Бар хэвлэл

Сийлмэл аргаар хэв буюу бар хийж ном хэвлэхийг барын хэвлэл гэнэ.

Ном барлах нь анх Хятадад Хан улсын үед үүсч, XIII зууны сүүл үе буюу Монголын Юань улсын үед бар хэвлэлд Солонгосууд шинэчлэл хийж, цутгамал гаралт үсэг 200 мянгыг хийж ном хэвлэж эхэлсэн нь Германы И.Гуттенбергээс 100 гаруй жилийн өмнөх хэрэг байв. 1436 онд солонгосууд дэлхийн хамгийн том хорголжин үсгийн барыг бүтээжээ. Ном хэвлэлийн хүрэл, шавар ,чулуу, зэс, төмөр, модон бар гэж байв.

Монгол улсын ном хэвлэлийн түүхэнд бар хэвлэл чухал байр эзлэнэ. Дундад зууны үед ном хэвлэлийн газар нь хүрээ хийдийн газарт л төвлөрч байсан ба хэвлэлийн газруудыг “бархан” хэмээн нэрийддэг байжээ.

XIX зууны сүүл үед бүрэн бус мэдээгээр Ар Монголд 60 гаруй хүрээ, хийд өөрийн бархантай, Өвөр Монголын Шилийн голын чуулганы 10 хошуунд 89 сүм хийд бархантай байв. Хүрээ хийдийн барханд түвэд, санскрит болон монгол хэлээр ном судар өргөнөөр хэвлэн тарааж байсан нь бурхны шашин дэлгэрэхэд их түлхэц болсон ажээ.

Монголын хүрээ хийдийн барханд хэвлэгдсэн шашны хөлгөн судруудын хамгийн том нь 1720 онд Өвөр Монголын Долоннуурын сүмийн барханд хэвлэсэн 108 боть Ганжуур юм. Монгол модон барын аргаар хэвлэж байсан ном судрын дийлэнх нь Энэтхэг, Түвэдийн эрдэмтэн лам нарын зохиол бүтээл байв.

Барханы газруудад ном судар хэвлэх үндсэн арга нь анхандаа модон бар байв. Модон барын хэв сийлэх нь 2 янз байжээ. Хэвийн модон дээрээ үсгийг шууд буруу харуулан сийлэхээс гадна, цаасан дээр ердийнхөөрөө бичээд түүнийгээ тослон тодруулж хэв дээрээ буруу харуулж наагаад сийлдэг аргыг өргөн хэрэглэж байжээ.

XIII-XIV зуунд номын бард хэрэглэж байсан хичээнгүй үсгийг хэлбэршүүлж иргэний номыг хэвлэдэг болсноороо модон барын номд хэвлэлийн хоёр үсгийг бий болгожээ. XVII-XVIII зуунд модон бараар хэвлэсэн ном, судрын дийлэнх нь бурхны сургаалын ном байгаа ч XVIII зуунаас улс төр, түмэн бодисын номыг цөөн тоогоор хэвлэж эхлэв. Иргэний зохиолын хэвлэлийн ялгаатай нь дэвтэрчилэн үйлдэхээс гадна шинжлэх ухааны номд утга агуулгыг илтгэсэн зураг, хүснэгт хэрэглэж эхэлжээ. Номын цаас болгох аргыг үйлдвэрлэлд нэвтрүүлсний үр дүнд зузаан судрыг төвөггүй хэвлэх болов. Ном үйлдвэрлэлийн багаж хэрэглэл өөрчлөгдөж их хөлгөн судрыг огтлоход бэлтгэдэг морин савслага, цаасны хөрөө, сэв арилгадаг өрөвтөл зэргийг хэрэглэх болжээ. Барын номын дийлэнхийг хар бэхээр хэвлэсэн байгаа ч мөн улаан шунхаар хэвлэж байсныг их хөлгөн судар шунхан барын Ганжуураас харж болно.

Барчид дэвтэрлэсэн ном үйлдэх болсноороо цаас болгодог нүсэр ажиллагааг халж нимгэн цаасаар хавтастай хийж үдээд дугтуйлдаг болжээ. Ном судрыг олон хувиар хэвлэх болсноор модон барууд эмтэрч засч сэлбэх нь цаг хугацаа шаардсан төвөгтэй ажил болов. Тиймээс зэс,төмрөөр бар хийсэн нь ном үйлдвэрлэлд ахиц гарчээ.

XX зуунаас Халх Монголд хорголжин бараар ном хэвлэж эхэлсэн байна. Хорголжин барын хэвлэлд номын үсгийг хуудас хуудсаар өрдөг түүнийгээ гүймэг үсэг гэж нэрийджээ. Ихэнх барханы газар барын сүмийнхээ үүдэнд дэлгэрэнгүй том гарчиг хийж ном судар, бурхан тахил, хүрд сахиусны бар хэвээ маш нямбай төрөлжүүлэн тавьж хураан хадгалдаг байжээ. XIX зууны сүүлээр Арвайхээрт хэвлэсэн олон газрын барханы гарчгийн дотор Ламын гэгээний хийдийн барын гарчигт номын хуудас модны тоо, ам цаасны тоо, хэрэглэх бэхийн тоо хэмжээг тавьсан нь монголын хэвлэлийн ажил эмх цэгцтэй байсныг харуулж байна.