäìûã òàñëàõã¿é, õ¿÷èðõýã áàéõ ¿¿äíýýñ òàâàí õ¿¿òýé áàéõ ¸ñòîé. Ýíý íóòàãò äàí òóõàéí îâãèéí ýð÷¿¿ä àìüäðàõ ¸ñòîé òóë ãàäíû õ¿í îðæ èðýõ çàé çàâñàðã¿é, õýðýâ çýý îðæ èðñýí òîõèîëäîëä õàìæëàãà ìàÿãààð àìüäðàõ òóë òèéì òîõèîëäîë õîâîð. ªâºã äýýäñèéí ýðäìýýð- îâãîîð àìüäàð÷ áóé òîõèîëäîëä òóñãààð òîãòíîõ òàâàí ç¿éëèéã õàíãàæ ÷àääàã áàéñàí.
:à/. Ãàçàð íóòãèéí òóñãààð áàéäëûã îðîí çàéí òóñãààð òîãòíîë õýìýýñýí íü áîëîìæòîé áîë íóòãàà òýëäýã áàéõ íü.
: á/. Öóñíû òóñãààð òîãòíîë ãýäýãò ¿ð óäìàà ¿ëäýýõèéí òóëä ýð õ¿í òàâàí õ¿¿òýé áàéõ ¸ñòîé õýìýýñýí æàÿãààð õàíãàõ áºãººä ýìñ îõèäîî çºâõºí ìîíãîë ººð îâîãò ºã÷ , àðààñ íü ¿ðãýëæ ñàíàà òàâüäàã. ªºðñäèéíõ íü îâîãò àìüäðàõààð èðñýí ººð îâãèéí ýð÷¿¿ä áàéíãûí õàðàà õÿíàëòàí äîð áàéäàã.
:â/. Ìàë ìàëëàæ àìüäðàõ íü òóñãààð òîãòíîëûí ìàø òîì õýëáýð. ¯¿íèéã àõóéí òóñãààð òîãòíîë ãýäýã. ªºðººð õýëáýë, ×èíãèñ õààíû “ Àõóéò òºð” ìºí þì. ªºðèéí ãýñýí àìèí çóóëãàòàé óëñóóä áóñäàä áîîë÷ëîãäîõã¿é áºãººä ìàë íü ÷ áàéãàëüäàà íýã èõ ìàëëàãàà, àð÷èëãàà øààðäàëã¿é ºñ÷ ¿ðæäýã áàéíà.
:ã/. ªºðèéíõºº îâîãò áóé ýð÷¿¿äèéã øîðîí öàãäàà øààðäàëã¿éãýýð ààâ, àõ íàð íü ìýäýæ øèéòãýäýã òóë ýíý íü òóñãààð òîãòíîëûí íýã õýëáýð áîëäîã áàéíà. ªºðººð õýëáýë ººðèé òàíü õ¿¿ã ººðººñ òàíü ººð õýí ÷ äóð ìýäýí øèéòãýæ ÷àäàõã¿é ýíý ç¿éë áîë çàñãèéí òóñãààð òîãòíîë þì.
: ä/.Ýíý ë àìüäðàëàà ¿ðãýëæ¿¿ëýí àâ÷ ÿâàõ óõàìñàðûã ¿ð õ¿¿õýääýý ¿å óëèðóóëàí, óäàìøóóëàí, óëàìæëóóëàí ¿ëäýýõ ñýòãýõ¿é ñóóëãàäàã áºãººä ýíý íü òàðõèíû òóñãààð òîãòíîë þì. Ýäãýýð òàâûã òóñãààð òîãòíîë ñ¿ëäýí òàâàí àìèí òýíãýð /1/ õýìýýäýã þì áàéíà.

==Èõ Ìîíãîë Óëñûí õýìæýýã ä¿ðñýëñýí íü.== “… Áàò áºõèéí òóëä äîîø äîëîîí ìÿíãàí àëä ãàçàð áóëæ ñóóëãàæ áàðèâ ë. Äýýø îâõãîð öàãààí ¿¿ëíýýñ íýâò ãàðãààä áàðèâ ë… ªìíº òàëûí ºíöãèé íü îð÷ëîíãèéí öýâýð, ãî¸ õî¸ðûã õàðàëöóóëàí ñèéëýâ ë. Áàðóóí òàëûí ºíöºãò íü áàðñ, ºòºã õî¸ðûã áàçãàëäóóëàí ñèéëýâ ë. Àð òàëûí ºíöºãò íü àðñëàí çààí õî¸ðûã ìýòãýëö¿¿ëýí ñèéëýâ ë. Ç¿¿í òàëûí ºíöºãò íü ç¿ð ìàðàë õî¸ðûã ç¿òãýëä¿¿ëýí ñèéëýâ ë… ” õýìýýí Èõ Ìîíãîë Óëñûí õýìæýýã òîäðóóëæ ºãñºí. Äîîø äîëîîí ìÿíãàí àëä ãýäãýýð äîëîîí äýýä ýöãèéí ñóðãààëü äýýð ñóóðèëóóëñàí ãýäãýý, äýýø îâõãîð öàãààí ¿¿ëíýýñ íýâò ãàðãàæ áàðüñàí íü ¿åèéí ¿åä õýçýý ÷ ìàðòàãäàõààðã¿é áîëëîî ãýäãýý òóñ òóñ èëýðõèéëñýí. ĺðâºí ç¿ã ÷èãýýð óëñàà äºðâºí ç¿ãòýý òýëñíýý, ºìíº íü îð÷ëîíãèéí öýâýð, ãî¸ õî¸ðûã ñèéëäýã íü ºìíºº òàâüñàí çîðèëãî íü öýâýð, øóäàðãà, ñàéí ñàéõàí àìüäðàëààð íèéò õ¿í òºðºëõòºíèéã àìüäðóóëàõ þì ãýäãýý õýëñýí. Áàðóóí òàëûíõàà áàðñ, ºòºã õî¸ðîîð õ¿÷èðõýãýý, ç¿¿í òàëûíõàà ç¿ð , ìàðàëààð õýíä ÷ ãàé çîâëîí àâ÷ðàõã¿é ãýäãýý, àð òàëûíõàà àðñëàí, çààí õî¸ðîîð äàéí áàéëäààíûã íýãýíòýý àðäàà îðõèñíîî èëýðõèéëæýý.

==Èõ Ìîíãîë Óëñ ìºí ãýäãýý èëýðõèéëñýí íü.== “… Õýý äºðâºí ºíöºãò íü õèéäèéí çóðàã çóðàâ ë. Õàðü òºâä õ¿ì¿¿ñò õ¿ñýë áîëîîä áàéäàã õèâýí Øàð Öîîõîð ºð㺺, òàë äºðâºí ºíöºãò íü òàõèëûí çóðàã çóðñàí òàëûí äîëîîí øîíõîð îðíû õààäàä õ¿ñýë áîëîîä áàéäàã òàðëàí Øàð Öîîõîð ºð㺺 ë…” õýìýýñíýýð ýíýõ¿¿ Æàíãàðûí øèíýýð áàðüñàí ºð㺺 áîë Èõ Ìîíãîë Óëñ ãýäãýý òîäðóóëæ ºãñºí. Õýý äºðâºí ºíöºã áîëîîä òàë äºðâºí ºíöºãò íü õèéä, òàõèëûí çóðàã çóðñàí ãýõýýð Èõ Ìîíãîë Óëñ çàõèðãààíäàà áóé á¿õ óëñ îðíóóääàà ººð ººðñäèéíõ íü ø¿òäýã óëàìæëàëò øàøíûã äýìæèæ, äýëãýð¿¿ëýõ áîäîëãî ÿâóóëæ áàéñíàà õýëñýí. Ó÷èð íü Áóðõàí Áàãøèéí ñóðãààëä “… Àóãàà Èõ Ãýðýë õààíû õýëñíýýð àðä ò¿ìýí ñýòãýëýý òºãñ òºãºëäºð áîëãîõ íü óëñ îðíûã óäèðäàõûí õàìãèéí ÷óõàë íü ìºí á¿ëãýý…” õýìýýñíèéã ìºðäëºã áîëãîñîí íü òóéëûí çºâ áîäîëãî áàéñàí íü àìüäðàë äýýð íîòëîãäñîí áàéíà. Òºâäèéí øàøíû ¿çëýýð èðýýä¿éä õ¿í á¿õýí áàÿð áàÿñãàëàíòàé, àç æàðãàëòàé, àìàð ò¿âøèí àìüäðàõ øàìáàëûí îðîí áèé áîëîõ òóõàé íýãýí ýø áàéäàã áèëýý. Òèéìýýñ ÷ Òºâäèéí õ¿í á¿ð ëàì áîëæ, èðýýä¿éí øàìáàëûí îðîíä õóâü íýìýð áîëîõûã õè÷ýýäýã. Ýíý õ¿ñëèé íü Æàíãàðò “…õàðü òºâä õ¿ì¿¿ñèéí õ¿ñýë áîëîîä áàéäàã ºð㺺…” õýìýýí òîäîòãîñîí. ̺í èõýíõ óëñ ã¿ðíèé õààä äýëõèéã õàìðàí çàõèðàõ õ¿ñýëòýé áàéäàã ÷ ÷àääàãã¿é, õàðèí Èõ Ìîíãîë Óëñûí ¿åä ìîíãîë÷óóä ¿¿íèéã áèåë¿¿ëæ ÷àäñàí þì. Õýðõýí ÿàæ ÷àäñàí áý? ãýâýë òàõèëûí çóðàã çóðæ áàéæ ÷àäñàí þì ø¿¿ õýìýýí íóóöàëæýý. ªð㺺㺺 øàð ºíãºòºé㺺ð ä¿ðñýëñýí. Ó÷èð íü øàð ºí㺠áîë áóðõíû ºíãº. Èéìä øàð ºí㺠íü áóðõíû õ¿ñýë õýìýýí òîäîòãîñîí. Öîîõîð ãýõýýð Èõ Ìîíãîë Óëñûí ¿åä äºðâºí õàðü , òàâàí ºíãèéí óëñ îðíûã çàõèð÷ áàéñàí òóë îëîí ºí㺠íèéëýýä öîîõîð ãýõ óòãàòàé, ìºí ò¿¿í÷ëýí öîîõîð ºí㺺ð äýëõèéí õàãàñûã çàõèð÷ áàéñíàà èëýðõèéëæýý.

==Àðàíçàë Çýýðäèéí áàéäàã ãàçàð.== “… ªðãºí Øàðòóó íýðò äàëàéí àð õºâººíä áàéäàã. ªíäºð Ìàíõàí Öàãààí óóëûí äîòîîä äîâòîëãîîíä íü , áàñ ãóðâàí Áóìáà äàëàéí áàðóóí àð õàâ÷óóíä , øèéðèéí äºðâºí äàëàéí äîëîîí äàâõàð õ¿ðýë ìºíãºí áàéøèí äîòîð çàõûí àëòàí áàãàíààñ óÿàòàé… ” áàéäãààð ä¿ðñýëñýí. ªðãºí Øàðòóó íýðò äàëàé ãýõýýð áóðõíû øàæíàà õýëñýí áîëîëòîé. Ó÷èð íü ò¿¿íèé äàðàà áàñ ãóðâàí Áóìáà äàëàé õýìýýí äºðâºí äàëàéíõàà ãóðâû íü òîäîòãîæ ºãñíººñ ¿çâýë áóðõíû øàæèí íü áóìáûíõ áèø, ãàäíààñ îðóóëæ , õºãæ¿¿ëñýí ýðäýì ãýõ óòãà ãàð÷ýý. ªíäºð Ìàíõàí Öàãààí óóëààð õî¸ð ç¿éëèéã èëýðõèéëñýí. ¯¿íä: Íýãä¿ãýýðò, Àëòàé óóëûí äîòîîä òàë áóþó íààä òàëä íü ãýñýí óòãà, õî¸ðäóãààðò, Ìîíãîë òºðèéã áóþó ×èíãèñ õààíûãàà, ó÷èð íü Ëó.Àëòàí òîâ÷èä ×èíãèñèéí åñºí ºðëºã, ×èíãèñ õààíàà : “…Ýëäýâ ýðäýíýñýýð öîãöîëñîí ñ¿ìáýð óóë ìèíü, ýíä òýíäýýñ îëîí ìºðºí öóòãàñàí äàëàé ìèíü…” /103-ð òàë /, “…Õºëºãò ¿ë äàâàãäàõ ºíäºð õàñ óóë ìèíü…” /105-ð òàë / ãýõ çýðãýýð ìàãòñàí áàéäàã. Øèéðèéí äºðâºí äàëàé ãýäýã íü òóëãóóð õèéñýí àðàâò, çóóò, ìÿíãàò, ò¿ìòýý õýëñýí. Øèéðèéí äºðâºí äàëàéí äîëîîí äàâõàð õ¿ðýë ìºíãºí áàéøèí ãýõýýð àðàâò, çóóò, ìÿíãàò, ò¿ìýòýý äîëîîí äýýä ýöãèéí ñóðãààëèàð áàéøèí øèã áàðüñàí ãýõ ñàíààã îðóóëæ ºã÷ýý. Àëòàí áàãàíà ãýõýýð àðàâò, çóóò, ìÿíãàò, ò¿ìýòèéí äîòîð ë ýíýõ¿¿ ýðäýì ÿàõûí àðãàã¿é áîñîî ãîë÷ áîëæ ÷àääàã ó÷èð àëòòàé ç¿éðëýñýí.