Маяа: Засвар хоорондын ялгаа
Content deleted Content added
б робот Нэмж байна: az:Mayya sivilizasiyası |
No edit summary |
||
Мөр 1:
[[File:Mayamap.png|thumb|right|350px|Майягийн Сонгодог эрин, сонгодог эрингийн дараах үеийн томоохон төвүүд. Улаан нь Майячуудын нутаг дэвсгэр, хар нь бусад Мезоамерикийн иргэшлүүдийн нутаг дэвсгэр]]
'''Майя''' бол Мезоамерикт (Төв Мексикээс Гондурас Никарагуа хүртэлх түүх соёлын өлгий нутаг) МЭӨ 2000-аас МЭ 1500 онуудад оршин тогтнож байсан түүх, урлаг соёл, уран барилга, тооны ухаан, одон орон цэцэглэж асан эртний соёл иргэншил билээ.
Майячууд нь МЭӨ 2 дахь мянган жилийн өмнөөс тэмдэглэгдэж ирсэн бөгөөд хөгжил цэцэглэлийнх нь оргил үе МЭ 600-900 оны хооронд байв. [[Мезоамерик]]ийн голлох үндстнүүдийн нэг байсан Майячууд нь [[эртний Египет]]үүдтэй адил сэтгэл хөдөлгөм хөшөө дурсгал, ёслолын байгууламж, төвүүдийг байгуулж, [[газар тариалан]]д суурилсан эдийн засагт тулгуурлан оршиж байв. Тэдний барилга байгууламжийн [[архитектур]] гайхалтай хөгжсөн байсан бөгөөд орчин цагийн урлагийн шинжийг хүртэл агуулдаг байв. Үүний илэрлийг өнөө үед [[Майяпан]], [[Чичен Ица]], [[Паленк]]аас харж болно.
МЭӨ 2600 онд Юкатан хавьд суурьшсан ч бүтэн 2000 гаруй жилийн дараа буюу МЭ 250 онд алдар цуугаа дуурсган хүчирхэгжиж эхэлсэн гэдэг. Майячууд одоогийн Мексик, Гуатемала, Гондурас, Эл Сальвадор, Умард Белизчүүдийн өвөг дээдэс ажээ.
==Түүх==
[[Зураг:Palenque Ruins.jpg|thumbnail|250px|right|"Майягийн соёлын нэг гол төв Паленкийн туурь]]
Майячуудын өвөг дээдэс 20000 гаруй жилийн тэртээ Берингийн хоолойгоор Америк тивд хөл тавьсан гэдэг. Тэд бол нүүдэлчин анчид байлаа. Архейн үе буюу МЭӨ 5000 оноос МЭ 1500 оны хооронд Юкатан хавьд суурьшин тогтож асан хүчирхэг майя улсын үндэс суурийг тавьжээ.
▲Майячууд ([[Англи хэл]]: mayans)нь [[Юкатаны хойг]] дээр буюу өнөөгийн [[Гондурас]], [[Гватемал]]ын нутаг дэвсгэрт оршин амьдарч байжээ. Майячууд нь МЭӨ 2 дахь мянган жилийн өмнөөс тэмдэглэгдэж ирсэн бөгөөд хөгжил цэцэглэлийнх нь оргил үе МЭ 600-900 оны хооронд байв. [[Мезоамерик]]ийн голлох улсуудын нэг байсан Майячууд нь [[эртний Египет]]үүдтэй адил сэтгэл хөдөлгөм хөшөө дурсгал, ёслолын байгууламж, төвүүдийг байгуулж, [[газар тариалан]]д суурилсан эдийн засагт тулгуурлан оршиж байв. Тэдний барилга байгууламжийн [[архитектур]] гайхалтай хөгжсөн байсан бөгөөд орчин цагийн урлагийн шинжийг хүртэл агуулдаг байв. Үүний илэрлийг өнөө үед [[Майяпан]], [[Чичен Ица]], [[Паленк]]аас харж болно. Тэд мөн [[дүрс үсэг]]тэй байсан ба хараахан бүрэн тайлж уншаагүй байна. Европчууд тэдний бичиг үсгийг тэрс үзэлд тооцон маш их хэмжээгээр устгасан тул өнөөдөр Майячуудын бичиг үсгийн соёлыг илэрхийлэх маш цөөхөн ном олдоод байна. Майячууд [[математик]], [[одон орон судлал]]д маш өндөр түвшинд хүрсэн ба [[од]] [[гараг]]сын хөдөлгөөнийн талаар сайн мэддэг, урьдчилан таамаглаж чаддаг байв. Тэдний тооцоолон бий болгосон [[цаг тооны бичиг]] болон чухал тэмдэглэлт өдрүүдийн тэмдэглэл нь үүнийг илэрхийлж байдаг. Майячууд жижиг тосгодод амьдардаг байсан чухал баяр ёслол, тэмдэглэлт өдрүүдэд ёслолын төвүүддээ цугладаг байв. Сурвалжит дайчид болон [[лам]], [[тахилч]]ид энэ нийгмийн дээд ангийг бүрдүүлж, улс орныг удирддаг байв.
===Үечлэл===
Майягийн түүхийг үндсэн 4 хэсэгт хувааж үздэг:
#МЭ 300-900 Сонгодог Эрин буюу Алтан Үе
#МЭ 900-1500 Сонгодог Эриний дараах үе буюу цэцэглэлт болон сүйрэл
#МЭ 1500 Колумбийн Эрин буюу Эзлэн түрэмгийлэл хийгээд бослого
#Орчин үеийн майя
==Соёл==
Тэдний барилга архитектурын ур ухаан гайхамшигтай байлаа. Огт өөр тивд амьдрах авч Египетчүүдээс, Грек, Ромчуудаас дутахгүй хосгүй гайхалтай уран барилгууд, пирамидуудыг метал ашиглалгүйгээр барьж үлдээсэн байна. Барисан барилгаа ч гайхалтайгаар чимэглэн элдвийн баримал, хээ дүрсийг сийлдэг байсан нь тэдний засал чимэглэлийн ур ухаан хэр өндөр байсныг илтгэнэ. Мөн тэд бичиг үсэг, одон орон астрономын ухаанд гаргууд суралцсан агаад календарь буюу хуанли ашигладаг байсан гэдэг.
Мөн халуун бүсийн ойг цэвэрлэн том том тариалангийн талбайнуудыг бий болгож талбайн доогуур услах байгууламж барисан нь гайхалтай. Майячуудын дунд гар урлал хөгжиж ирсэн ажээ. Ялангуяа шавар ваарыг тэд үнэхээр гаргууд хийдэг байсан ба үүнийгээ тэд хөрш зэргэлдээ Ольмек зэрэг улсуудад худалддаг байсан байна.
=== Хэл===
Майя хэл нь Киче (K'iche'), Какчикел (Kaqchickel), Кекчи (Q'eqchi'), болон Мам (Mam) зэрэг хэлнүүдэд хуваагдах агаад одоогоор 300'000 гаруй хүн эдгээр хэлээр ярьдаг гэнэ. Эдгээр хүний 2/3 нь цэвэр майячууд ажээ. Мөн одоогийн зарим газрын индианчууд Испани хэлээр ярилцдаг гэнэ. Харин эдгээр үндсэн хэлнээс салбарлан гарсан 21 хэл бий гэж тогтоосон байх агаад 6 сая хүн ярилцах аж.
=== Шивээс ===
Шивээс хийснээр тэд бурхан тэнгэртэйгээ холбоо тогтоож, тэднээс онцгой нэгэн хүч чадлыг авах болно гэж итгэдэг байлаа. 1519 онд ирсэн Эрнан Кортес тэргүүтэй Испаничууд тэдний сүрдмээр хөшөө барималуудаас илүүтэйгээр тэдний элдвийн хээ дүрс болсон арьс, биеийг харан цочирдсон гэдэг. Учир нь тэд урьд өмнө хэзээ ч шивээсний тухай сонсч, түүнийг харж байгаагүй байв. майячуудаар шивээс хийлгэсэн цорын ганц Испани хүн бол Гонзало Гуэррэро хэмээн түүхэнд тэмдэглэгджээ.
== Математик ==
Майячууд Хорьтын тооллын систем ашиглаж байжээ. Мөн тэгийн тоог тэмдэглэж байв. Тоонууд нь ихэвчлэн цэг болон зурааснаас бүтэх агаад доороосоо дээш бичигдэнэ. майя худалдаачид наймаа хийхдээ Какаоны үр ашиглан тоо боддог байв.
== Хөдөө аж ахуй ==
Тэд халуун бүсийг ой хөвчийг тайран цэвэрлэж, оронд нь томоос том тариалангийн талбайнуудыг байгуулсан байх агаад доогуур нь хоорондоо холбогдсон суваг бүхий бүхэл бүтэн услах байгуулажийг барьсан нь гайхалтай. МЭӨ 2500 оноос л эхлэн тэд наранцэцэгийн үр, арвай буудай , хөвөн тарьж эхэлсэн гэдэг.
Өөр өөрийн гэсэн нарийн арчилгаа шаарддаг халуун чинжүү, хулуу, мөн төрөл бүрийн шошнуудыг тариалдаг байснаас үзвэл тэд үнэхээрийн гаргууд тариаланчид байжээ.
Мөн майя тариаланчид гадил, какао зэрэг жимс болон зөгийн балыг хураан боловсруулдаг байж. Тэгээд тэр бүхнээсээ тансаг ундаануудыг гарган авдаг байжээ. Эдгээр нь согтууруулах үйлчлэл тун өндөр байсан тул эзэн хаан хориг тавьж байсан гэдэг. Мөн какаонаас шоколад гаргаж авч байв. Мөн ан агнуур хийдэг байсан ч тэд мах идэх нь цөөн байлаа.
== Нийгэм ==
Майячуудын дунд нийгмийн давхраажилт байлаа. Гар урчууд, тариаланчид, барилгачид, улс төрийн зүтгэлтнүүд тэргүүн байрыг эзэлдэг байв.
Хувцаслалтын хувьд тэд ихэвчлэн доогуураа арьс, даавуугаар хийсэн хувцас өмсдөг байсан ба заримдаа өнгийн будгаар будаж, хээгээр чимсэн цамц өмсдөг байв. Эмэгтэйчүүдийн хувьд бүс бүхий цамц өмсдөг байсан ба эр эм гэлтгүй цөм адилхан гутал өмсдөг байна.
Гэрлэлтийн хувьд тэд заавал харъяат удирдагчаасаа зөвшөөрөл авсан байх ёстой агаад яг л орчин үеийн хурим шиг номлогчийн өмнө зогсоод тангараг өргөдөг байна. Харин ижил хүйстнүүдийг маш хатуу хориглодог байсан.
Цэрэг армийн хувьд үнэхээр төгс, тэд төрөл бүрийн илд, жад, нум сумаар өвч зэвсэглэсэн байх агаад бөмбөр нүдэх, шүгэлдэх зэрэг нууц дохионуудыг бие биедээ өгөхөөс гадна бүр олзлон авсан дайсны цэргүүдээсээ торгуулийн суманг хүртэл бүрдүүлдэг байсан байна.
==Гадаад холбоос==
{{commons|Maya civilization}}
[[Ангилал:
[[ar:مايا]]
| |||