АНУ-ын боловсрол

АНУ-ын боловсрол нь сургуулийн өмнөх, бага, дунд, дээд боловсрол гэсэн тусдаа боловсролын үе шатуудаас бүрддэг. Энэ нь холбооны, муж, орон нутгийн засаг захиргаа гэсэн гурван түвшинд хянаж, санхүүждэг байна.

АНУ-ын бүх мужуудад заавал эзэмших боловсролын тухай хуультай байдаг бөгөөд муж тус бүрээс хамаарч 5-8 наснаас 16-18 нас хүртэлх хүүхдэд заавал эзэмших боловсролыг олгодог байна. Боловсролын хөтөлбөр нь муж тус бүр болон сургуулийн дүүргүүдэд өөр өөр байж болох ч бүх мужууд хуулийн дагуу улсын сургуулийн сурагчдыг хүссэн наад захын боловсролын түвшинд хүрсэн эсэхийг шалгадаг байна.

Дээд боловсролын байгууллагууд сургалтын чанараараа хоорондоо ихээхэн ялгаатай байдаг. Ivy League-ийн 8 тэргүүлэх Их сургуулийг АНУ болон дэлхийн хамгийн нэр хүндтэйд тооцдог юм.

АНУ нь 2010 оны байдлаар коллежийн зэрэгтэй насанд хүрэгчдийн хувиар аж үйлдвэржсэн орнуудын дунд 10-р байранд ордог байна.

Бүтэц

Америкийн ахлах ангийн сурагчид

Заавал эзэмших боловсролын хугацаа, сурах нас нь муж тус бүрт өөр байдаг. Америк хүүхдүүд 5 орчим настайдаа бага сургуульд (англи. elementary school), тэг ангид (герман. kindergarten) явдаг. Ихэнх мужид тэг ангид заавал биш байдаг ч бараг бүх америк хүүхдүүд тэг ангид явдаг. Хэдийгээр герман хэлээр шууд утгаараа "цэцэрлэг" гэсэн утгатай ч АНУ-д цэцэрлэгүүд тусдаа байдаг бөгөөд шууд утгаараа "сургуулийн өмнөх" (англи. preschool) гэж нэрлэгддэг.

Бага сургууль нь 5, 6-р анги хүртэл (сургуулийн дүүргээс хамаарч) үргэлжилдэг бөгөөд дараа нь сурагч 8, 9-р анги төгсдөг дунд, бага ахлах (англи. middle school болон junior high school) сургуульд суралцдаг. Ахлах сургууль (англи. high school) нь 9-12-р анги байдаг тул америкчууд ихэвчлэн 18 настайдаа ахлах сургуулиа төгсдөг байна.

Дунд боловсрол эзэмшсэн хүүхдүүд "нийгмийн коллеж" (англи. community college) -д орох боломжтой болдог байна. Статистик мэдээнд эдгээр боловсролын байгууллагуудыг 2 жилийн коллеж (англи. two-year colleges) гэж нэрлэдэг, мөн "англи. community college, junior college, technical college буюу city college" нэрлэдэг байна.

Эдгээр боловсролын байгууллагууд нь хоёр жил суралцсаны дараа (англи. associate’s degree) зэрэг олгодог байна. Гэхдээ 9-р ангиасаа хойш ийм боловсролын байгууллагад сурч эхлэх боломжтой Монголоос ялгаатай нь бүрэн дунд боловсрол эзэмшсэний дараа л АНУ-ын коллежид элсэх боломжтой. Боловсролоо үргэлжлүүлэх өөр нэг сонголт бол коллеж эсвэл их дээд сургуульд суралцах явдал бөгөөд ихэвчлэн дөрвөн жил сурсаны дараа бакалаврын зэрэг авах боломжтой. Бакалаврын зэрэгтэй төгссөн хүмүүс цаашид суралцаж магистр (2-3 жил), докторын зэрэг (3 ба түүнээс дээш жил) авах боломжтой. Тус тусад нь магадлан итгэмжлэгдсэн факультет, их дээд сургууль (graduate schools)-д элсэхийн тулд бакалаврын түвшинд тусгай бэлтгэл хийх шаардлагатай бөгөөд Анагаах ухааны доктор, Хууль зүйн ухааны докторын зэрэг олгодог.

Бага болон дунд боловсрол

Үнэ төлбөргүй улсын сургуулиудыг ардчилсан зарчим дээр тулгууралсан Сургуулийн Зөвлөл (англи. school boards) удирддаг байна. Сургуулийн Зөвлөл сургалтын хөтөлбөр баталж, багш нарыг хөлсөлж хөтөлбөрийн санхүүжилтийг тодорхойлдог байна. Мужийн удирдлага сургуулийн сурагчдад зориулсан стандарт, шалгалтыг тогтоох замаар мужийн хүрээнд боловсролын асуудлыг зохицуулдаг байна.

Олон нийтийн боловсролд засгийн газрын янз бүрийн шатлалаас (ихэвчлэн мужаас) санхүүждэг, гэхдээ сургуулийн дүүргийн харьяанд байдаггүй, сургуулийн удирдах зөвлөлд захирагддаггүй, төрийн бусад дүрэм журамд захирагддаг “тусгай” (англи. charter schools) сургуулиуд мөн байдаг юм.

Америк хүүхдүүдийн дийлэнх нь улсын сургуульд сурдаг байна. Тухайлбал, 2013 онд сургуулийн насны хүүхдүүдийн 87 орчим хувь нь улсын сургуульд үнэ төлбөргүй, 10 орчим хувь нь хувийн сургуульд, 3 хувь нь гэрээр суралцаж байжээ. Гэсэн хэдий ч АНУ-д тухайн сургууль илүү нэр хүндтэй санагдаж байсан ч таны оршин суугаа дүүрэгт байрладаггүй сургуульд үнэ төлбөргүй сурах боломжгүй юм.

Төлбөртэй олон хувийн сургуулиуд нь шашины гаралтай байдаг. Хамгийн өргөн тархсан нь 19-р зууны хоёрдугаар хагаст Ирландын цагаачдын үүсгэн байгуулсан католик сургуулиудын сүлжээ юм. Оюутнуудыг нэр хүндтэй их дээд сургуульд элсэн суралцахад бэлтгэхийн тулд ихэвчлэн маш үнэтэй, заримдаа өндөр өрсөлдөөнтэй байдаг бусад хувийн сургуулиуд байдаг байна.

Бага боловсрол

АНУ-ын Бага боловсрол нь үндсэн академик сурах, нийгэмшүүлэх ур чадварт анхаарлаа төвлөрүүлж, хүүхдүүдэд амьдралд, ялангуяа дунд сургуульд амжилтанд хүрэхэд шаардлагатай өргөн хүрээний мэдлэг, ур чадварыг (зан төлөв, хүн хоорондын харилцааг оролцуулан) эзэмшүүлэх хандлагатай байдаг.

Бага сургууль (англи. elementary schools, англи. grade schools, буюу англи. grammar schools) ихэвчлэн 5-11, 12 насны хүүхдүүдийг сургадаг. Нэг багш дүрслэх урлаг, хөгжим, биеийн тамирын хичээлээс бусад бүх хичээлийг заадаг бөгөөд нэг хичээл долоо хоногт хоёр удаа ордог. Заах хичээлүүд нь ихэвчлэн арифметик (заримдаа анхан шатны алгебр), унших, бичих бөгөөд зөв бичих болон үгийн санг хөгжүүлэхэд анхаардаг. Байгалийн болон нийгмийн ухааныг бага зэрэг заадаг. Ихэнхдээ нийгмийн шинжлэх ухаан нь орон нутаг судлал хэлбэрээр явагддаг байна.

Ихэнхдээ бага сургуульд суралцах нь урлагийн төсөл, хээрийн аялал болон бусад зугаалага тоглоом хэлбэрээр явагддаг байна.

Дунд шатны сургууль

Дунд шатны сургуулиудад (англи. middle schools, англи. junior high schools, болон англи. intermediate schools) 11-12 наснаас 14 нас хүртэл 6-р ангиас 9-р анги хүртэл сурдаг байна. Заавал ордог хичээлүүд (core subjects) бол: математик, англи хэл, уран зохиол (English language art), байгалийн шинжлэх ухаан (science), нийгмийн шинжлэх ухаан (social studies) юм. Иймд байгалийн ухаанд нэг хичээлээр судалсан биологи, физик, хими, геологийн мэдээлэл, “нийгмийн ухаанд” газарзүй, түүх, иргэний тухай шинжлэх ухааны мэдлэг багтдаг байна.

Ахлах сургууль

Ахлах сургууль нь АНУ-ын дунд боловсролын сүүлийн шат бөгөөд 9-р ангиас 12-р анги хүртэл үргэлжилдэг байна. Ахлах сургуульд сурагчид дунд ангиасаа илүү чөлөөтэй хичээлээ сонгох боломжтой бөгөөд зөвхөн сургуулийн удирдах зөвлөлөөс тогтоосон төгсөлтийн хамгийн бага шалгуурыг хангасан байх ёстой. Ердийн хамгийн бага шаардлага нь:

• Математик 3 жил, алгебрийн хоёр дахь жил хүртэл;
• Англи хэл, уран зохиол 4 жил суралцсан;
• Нийгмийн ухааны чиглэлээр 2-4 жил, үүнд ихэвчлэн АНУ-ын түүх, төрийн байгуулалт орно;
• Биологи, хими зэрэг байгалийн ухааны чиглэлээр 2-4 жил суралцах;
• Биеийн тамирын чиглэлээр 1-2 жил сурна.

Нийгмийн шинжлэх ухаан (газар зүй, дэлхийн түүх, хууль зүй) болон байгалийн шинжлэх ухаан (физик, эрчим хүч, экологи) зэрэг хичээлүүдийг сурагчдад сонгохыг санал болгодог бөгөөд мужийн заавал гэж шаарддагүй байна. Гэсэн хэдий ч сургуулийн дүүргүүд нэмэлт шаардлага тавьж болно: ихэвчлэн эдгээр нь гадаад хэл, технологи, физикийн хичээл юм. Сургуулийн олон дүүрэгт олон нийтийн ажлыг тодорхой цагийн турш гүйцэтгэхийг шаарддаг.

Ихэнх их дээд сургуульд элсэхийн тулд 2-4 жил гадаад хэл сурах зэрэг бүрэн хэмжээний хөтөлбөр шаардагдана. Ихэнх алдартай их дээд сургуулиуд элсэлтийн дүрэмдээ ирээдүйн элсэгчдэд сургуульд суралцах ёстой хичээлүүдэд тавигдах шаардлагыг тодорхой зааж өгсөн байдаг.

Үлдсэн бусад хичээлээ оюутнууд өөрсдөө сонгох ёстой. Эдгээр хичээлийн багц нь сургуулийн санхүүгийн байдал, оюутнуудын хүсэл эрмэлзлээс хамааран тоо хэмжээ, чанарын хувьд өөр өөр байдаг байна. Жишээ нь:

• статистик, компьютерийн шинжлэх ухаан, байгаль орчны шинжлэх ухаан;
• гадаад хэл (ихэнхдээ испани, франц, герман; бага зэрэг нь- япон, хятад, орос, латин, грек);
• дүрслэх урлаг (уран зураг, уран баримал, гэрэл зураг, кино);
• тайзны урлаг (театр, найрал хөгжим, бүжиг);
• компьютерийн технологи (компьютерийн хэрэглээ, компьютерийн график, вэб дизайн);
• хэвлэн нийтлэх (сэтгүүл зүй, эмхэтгэлийн редакторлах);
• хөдөлмөр (мод боловсруулах, автомашин засвар).

Мөн Advanced Placement (товч. AP) гэж ахлах ангийн сурагчдыг Канад, АНУ, Их Британийн их дээд сургуулиудад суралцахад бэлтгэх зорилготой төлбөртэй боловсролын хөтөлбөр байдаг юм.

Ахлах сургуульд их, дээд сургуулиудын нэгэн адил A/B/C/D/F гэсэн системээр дүн тавьдаг байна. A — хамгийн сайд дүн, F — хангалтгүй гэсэн дүн.

Дээд боловсрол

АНУ-ын дээд боловсрол эзэмшихийн тулд ихэвчлэн коллеж, их дээд сургуульд 4-6 жил суралцдаг байна. 2009 онд АНУ-д 4352 дээд боловсролын байгууллага байсан. 2008 онд их, дээд сургууль төгсөгчдийн 36% нь дөрвөн жилийн хөтөлбөрт (бакалаврын зэрэг), 57% нь зургаан жилийн хөтөлбөрт (бакалавр+магистр) суралцсан байна.

2001 онд нийт АНУ-ын дээд боловсролын байгууллагад суралцсан 17.5 сая оюутнаас 515,000 гадаад оюутан байсан бөгөөд тэдний 60% нь Азиас ирсэн байна. Сүүлийн үед хувийн болон төрийн их, дээд сургуулиудад боловсрол өндөр үнэтэй болж байна. Нэг жилийн сургалтын төлбөр Төрийн их сургуульд 5000 доллараас Харвардад 40 000 доллар хүртэл байдаг ба ядуу оюутнуудад тэтгэлэг олгодог ч дунд орлогтой оюутнуудад хангалтгүй байдаг. 2002, 2004 оны хичээлийн жилүүдэд улсын их, дээд сургуулиудын сургалтын төлбөр 14%, хувийн их дээд сургуулиудын төлбөр 6%-иар нэмэгдсэн нь тухайн үеийн инфляцийн түвшнээс өндөр хэвээр байсан байна.

Америкийн ярианы хэлээр бүх их дээд сургуулийг коллеж (англи. college) гэж нэрлэдэг.

Дээд сургуулиудын төрөл

АНУ-ын их, дээд сургуулиудыг гурван төрөлд хувааж болох бөгөөд тэдгээр нь оюутнуудын тоо, сургуулиудын дотоод уур амьсгал зэргээрээ бие биенээсээ ихээхэн ялгаатай байдаг.

Гол ялгагдах шинж чанаруудын нэг нь коллежийг их сургуулиас ялгах эрдэм шинжилгээний болон төгсөлтийн хөтөлбөрүүд байгаа эсэх юм. Коллеж бол оюутнуудад голчлон хичээл заадаг дээд боловсролын байгууллага бөгөөд эрдэм шинжилгээний ажил нь орхигддог байна. Дөрвөн жилийн коллежийн дийлэнх нь жижиг (2000-аас цөөн оюутан) болон хувийн хэвшлийн коллежууд байдаг ч сүүлийн үед муж улсын авъяаслаг оюутнуудад зориулагдсан улсын коллежууд бий болж эхэлсэн юм.

Их сургуулиудыг хувийн болон төрийн гэсэн хоёр төрөлд хуваадаг. Төрийн буюу улсын Их сургуулиуд нь ихэвчлэн муж улсын эрх баригчдаас санхүүждэг улсын их сургуулиуд боловч хотын захиргаанд харьяалагддаг их сургуулиуд мөн байдаг, жишээлбэл Нью-Йорк хотын их сургууль. Улсын их дээд сургуулиуд ихэвчлэн маш том байдаг бөгөөд нэр хүндийн хувьд хувийн тэргүүлэх Их сургуулиудаас арай доогуур байдаг. Тэдний гол зорилго бол өөрийн мужаас оюутнуудыг сургах явдал тул өрсөлдөөн, сургалтын төлбөр нь бусад мужаас ирсэн оюутнуудад ихэвчлэн өндөр байдаг. Олон улсын их, дээд сургуулиудад анги дүүргэлт их, багш нар оюутнуудад төдийлөн анхаарал хандуулдаггүй, хүнд суртлаас болж боловсрол муудаж байна гэж үздэг. Гэсэн хэдий ч Беркли дэх Калифорнийн Их Сургууль, Вашингтоны Их Сургууль, Мичиганы Их Сургууль, Виржиниагийн Их Сургууль зэрэг муж улсын их сургуулиуд нэлээд нэр хүндтэй байдаг.

Хувийн их сургуулиудад Харвард, Йел, Принстон, Стэнфорд, Массачусетсийн Технологийн Технологи, Калтек зэрэг Америкийн хамгийн алдартай их сургуулиуд багтдаг.