Монгол хэлний язгуур: Засвар хоорондын ялгаа

'''Монгол хэлний бүлэг''' гэдэг нь [[Монголын тал хээр|Монголын тал хээрээр]] ([[Монгол Улсулс]] болон [[Хятад|Хятадын]] [[Өвөр Монголын Өөртөө Засах Орон]]) төвлөрөн [[Еврази|Евразийн]] эх газарт оршин суух үндэстнүүдийн нэг гарвал бүхий хэлнүүдийн нийтлэг нэр. Эдгээр хэлнүүд [[дүрэм]], [[үг]], [[авиа]] зэрэг талаар нягт холбоотой бөгөөд эдгээр хэлээр ярилцагчдыг '''монгол хэлтнүүд''' гэж нэрлэх нь ч бий.

Энэ бүлгийн хэлнүүд нь [[эгшиг зохицох ёс]], үгийн төгсгөлд нөхцөл, дагавар залгаж утга бүрэлдүүлдэг зэрэг чанараараа [[түрэгТүрэг хэлний бүлэг]] болон [[тунгусТунгус хэлний бүлэг|тунгусТунгус хэлний бүлэгтэй]] тун төстэй учраас эдгээрийг ерөнхийд нь [[алтайАлтай хэлний бүлэг|алтайАлтай хэлний бүлэгт]] багтаадаг.

*: Өвөр Монголын Өөртөө Засах Орны дорнод хэсэг болон [[Шинжаан Уйгурын Өөртөө Засах Орон|Шинжаан Уйгурын Өөртөө Засах Орны]] нэг хэсэгт орших [[дагуурДагуур үндэстэн|дагууруудДагуурууд]]

* [[Буриад хэл]](Буриад монголМонгол хэл)

*: [[Оросын Холбооны Улс|Оросын]] [[Бүгд Найрамдах Буриад Улс|Буриадын Бүгд Найрамдах Улс]] орчим амьдрах [[буриад|буриадууд]] (буриад монголчууд)Буриадууд

*: [[Монгол Улс]] болон [[Өвөр Монголын Өөртөө Засах Орон]],[[Цинхай муж|Цинхай мужийн]] нэг хэсэг болон Шинжааны умард хэсгээр оршин суух [[монгол үндэстэн|монголчуудМонголчууд]]

*: Хятадын [[Ганьсу муж|Ганьсу мужийн]] [[тунсянТунсян үндэстэн|тунсянуудТунсянууд]]

*: Ганьсу муж дахь [[баоаньБаоань үндэстэн|баоаньчуудБаоаньчууд]]

*: [[Афганистан|Афганистаны]] баруун хойд хэсэг дэх [[Херат]] муж орчим суурьших [[моголМогол үндэстэн|моголуудМоголууд]]

*: [[Оросын Холбооны Улс|Оросын]] [[Бүгд Найрамдах Халимаг Улс|Халимагийн Бүгд Найрамдах Улс]] орчим амьдрах [[халимагХалимаг|халимагуудХалимагууд]]

Монгол угсаатан гэж нэрлэгдэх ард түмний хэл яриануудаас Монгол Улсынулсын баруун хэсэг болон Хятадын Цинхай, Шинжаанд байх

[[ОйрдОйрад]] гарвалын монголчуудынМонголчуудын хэл нь бусад монголМонгол хэлнүүдээс харьцангуй холдсон учир '''ОйрдОйрад хэл''' хэмээн нэрлэх нь бий. Тэд [[монголМонгол бичиг|монголМонгол бичгийг]] бага зэрэг өөрчилсөн [[тодТод бичиг]] хэрэглэдэг. Гэхдээ ОйрдуудыгОйрадуудыг монголМонгол үндэстэн гэж авч үзэн, ойрдОйрад хэлийг монголМонгол хэлний нэгэн [[аялга]] хэмээн ойлгох нь түгээмэл.

*** Буриад аялга (буриадуудынБуриадуудын буриадБуриад хэл болон монголчуудынМонголчуудын хойд хэсгийнхэн ярилцах аялга)

** ОйрдОйрад аялга (ОйрдОйрад хэл. Монгол Улсынулсын баруун хэсэг болон Хятадын Цинхай мужийн нэг хэсэг, Шинжааны хойд хэсэг)

[[Монгол хэл]] гэж нэрлэгдэх нь дээрх "ангилал"-д буй тодорхойлолтод буй халхХалх аялга болон өвөр монголынМонголын аялгууд дээр халимагаасХалимагаас бусад ойрдОйрад аялгуудыг нэмсэн зүйл гэж ойлгоно. Түүнчлэн зөвхөн Монгол Улсынулсын нийтлэг хэл болох халхХалх аялга, эсвэл халхХалх аялга, өвөр монголынМонголын аялгууд ба буриадБуриад хэлийг оролцуулсан зүүн хэсгийн аялгыг тэр чигээр нь ойлгох нь ч бий.

Монгол үндэстэн бичиг үсэгтэй болсон тухай Нууц товчоонд дурьдсанаар [[1204]] онд [[Чингис Хаан]] [[Найман]] аймгийг бут цохиход Тататунга хэмээх [[уйгурУйгур хэл|уйгурУйгур хэлтэй]] бичгийн хүн олзлогдож, монголчуудадМонголчуудад бичиг үсгийн чухлыг ойлгуулснаар үр ач нартаа тэрхүү [[уйгурУйгур бичиг|уйгурУйгур бичгийг]] сургаснаас эхлэлтэй гэж байдаг. Гэхдээ түүнээс өмнө ч бичиг үсэгтэй болсон байх магадлал бий. Ямартай ч одоогоор олдсон монголМонгол хэл дээрх хамгийн эртний бичгийн дурсгал бол [[1224]] онд босгосон Чингисийн чулуун бичиг юм.

Гэвч Хятадын эд өлгийн зүйл дунд [[Кидан бичиг|киданКидан бичгийн]] дурсгал байх бөгөөд Кидан хэлийг монголМонгол хэлний бүлэгт хамааруулбал киданыКиданы чулуун бичээсүүд одоогоор олдсон монголМонгол хэлтний хамгийн эртний бичиг үсгийн дурсгал болох юм.

[[13-р зуун|13-р зууны]] сүүлийн хагаст Чингис хааны ач [[Хубилай хаан|Хубилайн]] зарлигаар [[шарын шашны]] мяндагтан [[Пагва лам]] [[Төвд бичиг|төвдТөвд үсэгт]] үндэслэн [[Дөрвөлжин бичиг]] зохион [[Юань гүрэн]] даяар хэрэглэж байсан ч түүний уналттай цуг мартагджээ. Өдгөө өвөр Монголд хэрэглэгддэг [[монгол бичиг]] нь Чингис хааны үеэс хойш хэрэглэж ирсэн [[уйгаржинУйгуржин бичиг]] болно.

[[17-р зуун|17-р зуун]]д ОйрдынОйрадын Зая Бандида ОйрдОйрад аялгад тохируулан монголМонгол бичгийг өөрчилж, [[Тод бичиг|тодТод үсгийг]] бүтээн ойрдынОйрадын бичиг үсгийн соёлыг үндэслэжээ. Энэ нь одоо ч Хятадын баруун хэсгээр байх ойрдОйрад гарвалын монголчуудынМонголчуудын дунд хэрэглэгдсээр буй. Халимагууд ч мөн энэ үсгийг хэрэглэж байсан боловч [[Орос хэл|Орос хэлэнд]] хэрэглэгдэх [[кириллКирилл бичиг]] дээр 6 үсэг нэмсэн цагаан толгой болон [[зөв бичгийн дүрэм]] [[Зөвлөлт Холбоот Улс|ЗХУ-ын]] үеэс хэрэглэх болжээ. Мөн одоогийн Халимаг хэлэнд оросОрос хэлний үг ихээр орж ирсэн тул ярианы хэл нь төстэй ОйрдОйрад аялгаас бичгийн хэл нь маш ихээр ялгаатай болжээ.

[[Буриад хэл]] болон Монгол Улсынулсын халхХалх монголМонгол хэл нь мөн ЗХУ-ын нөлөөгөөр кириллКирилл бичигт үндэслэсэн зөв бичгийн дүрэмтэй болсон бөгөөд буриадБуриад хэл нь 36, монголМонгол хэл нь 35 үсэгтэй.

Дээр тусгаарлагдсан хэлнүүд хэмээн ангилсан хэлнүүд нь өөрийн бичиг үсэггүй бөгөөд [[латинЛатин үсэг|латинЛатин үсгийн]] [[цагаан толгой|цагаан толгойг]] ашиглан бичдэг болсон байна.

{{алтайАлтай хэлний бүлэг}}