Казахстаны Үндсэн хууль

Бүгд Найрамдах Казахстан Улсын Үндсэн хууль (казах. Қазақстан Республикасының Конституциясы) - Казахстан Улсын эцэг хууль. Казахстаны өнөөгийн мөрдөгдөж буй Үндсэн хууль 1995 оны 8 дугаар сарын 30-нд бүх нийтийн санал асуулгаар батлагдсан байна.

Энэхүү Үндсэн хуульд заасны дагуу Бүгд Найрамдах Казахстан Улс нь ардчилсан, иргэний эрх зүйт улс гэдгээ баталж, хамгийн дээд үнэт зүйл нь хүн, түүний амь нас, эрх, эрх чөлөө юм гэж заасан байна.

Казахстан бол Ерөнхийлөгчийн засаглалтай нэгдмэл нэг улс юм. Төрийн эрх мэдэл зөвхөн ард түмний гарт байх бөгөөд үүнийг Бүгд найрамдах улсын санал асуулга, чөлөөт сонгууль, түүнчлэн төрийн байгууллагад эрх мэдлээ шилжүүлэх замаар шууд хэрэгжүүлдэг байна.

Төрийн эрх мэдлийг хууль тогтоох, гүйцэтгэх, шүүх гэж хуваах зарчмын дагуу Үндсэн хууль болон бусад хуульд үндэслэн хэрэгжүүлдэг гэж заажээ.

Бүгд Найрамдах Казахстан Улсын Үндсэн хуульд үзэл суртлын болон улс төрийн олон намын тогтолцоог тунхагласан бөгөөд үүний үндсэн дээр Казахстанд янз бүрийн улс төрийн нам, олон нийтийн холбоо байгуулагдаж, үйл ажиллагаагаа явуулж байна. Төрийн болон хувийн өмчийг хүлээн зөвшөөрч, тэгш хамгаална. Газар, түүний хэвлий, амьтан, ургамал, байгалийн бусад баялаг төрийн өмчид байхаар тусгасан байна.

Төрийн хэл нь казах хэл боловч төрийн байгууллага, нутгийн өөрөө удирдах байгууллагад албан ёсоор орос хэлийг казах хэлтэй хамт хэрэглэдэг.

Бүгд Найрамдах Казахстан Улсын Үндсэн хууль нь эрх зүйн дээд хүчинтэй: бүх хууль тогтоомж, Ерөнхийлөгчийн зарлиг, Засгийн газрын тогтоол, төрийн бүх байгууллагын бусад зохицуулалтын эрх зүйн актууд нь түүний хэм хэмжээнд үндэслэсэн байх ёстой бөгөөд тэдгээртэй зөрчилдөх ёсгүй. Үндсэн хууль нь Бүгд найрамдах улсын бүх нутаг дэвсгэрт үйлчилдэг: иргэд Үндсэн хуулийн холбогдох заалтыг үндэслэн шүүх болон бусад байгууллагад эрх, эрх чөлөөгөө хамгаалах эрхтэй. Төрийн байгууллага маргаантай асуудлыг шийдвэрлэхдээ Үндсэн хуулийн хэм хэмжээг баримтлана. Бүгд Найрамдах Казахстан улсын олон улсын гэрээ нь Үндсэн хуульд харшлах ёсгүй.

Түүх

ЗСБНКазАУ-ын 1926 оны Үндсэн хууль

Казахстаны анхны Үндсэн хуулийг ЗСБНХУ байгуулагдсаны дараа 1926 оны 2 дугаар сарын 18-ны өдөр Казахстаны Зөвлөлт Холбоот Автономит Улсын Гүйцэтгэх Төв Хорооны тогтоолоор Казахстаны бүрэлдэхүүнд байсан 1925 онд ЗСБНХОУ-ын Үндсэн хуулийг харгалзан эцсийн хувилбараар баталсан. Энэхүү Үндсэн хуулиар төрийн хэлбэр, төрийн бүтэц, улс төрийн дэглэм, төрийн байгууллага, гүйцэтгэх, захиргааны байгууллагын бүтцийг тогтоосон. Сонгуулийн идэвхтэй, идэвхгүй хууль, төсвийн хуулийн үндсэн зарчмуудыг тодорхойлсон. Энэхүү Үндсэн хуульд зааснаар Казахстан нь ЗСБНХОУ-ын бүрэлдэхүүнд тэгш эрхтэй Бүгд найрамдах улс байсан юм. Анхны Үндсэн хуулийн төслийг зохиогчдын нэг нь Абдурахман Айтиев байв.

ЗСБНКазУ-ын 1937 оны Үндсэн хууль

1937 оны 3 дугаар сарын 26-нд болсон Бүх Казахын Зөвлөлтийн X их хурлаар батлагдсан Зөвлөлт Социалист Бүгд найрамдах Казах Улсын Үндсэн хууль нь 11 бүлэг, 125 зүйлээс бүрджээ. Үүнд: “ЗХУ-ын Үндсэн хуулийн 14-т "Казахстан ССР нь төрийн эрх мэдлийг бие даан хэрэгжүүлж, бүрэн эрхээ бүрэн хамгаалдаг." 1937 оны Үндсэн хуульд эдийн засаг, улс төрийн батлан хамгаалах чиглэлээр харилцан туслалцаа үзүүлэх (13-р зүйл), Казахстаны ЗХУ-ын зөвшөөрөлгүйгээр нутаг дэвсгэрийг өөрчлөх (зүйл) бусад эрх тэгш Бүгд найрамдах улсуудтай сайн дурын үндсэн дээр нэгдэж болохыг тусгасан байв. 16) Бүгд найрамдах улсын засаглалын асуудал, үүний дагуу Бүгд найрамдах улсын болон орон нутгийн Засгийн газрын дээд байгууллагууд, хууль тогтоомжийн хэрэгжилтэд хяналт тавих, төрийн болон нийтийн хэв журам, иргэдийн эрхийг хамгаалах, татвар хураах гэх мэт.

ЗСБНКазУ-ын 1978 оны Үндсэн хууль

1978 оны 4 дүгээр сарын 20-ны өдөр Бүгд Найрамдах Улсын Дээд Зөвлөлийн IX хурлын ээлжит бус VII чуулганаар батлагдсан ЗСБНКазахУ-ын Үндсэн хууль нь оршил, 10 хэсэг, 19 бүлэг, 173 зүйлээс бүрдсэн байв. Түүнд зааснаар бүх эрх мэдэл нь ажилчид, тариачид, ажилчин сэхээтнүүдэд сонгодог байдлаар хуваагддаг ард түмний мэдэлд байв. ЗСБНКазахУ-ын Коммунист намыг эрх мэдэл, удирдлагын тогтолцооны дээр байрлуулсан (6-р зүйл) байна. Бүгд найрамдах улсын эдийн засгийн тогтолцооны үндэс нь төр, нэгдэл, нэгдэл, үйлдвэрчний эвлэлийн болон бусад олон нийтийн байгууллагын өмч юм гэжээ.

Бүгд Найрамдах Казахстан Улсын 1993 оны Үндсэн хууль

Тусгаар тогтносон Казахстан улсын анхны Үндсэн хуулийг 1993 оны 1 дүгээр сарын 28-нд Казахстаны Дээд Зөвлөлийн XII хурлын IX чуулганаар баталсан байна. Бүтцийн хувьд оршил, 4 хэсэг, 21 бүлэг, 131 зүйлээс бүрдсэн. Үндсэн хуульд Казахстан улсын бүрэн эрхт байдлыг олж авснаас хойш батлагдсан олон нийтийн бүрэн эрхт байдал, төрийн тусгаар тогтнол, эрх мэдлийг хуваах зарчим, казах хэлийг төрийн хэлээр хүлээн зөвшөөрөх, Ерөнхийлөгчийг төрийн тэргүүн, шүүх байгууллага - Дээд, Үндсэн хуулийн болон Дээд Арбитрын шүүх гэж хүлээн зөвшөөрөх зэрэг олон эрх зүйн хэм хэмжээг шингээж өгсөн юм. 1993 оны Үндсэн хууль нь парламентын Бүгд найрамдах улсын загварт үндэслэсэн. Тус Үндсэн хуульд Казахстаны тусгаар тогтнолыг бэхжүүлэхийн зэрэгцээ тусгаар тогтнолын эхний жилүүдийн ээдрээ, зөрчилдөөнийг мөн тусгасан байдаг.

Бүгд Найрамдах Казахстан Улсын 1995 оны Үндсэн хууль

Бүгд Найрамдах Казахстан Улсын одоогийн Үндсэн хуулийг 1995 оны 8 дугаар сарын 30-нд бүх нийтийн санал асуулгаар баталсан байна. Энэ өдөр бүх нийтийн амралтын өдөр буюу Бүгд Найрамдах Казахстан Улсын Үндсэн хуулийн өдөр юм. Тус улсын үндсэн хуулийг батлахын өмнө Үндсэн хуулийн төслийг тус улсын иргэдээр өргөнөөр хэлэлцүүлсэн ажээ. Төслийн нийт 33 мянга орчим хамтын хэлэлцүүлэг болж, 3 сая гаруй иргэн оролцсон байна. Хэлэлцүүлгийн үеэр 30 шахам мянган санал, санаачилга гарсан. 55 зүйлд 1100 гаруй нэмэлт, өөрчлөлт оруулсан байна.

Одоогийн Үндсэн хууль батлагдсанаас хойш 1998, 2007, 2011, 2017, 2019 онуудад таван удаа нэмэлт, өөрчлөлт оруулсан байна.

2019 оны гуравдугаар сарын 23-ны өдрийн Үндсэн хуульд оруулсан нэмэлт, өөрчлөлтийн дагуу Бүгд Найрамдах Казахстан улсын нийслэл нь Астана хот болсон юм.